Ko e Fakafiliaga Mua Ue Atu e Kelea ne Hoko

GAHOA po ke ai fai hopoaga fakafili mai i tuai ne talahaua lahi. Fā e tala kehekehe he Tohi Tapu, ne ui ko e Tau Evagelia, ne fakamatafeiga e tapakiaga, fakafiliaga, mo e tamateaga a Iesu Keriso. Ko e ha kua lata ia koe ke iloa ai? Ha kua tala age a Iesu ke he tau tutaki haana ke fakamanatu e matulei haana, nukua fakalahi e aoga he fakafiliaga ne takitaki atu ki ai; ha kua lata ia tautolu ke iloa na mooli nakai e tau fakahala ki a Iesu; mo e ko e poa ne foaki noa he moui ha Iesu kua fai aoga lahi ki a tautolu mo e ha tautolu a vahā anoiha.​—Luka 22:19; Ioane 6:40.

He mogo ne fakafili a Iesu, kua pule e Roma a Palesitaina. Ne fakaatā he tau Roma e fakatufono Iutaia ke fakagahua e fakafiliaga he tau Iutaia hagaao ke he fakatufono ha lautolu ni ka e nakai tuku age ki a lautolu e tonuhia he pule ke tamate e tau tagata kolokolovao. Ne tapaki he tau fī he lotu Iutaia a Iesu ka e tamate he tau tagata Roma. Ko e fakamatala haana kua fakamā e tau takitaki lotu he magaaho ia ti fifili e tau tagata i ai kua lata a Iesu ke mate. Ka e, manako a lautolu ke eke e mate haana ke tuga na matafakatufono. Ko e fokifoki he tau laliaga ha lautolu ke moua e fakahikuaga ia ne omoi taha porofesa fakatufono ke fakahigoa e mena katoa ne tupu “ko e kolokolovao kelea makimaki ne talahaua ke he fakamauaga tala he hopoaga fakafili.”a

Kaumahala Tumau Ai

Ko e Fakatufono ne tala age e Mose ki a Isaraela ne higoa ko e “fakatokaaga maama mua ue atu mo e lahi ue atu he fakatufono ne fakapuloa laia.” Ka e he vahā a Iesu, ko e tau akoako manamanatu ke he tau puhala matafakatufono ne lafi ki ai e tau matafakatufono Tohi Tapu, loga ai ne fakamau ke he Talmud he mogo fakamui. (Kikite e puha “Tau Fakatufono Iutaia he Tau Senetenari Fakamua,” he lau 28.) Fakatatau fēfē e fakafiliaga a Iesu ke he tau manatu faka-Tohi Tapu nei mo e falu tuaga faka-Tohi Tapu?

Ko e tapaki kia ha Iesu ne fua mai he fakamooliaga ne talia he fakafiliaga he ua e tagata fakamooli hagaao ke he kolokolovao pauaki? Ke matafakatufono e tapakiaga, kua lata ni ke pihia. He senetenari fakamua i Palesitaina, ko e Iutaia ne talitonu ko e fakatufono ne moumou ne tahake mai e hokotaki haana ke he hopoaga he tau magaaho oti. Nakai fakagofua he tau hopoaga e fakahala ka ko e kumikumi noa ni ke he tau tukupau ne tuku ki mua ha lautolu. Ko e tau tagata ni ne fakahoko e fakahala ne fakamooli e kolokolovao ka tupu. Kamata e tau fakaholoaga he ua e tagata fakamooli ka talia ke he taha e fakafiliaga. Ko e tau fakamooliaga ha laua kua fakatū e fakahala, ne takitaki ke he tapakiaga. Ko e fakamooliaga he tagata tokotaha ne nakai fakaatā. (Teutaronome 19:15) Ka ko e fakafiliaga ki a Iesu, ko e tau takitaki Iutaia ne lali noa ke he puhala ke “eke fefe” ke tamate a ia. Ne tapaki a ia he po ha kua ‘moua taha magaaho mitaki’ mo e “nakai ha i ai e moto tagata.”​—Luka 22:2, 5, 6, 53.

