Kumikumi ma e Tohi Fakaaoga he Feleveiaaga he Moui mo e Fekafekauaga

Sepetema 3-9

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 1-2

“Taute e Iesu e Mana Fakamua Haana”

(Ioane 2:1-3) Kua tu e aho tolu, kua eke e taonaga i Kana i Kalilaia; ha i ai foki e matua fifine a Iesu. ² Ne ui foki kia Iesu mo e hana tau tutaki ke o age ke he taonaga. ³ Kua oti foki e uaina, ti tala age e matua fifine a Iesu kia ia, Kua nakai fai uaina a lautolu.

w15 6/15 lau 4 para. 3

Keriso​—Ko e Malolō he Atua

³ Ne taute e Iesu e mana fakamua haana he taonaga he maaga ko Kana. Nakai iloa e tautolu e kakano, ka e nakai lahi e uaina ke lata mo e tau tagata oti ne uiina. Ko e mena fakamā lahi anei ma e hoa mau foou, ha ko e matagahua ha laua a ia ke fakakite e mahani fakamokoi. Ko e matua fifine ha Iesu ko Maria taha ne haia i ai. Ole nakai a ia ki a Iesu ke lagomatai ha kua talitonu a ia na ha ha ia Iesu e malolō ke taute ai? Po kua manamanatu fakahokulo a Maria ke he tau perofetaaga oti hagaao ke he tama haana, ti iloa e Maria to fakahigoa a ia ko e ‘Tama he Mua Ue Atu.’ (Luka 1:30-32; 2:52) Maaliali ai kua manako tokoua a Maria mo Iesu ke lagomatai e hoa. Ti fakafaliu e Iesu 380 e lita he tau vai ke he “uaina mitaki.” (Totou Ioane 2:3, 6-11.) Lata kia a Iesu ke taute e mana nei? Nakai. Ne taute ai e ia he manamanatu a ia ke he tau tagata, ti kua fifitaki a ia ke he Matua haana ne mahani fakamokoi.

(Ioane 2:4-11) Kua tala mai a Iesu kia ia, Teme na e, ko e heigoa kia hāu kia au? nakaila hoko foki ke he haku a magaaho. ⁵ Kua tala age hana matua fifine ke he tau fekafekau, Ko e hana ka tala mai ai kia mutolu, kia eke e mutolu. ⁶ Ne toka ai ke he mena ia ono e vai maka, takiua po ke takitolu e paita he tau vai, ke tuga e mahani he fakameaga he tau Iutaia. ⁷ Kua tala age a Iesu kia lautolu, Ati fakapuke a e tau vai ke he magavai. Ati fakapuke ai e lautolu, kua hoko ni ke he tau laugutu. ⁸ Ti tala age a ia kia lautolu, Ati ahu age a, ke uta ke he tagata ne pule ke he taonaga. Ti uta ai e lautolu. ⁹ Ne kamata foki he tagata ne pule ke he taonaga e vai kua faliu uaina, nakai iloa foki e ia e mena ne moua ai, ka ko e tau fekafekau ne ahu e vai kua kitia e lautolu, ati ui age ai a ia ke he kitofaihoana, kua pehe age e tagata ne pule ke he taonaga kia ia, ¹⁰ Kua ta mai fakamua he tau tagata oti e uaina mitaki; ka konahia ai e tau tagata, ati ta mai ai e uaina kelea; ka kua toka e koe e uaina mitaki ato hoko ke he magala nai. ¹¹ Ne eke e Iesu e fakamailoga fakamua nai i Kana i Kalilaia, mo e fakakite mai ai hana lilifu; ti tua ai hana tau tutaki kia ia.

jy lau 41 para. 6

Taute he Mana Fakamua Haana

Ko e mana fakamua anei ne taute e Iesu. Mogo ne kitia he tau tutaki foou haana e mana nei, ne fakamalolō e tua ha lautolu ki a ia. Mole atu ti ō a Iesu, matua fifine haana, mo e tau matakainaga haana ke he maaga ko Kapanaumi he mataafaga he faahi tokelau ki lalo he Tahi a Kalilaia.

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 1:1) Ha he kamataaga e Loko, ha he Atua e Loko, ko e Atua [“atua,” NW] foki e Loko.

nwtsty tau vala fakaako ia Ioa 1:1

Loko: Po ke “Kupu.” He faka-Heleni ko e ho loʹgos. Kua fakaaoga he kupu nei ko e matahigoa, pihia foki ia Ioa 1:14 mo e Fki 19:13. Fakakite e Ioane a ia ne moua e matahigoa nei ko Iesu. Hagaao e matahigoa nei ke he moui fakamua ha Iesu ko e mena moui fakaagaaga, he fekafekauaga haana ke he lalolagi ko e tagata mitaki katoatoa, mo e he mole e fakamatalahi haana ke he lagi. Ko Iesu ko e Kupu [Loko] he Atua, po ke Gutuvagahau ne fakailoa e tau vala tala mo e tau takitakiaga ke he falu tama taane fakaagaaga he Tufuga mo e ke he tau tagata. Ti kua tonu ke manamanatu ato hifo mai a Iesu ke he lalolagi, ne matutaki a Iehova mo e tau tagata puhala he Loko, ko e Haana a gutuvagahau fakaagaaga.​—Ke 16:7-11; 22:11; 31:11; Eso 3:2-5; Ffili 2:1-4; 6:11, 12; 13:3.

ha he: He vala nei, ko e kupu Heleni pros kua hagaao ke he lahi e fetataaki mo e fakafetuiaga. Fakakite foki kua kehekehe ai a laua, he tuaga nei ko e Loko mo e Atua mooli tokotaha.

ko e atua foki e Loko: Po ke “ko e Loko kua tuga e atua.” Ko e talahauaga nei mai ia Ioane ne fakamaama e mahani po ke aga he “Loko” (faka-Heleni ko e ho loʹgos; kikite vala fakaako Loko he kupu nei), kua hagaao ki a Iesu Keriso. Ko e tuaga tokoluga he Loko ko e Tama uluaki he Atua ne puhala mai ati tufuga he Atua e tau mena oti ne toe ko e fakavēaga ke fakamaama ko ia ko e “atua; tuga e atua a ia; ko e moui faka-Atua.” Tokologa e tagata fakaliliu ne fiafia ke he talahauaga “ko e Atua foki e Loko,” he fakataufata a ia mo e Atua Malolō Ue Atu. Ka e fai manatu mitaki he talahau kua nakai kakano a Ioane kua tatai e “Loko” mo e Atua Malolō Ue Atu. Fakamua, ko e manatu ne hau mua mo e manatu ne mui mai kua fakakite fakamaali ko e “Loko” ne “ha he Atua.” Lafi foki, ko e kupu Heleni the·osʹ ne kitia lagatolu he kupu 1 mo e 2. Ke he kitiaaga fakamua mo e ke toluaki, ko e kupu Heleni ne hau mua he the·osʹ kua fakakite kua hagaao ai ke he Atua Malolō Ue Atu, ka e ke he kitiaaga ke uaaki nakai fai kupu pihia. Tokologa e pulotu ne talia ko e nakai fai kupu pihia he the·osʹ ke he kitiaaga ke uaaki nukua aoga. He fakaaoga e kupu ia he vala nei, kua hagaao e the·osʹ ke he Atua Malolō Ue Atu. Ke he taha faahi, he nakai fai kupu ke he fakatokaaga he vagahau nei kua taute e kupu the·osʹ ke putoia e kakano mo e fakamaama e aga he “Loko.” Ko e mena ia, loga e fakaliliuaga he Tohi Tapu ke he vagahau Peritania, Falani, mo e Sihamani ne tohi ke he puhala tuga he New World Translation, he fakamaama e manatu ko e “Loko” ko e “atua; ko e moui faka-Atua; tuga e atua.” He lalago e manatu nei, ko e tau fakaliliuaga i tuai he Evagelia ha Ioane ke he faka-Sahidic mo e faka-Bohairic he vagahau Coptic, ne liga tohia he senetenari ke toluaki mo e fāaki V.N., ne kehe e puhala ne tohi aki e kitiaaga fakamua he the·osʹ ia Ioa 1:1 mai he kitiaaga ke uaaki. Ko e tau talahauaga nei ne fakamaama e mahani he “Loko,” ko e aga haana ne tuga he Atua, ka e nakai fakataufata mo e haana Matua, ko e Atua malolō ue atu. Ke felauaki mo e kupu nei, fakamaama ia Kol 2:9 a Keriso ko e “katoato[a]aga oti he Atua.” Hagaao ke he 2Pe 1:4, ko e tau hakega fakalataha mo Keriso to “igatia fakalataha ai . . . ke he mahani he Atua.” Lafi ki ai, he fakaliliuaga Septuagint, ko e kupu Heleni the·osʹ kua tatai mo e tau kupu Heperu ma e “Atua,” ʼel mo e ʼelo·himʹ, ne fakamaama e kakano “ko Ia ne Malolō; ko Ia ne Maō.” Ko e tau kupu Heperu nei ne fakaaoga ke hagaao ke he Atua malolō ue atu, falu atua, mo e tau tagata. (Kikite vala fakaako ia Ioa 10:34.) He ui e Loko “ko e atua,” po ke “ko ia ne malolō,” to felauaki mo e perofetaaga ia Isa 9:6, ne talahau tuai to fakahigoa e Mesia ko e “Atua malolo” (nakai ko e “Atua Malolō Ue Atu”) mo e to eke mo “Matua tukulagi” ki a lautolu oti kua moua e lilifu ke eke mo tau tagata haana. Ko e fakamalolō he haana Matua ko “Iehova Sapaota,” ka fakakatoatoa e mena nei.​—Isa 9:7.