He magaaho ne tapaki a Iesu, ne nakai fai fakafiliaga ki a ia. Ko e tau ekepoa mo e Saneheturini, ko e hopoaga tokoluga Iutaia, ne kamata laia ke kumi tagata fakamooli he mole e tapaki haana. (Mataio 26:59) Nakai moua e lautolu e tokoua ne tatai e fakamooliaga. Ka e nakai ko e matagahua he hopoaga ke kumi tagata fakamooli. Mo e “ke fakafili e tagata taane, mua atu ha ko e moui haana, ka e nakai fai talahauaga tonu fakamua ke he kolokolovao ne fakafili a ia, nukua fakahoko ai mo e nakai felauaki,” he talahau he loea mo e tagata tohia ko A. Taylor Innes.

Ko e matakau ne tapaki a Iesu ne uta a ia ke he fale he Ekepoa ne Mua ko Ana he magaaho fakamua, ti kamata ke hūhū tala ki a ia. (Luka 22:54; Ioane 18:12, 13) Nakai talia e Ana e poakiaga ke he fakahala mate he agahala ne fakafili he aho, ka e nakai he pō. Lafi ki ai, ko e kumi ke he ha fakamooliaga kua lata ke taute he hopoaga ne fai tagata i ai, nakai ha ko lautolu ni. He mataala ke he kaumahala tumau he hūhū toko a Ana, ne tali e Iesu: “Ko e ha ne hūhu mai ai a koe kia au? Kia hūhu a koe kia lautolu ne fanogonogo ai, po ke heigoa e mena ne talahau atu e au kia lautolu; kitiala, kua iloa e lautolu e tau mena ne tala age ai e au.” (Ioane 18:21) Lata a Ana ke kumikumi ke he tau tagata fakamooli, ka e nakai ke he tagata tukupau. Ko e onoonoaga a Iesu kua liga fakaohooho e ikifakafili mahani fakamooli ke fakalilifu e fakaholoaga kua hako, ka e nakai fiafia a Ana ke he fakafiliaga.

Ko e tali ha Iesu ati pati he leoleo a ia​—nakai ni ko e favale ne fakauka a ia ki ai he po ia. (Luka 22:63; Ioane 18:22) Ne fakamau e matafakatufono he Tohi Tapu he tohi ha Numera veveheaga 35, hagaao ke he tau maaga he huaga, ne talahau ko e tagata tukupau kua puipui mai he ekefakakelea ato moua e agahala. Na lata a Iesu ke moua e puipuiaga pihia.

Ne takitaki atu he tau tagata tapaki a Iesu mogonei ke he kaina he Ekepoa ne Mua ko Kaiafa, ne matutaki e fakafiliaga holifono he po katoa. (Luka 22:54; Ioane 18:24) I ai, he holia e tau matapatu fakaakoaga oti he fakafiliaga, ko e tau ekepoa ne kumi e “tau fatipiko kia Iesu, kia kelipopo e lautolu a ia,” ka e nakai tatai e fakamooliaga ua ia ke he mena ne talahau e Iesu. (Mataio 26:59; Mareko 14:56-59) Ti lali e ekepoa ne mua ke talahau pikopiko ne Iesu a ia. “Nakai lea mai a koe he ha?” he hūhū e ia. “Ko heigoa e talahau he tau tagata nai kia koe?” (Mareko 14:60) Ko e lagatau nei kua nakai hako. “He hūhū atu ke he tagata ne tukupau, ti moua e tali totoko haana, [ko e] holia he fakafiliaga kua latatonu,” he talahau e Innes, ne fatiaki fakamua.

Ko e kaufakalataha ia ne tuku ai ha ko e talahauaga ne foaki e Iesu. He tali ke he hūhū: “Ko koe kia ko e Keriso, ko e Tama hana kua fakaheke ki ai?” Ne tali e Iesu: “Ko au haia; ti kitia e mutolu e Tama he tagata ha ne nofo ke he fahi matau hana ha i ai e mana, to hau foki a ia ke he tau aolagi.” Ne talahau he tau ekepoa e mena nei ko e vagahau kelea, ti “talahau e lautolu oti, kua lata ke mate a ia.”​—Mareko 14:61-64.b

Hagaao ke he Fakatufono Faka-Mose, ko e tau fakafiliaga kua lata ke taute ki mua he toloaga. (Teutaronome 16:18; Ruta 4:1) Ka ko e fakafiliaga nei nukua taute fufū ai. Nakai fai tagata ke lali po ke fakaatā ke vagahau ke hao a Iesu. Nakai fai kumikumiaga ne fakailoa e tuaga faka-Mesia ha Iesu. Nakai fai magaaho a Iesu ke moua e tau tagata fakamooli ke papale a ia. Nakai maopoopo e viliaga he tau ikifakafili ke he agahala po ke nakai agahala.

I Mua ha Pilato

Ha kua nakai fai malolō e tau Iutaia ke tamate a Iesu, ne ta atu e lautolu a ia ki a Ponotio Pilato, ko e pule he tau Roma. Ko e hūhū fakamua a Pilato: “Ko heigoa e mena kua hokotaki ai e mutolu e tagata na?” He iloa ko e fakafili pikopiko he vagahau kelea ha lautolu kua nakai aoga ki a Pilato, ne lali e tau Iutaia ke fakahala e ia a Iesu ka e nakai hūhū ki ai. “Ane mai nakai fai mahani kelea a ia, po kua nakai tuku atu e mautolu a ia kia koe,” he tala age e lautolu. (Ioane 18:29, 30) Ne nakai talia e Pilato e totokoaga nei, he omoi e tau Iutaia ke taute e tukupau foou: “Ne moua e mautolu e tagata nai, kua uhu kehe e ia e motu, kua hataki foki e ia, ua uta e telu kia Kaisara, kua pehe age, ko ia ko e patuiki ko Keriso.” (Luka 23:2) Ti ko e fakafiliaga he vagahau kelea kua hiki mogonei he pikopiko ke he afokau.

Ko e tukupau he ‘hataki ke ua uta e telu’ po ke, totogi e tau tukuhau nukua fakavai, ti iloa he tau tagata tukupau e mena na. Ne fakaako e Iesu e taha mena foki. (Mataio 22:15-22) He fakafiliaga ha kua eke e Iesu a ia mo Patuiki, ne kitia agataha e Pilato e tagata taane ne tu ki mua haana kua nakai fakahagahaga kelea ke he tau tagata Roma. “Nakai moua e au ha mena ke fakahala ai a ia,” he fakailoa e ia. (Ioane 18:38) Ne taofi mau a Pilato ke he fakamooliaga ia he fakafiliaga katoa.

Ne lali fakamua a Pilato ke fakatoka a Iesu he fakaatā a ia ke aoga he puhala fakamotu he fakatokanoa mai e pagotā he Paseka. Ka e fakahiku a Pilato fakahao a Parapa, ne kua agahala he fatipiko mo e kelipopo tagata.​—Luka 23:18, 19; Ioane 18:39, 40.

Ko e taha laliaga foki he pule ha Roma ke fakatoka a Iesu ko e fakahui. Ne toka e ia a Iesu ke fahi, tapulu ke he tapulu kula uhi, foufou fotofoto, tafolo mo e vā. Ka e liu a ia fakailoa a Iesu kua nakai agahala. Tuga ko e pehē a Pilato: ‘Ai kia kua lahi e mena nei ma mutolu ma tau ekepoa?’ Liga amaamanaki a ia ko e kitiaaga he tagata taane ne favale ki ai e tagata Roma to fakamakona e fatuakiloto ha lautolu ke taui po ke fai fakaalofa hofihofi a lautolu. (Luka 23:22) Ka e nakai pihia ai.