(Ioane 1:29) A pogipogi, kua kitia e Ioane a Iesu; ha ne haele mai kia ia, ti pehe age a ia, Kitiala, ko e Punua mamoe he Atua, ko ia ke uta kehe e hala he lalolagi.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 1:29

ko e Punua mamoe he Atua: He mole e papatiso ha Iesu mo e liu mai he kamatamata he Tiapolo, ne fakakite e Ioane ko e Papatiso a Iesu “ko e Punua mamoe he Atua.” Moua ni e talahauaga ia he kupu tohi nei mo e he Ioa 1:36. (Kikite Apenetiki A7.) He fakatatai a Iesu ke he punua mamoe kua felauaki tonu. He Tohi Tapu katoa, ne poa e tau mamoe ha ko e agahala ke moua e taliaaga he Atua. Ko e ata anei he poa ka taute e Iesu he foaki e ia e moui mitaki katoatoa haana ma e tau tagata. Ko e talahauaga “ko e Punua mamoe he Atua” ka fakaata loga e kupu tohi ne omoomoi he tau Tohiaga Tapu. Ha kua iloa mitaki e Ioane ko e Papatiso e tau Tohiaga Tapu Heperu, liga hagaao e tau kupu haana ke he taha po ke loga e manatu nā: ko e mamoe taane ne poa e Aperahamo ke hukui aki e tama haana ko Isaako (Ke 22:13), ko e punua mamoe he Paseka ne keli i Aikupito ma e fakahaoaga he tau Isaraela ne tupa (Eso 12:1-13), po ke punua mamoe taane ne poa he fatapoa he Atua i Ierusalema he tau pogipogi mo e tau afiafi takitaha (Eso 29:38-42). Liga tokaloto foki e Ioane e perofetaaga a Isaia, ko ia ne ui e Iehova ko e “haku a Fekafekau” kua “tuga ne punua mamoe kua takitaki ke tamate.” (Isa 52:13; 53:5, 7, 11) He tohi he aposetolo ko Paulo e tohi fakamua haana ke he tau Korinito, ne hagaao a ia ki a Iesu “ko e paseka haia ha tautolu,” kakano ko e punua mamoe he Paseka. (1Ko 5:7) Ne tala e aposetolo ko Peteru hagaao ke he “toto uho a Keriso, tuga ne toto he punua mamoe kua nakai fai ila, ti nakai fai kelea.” (1Pe 1:19) Ti molea e laga 25 he tohi a Fakakiteaga ne hagaao ki a Iesu kua fakaheke ko e “Punua mamoe” fakatai.​—Falu fakataiaga anei: Fki 5:8; 6:1; 7:9; 12:11; 13:8; 14:1; 15:3; 17:14; 19:7; 21:9; 22:1.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 1:1-18) Ha he kamataaga e Loko, ha he Atua e Loko, ko e Atua foki e Loko. ² Ko ia ni ha he Atua ke he kamataaga. ³ Ne eke e ia e tau mena oti kana; nakai fakai foki ha mena taha ne eke, nakai eke e ia. ⁴ Ha ha ia ia e moui; ko e moui foki, ko e maama haia he tau tagata. ⁵ Kua kikila mai foki