“Kua fia vevete atu ai e Pilato a [Iesu], ka e tauui e tau tagata Iutaia, kua pehe atu, Kaeke ke vevete atu e koe e tagata na, ti nakai fakaalofa a koe kia Kaisara; ka fia patuiki e taha, kua eke fakakelea a ia kia Kaisara.” (Ioane 19:12) Ko e Kaisara he mogoia ko Tiperio, ko e pule atu motu ne talahaua he kelipopo e tau tagata ne manatu a ia kua nakai fakamooli​—pihia foki e tau pule tokoluga. Kua fitā a Pilato he fakaita e tau Iutaia, ti nakai manako a ia ke fakalaulahi atu foki e fakaita, ko e tukupau ne mua atu e nakai mahani fakamooli. Kua hokotia e tau kupu he toloaga ke he fakamatakutaku kelea lahi mahaki​—kua tukumale fatipiko—​ti hopoate a Pilato he tau kupu na. Ne mapeehi a ia ha ko e toloaga ti tamate a Iesu ko e tagata nakai fai agahala.​—Ioane 19:16.

Ko e Liu Kitekite he Fakamooliaga

Loga e tagata talahau ke he fakatufono kua fokifoki e tau tala Evagelia hagaao ke he fakafiliaga ha Iesu. Ne fakahiku e lautolu kua nakai tonuhia e fakafiliaga. “Ko e fakafiliaga pihia kua lata ke kamata mo e fakaoti ti fakailoa fakamitaki e fakahala, he vahāloto he tulotopō mo e pogipogi, ko e favaleaga ne taute ke totoko ke he tau puhala mo e tau poakiaga he fakatufono Heperu ti pihia mo e tau matapatu fakaakoaga he fakafiliaga,” he tohi he taha loea. Ne pehē e porofesa he fakatufono: “Ko e fakatokaaga katoa kua taute ai ke he puhala nakai tutonuhia mo e kaumahala tumau ati fakahiku ai e tamateaga ne nakai matafakatufono.”

Nakai hala a Iesu. Ka e, iloa e ia ko e mate haana kua lata mo e fakamouiaga he tau tagata omaoma. (Mataio 20:28) Mua atu e fakaalofa haana ma e fakafili tonu ati fakaatā e ia ke fakahoko e nakai fakafili tonu ne mua atu e kelea muitui. Ne taute e ia pihia ke lata mo tautolu ko e tau tagata agahala. Kua nakai lata a tautolu ke nimo e mena nei.

[Tau Matahui Tala]

[Puha/​Fakatino he lau 28]

Tau Fakatufono Iutaia he Tau Senetenari Fakamua

Ko e aga fakamotu Iutaia, ne tohi he mataulu he tau senetenari V.N. ka e talitonu ai ke tuai lahi, ne putoia e tau matafakatufono nā:

▪ He tau fakahala mate he agahala, ko e tau totokoaga ke fakamagalo ne logona fakamua

▪ Na taute he tau ikifakafili e tau laliaga oti ke fakahao e tagata ne tukupau

▪ Maeke e tau ikifakafili ke totoko ma e tagata tukupau ka e nakai matafī ki a ia

▪ Hataki ke he tau tagata fakamooli ke manamanatu fakalahi ke he matagahua ha lautolu

▪ Igatia e tagata fakamooli mo e kumikumi tokotaha, nakai i mua he falu tagata fakamooli

▪ Ko e fakamooliaga ke talia e tau manatu oti kua latatonu—ko e aho, matakavi, magaaho he aho he tau gahua, mo e falu mena foki

▪ Ko e tau fakahala mate he agahala ne fakafili he aho ti fakahiku he aho

▪ Ko e tau fakahala mate he agahala ka nakai taute he afiafi Sapati po ke kaiaga galue

▪ Ko e tau fakahala mate he agahala ka kamata mo e fakaoti he aho taha ia kaeke ko e fifiliaga kua mitaki ke he tagata ne fakahala; ka nakai mitaki, to maeke ni ke fakaoti e fakafiliaga he aho hake, he mogo ka fakailoa e fifiliaga mo e fakahala ke tamate