e maama ke he pouli, ka e nakai talia he pouli. ⁶ Kua fakafano mai mai he Atua e taha tagata, ko Ioane hana higoa. ⁷ Kua hau a ia ko e ogo kia talahau e ia e maama, kia talia he tau tagata oti kana ha ko ia. ⁸ Nakai ko e maama a ia ni, ka e ha i ai a ia kia talahau ai e maama ia ni. ⁹ Ko e maama moli kua fakamaama aki e tau tagata oti kana, ne haele mai a ia ke he lalolagi. ¹⁰ Ha he lalolagi a ia, ne eke foki e ia e lalolagi; ka e nakai ni iloa a ia he lalolagi. ¹¹ Kua haele mai a ia ke he hana tau tagata ka e nakai talia a ia he hana tau tagata. ¹² Ka ko lautolu oti ne talia a ia, mo e tua ke he hana higoa, ne age e ia ki ai e pule kia eke a lautolu mo fanau he Atua. ¹³ Ko lautolu, nakai ko e toto ne fanau ai, ti nakai ko e manako foki he tino, ti nakai ko e loto foki he tagata, ka ko e Atua ni. ¹⁴ Kua faliu tino tagata e Loko, ne nofo foki a ia fakalataha mo tautolu, (ne kitekite a mautolu ke he hana lilifu; ko e lilifu haia he Tama fuataha he Matua,) kua puke ke he fakaalofa noa mo e fakamoli. ¹⁵ Kua talahau e Ioane a ia, mo e ui age, kua pehe, Ko ia hanai ne tala atu ai e au, Ko ia ka mui mai kia au, kua mua a ia kia au, ha ko e mena ne mua tuai a ia kia au. ¹⁶ Kua moua e tautolu oti kana mai hana katoatoaga, ko e fakaalofa noa foki ke lafilafi ke he fakaalofa noa. ¹⁷ Ha ko e mena ne tuku mai e Mose e fakatufono, ka ko e fakaalofa noa mo e mena moli, mai ia Iesu Keriso ia. ¹⁸ Nakai fakai ni taha ne kitia e Atua; ko e Tama fuataha hokoia ha he fatafata he Matua, ko ia ne fakailoa mai a ia.

Sepetema 10-16

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 3-4

“Fakamatala a Iesu ke he Fifine Samaria”

(Ioane 4:6, 7) Ha i ai e vaipuna a Iakopo. Ti kua nakai fahia a Iesu ke he hana fenoga, kua nofo ai a ia i luga he vai, kua hoko foki ke he magaaho tokai ko e ono. ⁷ Kua hau e taha fifine Samaria ke utu vai. Kua tala age a Iesu kia ia, Ta mai a kia au kou inu.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 4:6

kua nakai fahia a Iesu: Ko e kupu Tohi Tapu nei ni kua talahau “kua nakai fahia” a Iesu. Kavi ke he matahola 12:00 he tupou laā, ko e magaaho pogipogi ia ne liga fenoga a Iesu mai he Vailele ko Ioritana i Iutaia ki Sikara i Samaria, ne 900 e mita po ke molea e tokoluga he o hake.​—Ioa 4:3-5; kikite Apenetiki A7.

(Ioane 4:21-24) Kua tala age a Iesu kia ia, Teme ne e, fanogonogo mai a kia au; to hoko mai e vaha, ti nakai ko e mouga nai, ti nakai ko Ierusalema ke tapuaki ai a mutolu ke he Matua. ²² Kua tapuaki fakahaupo na mutolu, ka kua tapuaki a mautolu mo e iloa, ha ko e mena mai Iutaia e fakamouiaga. ²³ Ke hoko mai e vaha, kua hoko nai foki ki ai, ko lautolu ne tapuaki fakamoli, to tapuaki a lautolu ke he Matua mo e agaga mo e fakamoli; ha ko e mena kumi e Matua kia pihia a lautolu ne tapuaki kia ia. ²⁴ Ko e Atua ko e agaga ni a ia; ko lautolu foki ne tapuaki kia ia, kua lata ke tapuaki atu ki ai mo e agaga mo e fakamoli,

(Ioane 4:39-41) Ne tokologa e tau tagata Samaria ke he maga ia ne tua kia ia, ha ko e kupu he fifine ne talahau mai, Kua talahau mai ne ia kia au e tau mena oti kana ne eke e au. ⁴⁰ Kua o mai foki e tau tagata Samaria kia ia, ti olelale atu kia ia, ke nonofo a ia mo lautolu; ati nofo ai a ia ke he aho ua. ⁴¹ Kua au atu ai he tokologa ne tua kia ia ha ko e kupu hana;

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 3:29) Ko e tagata hana e hoana, ko e kitofaihoana a ia; ka ko e kapitiga he kitofaihoana, kua tu mai mo e fanogonogo kia ia, kua fiafia lahi ke he leo he kitofaihoana; ko e haia foki kua katoatoa ai haku a fiafia nai.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 3:29

ko e kapitiga he kitofaihoana: He vahā Tohi Tapu, ko e kapitiga tata he kitofaihoana ne kotofa ke takitaki e tau fakatokaaga ma e fakamauaga. Ne onoono ki a ia ko e taha ne tamai fakalataha e kitofaitaane mo e kitofaihoana. He aho mau, ko lautolu ka fakahoa to o atu ke he kaina he kitofaihoana po ke kaina he matua taane haana ka taute ai e galue he fakamauaga. He galue nei, ko e kapitiga he kitofaihoana kua fiafia he logona e ia e leo he kitofaihoana hane tutala mo e kitofaitaane haana, nukua logona hifo he kapitiga kua taute fakamitaki e ia e matagahua haana. Fakatatai e Ioane ko e Papatiso a ia ke he “kapitiga he kitofaihoana.” He tuaga nei, ko Iesu e kitofaihoana ti ko e vahega he tau tutaki kua eke mo kitofaitaane he puhala fakatai. Ko e foafoa e puhala ma e Mesia, ne fakafeleveia e Ioane ko e Papatiso a lautolu fakamua he “kitofaitane” ki a Iesu Keriso. (Ioa 1:29, 35; 2Ko 11:2; Efe 5:22-27; Fki 21:2, 9) “Ko e kapitiga he kitofaihoana” kua fakakatoatoa e matagahua haana he kautū e fakafeleveiaaga; ti kua fakaoti tuai haana kotofaaga pauaki. Pihia foki, ne talahau e Ioane hagaao ki a ia mo Iesu: “Kia tupu mau a ia ke lata ai; ka ko au nai, ko e au atu ne fai he tote au.”​—Ioa 3:30.

(Ioane 4:10) Kua tala age a Iesu, kua pehe age kia ia, Ane iloa e koe e mena foaki noa he Atua, mo e iloa a ia ne tala atu kia koe, Ta mai a kia au kou inu; po kua ole mai ai a koe kia ia, ati foaki atu ai e ia kia koe e vai moui.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 4:10