▪ Ko e tau fakahala mate he agahala ne fakafili he tau ikifakafili ne kavi ke he 23

▪ Igatia e ikifakafili mo e taute e vala he vili ke fakamagalo po ke nakai fakamagalo, kamata e ia ne tote lahi; ne fakamau he tau tohikupu e tau kupu ha lautolu ne talia ke fakamagalo mo e ha lautolu ne manako ke fakahala

▪ Ko e fakamagalo ne fifili he tokogahoa ne tokotaha, ka ko e fakahala ke he tokogahoa ne tokoua; ka vili ma e fakahalaaga he tokogahoa ne tokotaha, ti tokoua e ikifakafili ne lata ke lafi ki ai ato hokotia ke he fifiliaga kua tonu

▪ Ko e fifiliaga he agahala he taha ni e ikifakafili ke totoko ma e tagata agahala ne nakai tonu; ko e fifiliaga auloa ke he agahala ne onoono ki ai ko e “kitiaaga he fakafualoto kelea”

Nakai Matafakatufono e Fakafiliaga ki a Iesu

▪ Nakai logona he hopoaga ha totokoaga po ke tau tagata fakamooli ke fakamagalo

▪ Nakai fai ikifakafili ne lali ke lalago a Iesu; ko lautolu ko e tau fī haana

▪ Ne kumi he tau ekepoa e tau tagata nakai fakamooli ke fakahala mate a Iesu

▪ Taute he po e fakafiliaga ne nakai fai tagata ne ha ha i ai

▪ Ko e fakafiliaga ne kamata mo e fakaoti he taha e aho, ko e afiafi he kaiaga galue

▪ Nakai fai hokotaki, po ke tukumale, ato tapaki a Iesu

▪ He fakailoa e Iesu e tuaga faka-Mesia, ne pehē ko e “vagahau kelea,” ti kua nakai kumikumi ki ai

▪ Ne hiki e fakafiliaga he tuku ai ki mua ha Pilato

▪ Ko e tau tukupau kua fakavai

▪ Moua e Pilato a Iesu kua nakai hala ka e fakaatā agaia ke tamate a ia

[Puha he lau 30]

Tau Fakamooli ne Hili ki Ai e Toto

Ko e tau hopoaga Iutaia ne age e hatakiaga nei hagaao ke he uho he moui ke he tau tagata fakamooli he tau fakahala mate he agahala ato foaki e lautolu e fakamooliaga:

“Liga ko e foliaga haau ke foaki e fakamooliga ne fakavē ke he taofiaga, he fanogonogo, po ke mena ne tala age he taha tagata fakamooli ke he taha tagata fakamooli; po ke liga manamanatu a koe, ‘Na logona ai e mautolu he tagata talahau mena mooli.’ Po ke, liga nakai iloa e koe ke he fakahikuaga to hūhū toko e mautolu a koe he latatonu ke kamatamata he hūhū mo e kumikumi ki ai. Lata ia koe ke iloa e tau matafakatufono ne takitaki aki e fakafiliaga ma e tau koloa nukua kehe mai he tau matafakatufono ne takitaki aki e fakafiliaga ma e tau fakahala mate he agahala. Ko e hopoaga he fakafiliaga ma e tau koloa, kua totogi tupe he tagata mo e moua e fakamagaloaga ma haana ni. Ko e tau fakahala mate he agahala ko e toto he [tagata ne tukupau] mo e toto ha lautolu oti ne amanaki ke fanau mai e ia [ne fakahala hehē] ne lago ai ki a ia [ne fakamooli pikopiko] ke he fakahikuaga.”—Babylonian Talmud, Sanhedrin, 37a.

Ka fakahala e tagata ne tukupau, to eke e tau tagata fakamooli mo tau tagata kelipopo tagata.​—Levitika 24:14; Teutaronome 17:6, 7.