vai moui: Ko e talahauaga Heleni nei ne fakaaoga ke hagaao ke he vaitafe, vaipuna, po ke magavai he vaikeli mai he vaipuna. Kehe mai he vai ne tū noa he vaikeli. Ia Le 14:5, ko e talahauaga Heperu ma e “vaipuna” ko e “vai moui.” Ia Ier 2:13 mo e 17:13, ne fakamaama hagaao ki a Iehova “ko e vai puna he moui,” ko e fakatai ke he vai ne moua e moui. He tutala a Iesu mo e fifine Samaria, ne fakaaoga e ia e talahauaga “vai moui” ke he puhala fakatai, ka e tuga kua maama fakamua he fifine e tau kupu haana ke hagaao ke he vai mooli.​—Ioa 4:11; kikite vala fakaako ia Ioa 4:14.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 4:1-15) Kua fioia he Iki kua logona he tau farasaio kua tokologa e tau tutaki ne eke e Iesu mo e papatiso ai, ka e tokogahoa ha Ioane; ² (Ka ko Iesu, nakai papatiso e ia, ka ko e hana tau tutaki ni,) ³ Ti toka e ia a Iutaia, ka e liu atu a ia ki Kalilaia. ⁴ To fano a ia he hala Samaria ke lata ia. ⁵ Ti hoko atu a ia ke he taha maga i Samaria, ko Sikara e higoa, ne tata age ke he fonua ne age e Iakopo ke he hana tama ko Iosefa. ⁶ Ha i ai e vaipuna a Iakopo. Ti kua nakai fahia a Iesu ke he hana fenoga, kua nofo ai a ia i luga he vai, kua hoko foki ke he magaaho tokai ko e ono. ⁷ Kua hau e taha fifine Samaria ke utu vai. Kua tala age a Iesu kia ia, Ta mai a kia au kou inu. ⁸ Ha kua o tuai hana tau tutaki ke he maga ke fakatau ai e tau mena kai. ⁹ Ati tala age ai e fifine Samaria kia ia, Po ke ole mai fefe e koe ko e tagata Iutaia e vai inu kia au, ko e fifine Samaria; ha ko e mena nakai feutaaki e tau mena a Iutaia mo Samaria. ¹⁰ Kua tala age a Iesu, kua pehe age kia ia, Ane iloa e koe e mena foaki noa he Atua, mo e iloa a ia ne tala atu kia koe, Ta mai a kia au kou inu; po kua ole mai ai a koe kia ia, ati foaki atu ai e ia kia koe e vai moui. ¹¹ Kua tala mai e fifine kia ia, Ko e iki na e, nakai fai mena a koe ke tuku aki, ne hokulo foki e vaikeli; ke moua kia e koe i fe e vai moui? ¹² Ko e mena mua kia a koe ke he matua ha mautolu, ko Iakopo, ko ia ne tuku mai kia mautolu e vaikeli, ne inu ai foki a ia, mo e hana fanau, mo e hana tau manu? ¹³ Ne tala age a Iesu, kua pehe age kia ia, Ko e tagata ka inu ke he vai nai, to liu foki fia inu a ia. ¹⁴ Ka ko e tagata ke inu e vai ke age e au kia ia, nakai tuai fia inu ni a ia; ka ko e vai ke age e au kia ia, ke eke ia mo vaipuna, ki loto ia ia, ke puna ai ki luga ke he moui tukulagi. ¹⁵ Kua tala age e fifine kia ia, Ko e iki na e, ta mai a kia au e vai na, kia nakai tuai fia inu au, kia nakai hau foki ki hinai ke utu vai.

Sepetema 17-23

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 5-6

“Mumui ki a Iesu mo e Fatuakiloto Hako”

(Ioane 6:9-11) Ha hinai e tama ha ia ia lima e areto karite, mo e ua e ika ikiiki, ka e aoga ha ha e tau mena ia kia lautolu tokologa? ¹⁰ Ti pehe age a Iesu, Kia tala age a mutolu kia tatakoto e tau tagata. Ne lahi foki e motie he mena ia. Ati tatakoto ai e tau tagata, ko e tau tane foki ne totou, toka ai ko e lima e afe. ¹¹ Ati toto ai e Iesu e tau areto, kua fakaaue, ti tufatufa ke he tau tutaki, ka e tufatufa ai he tau tutaki kia lautolu ne tatakoto; kua pihia foki mo e na ika, kua age ke pule e lautolu.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 6:10

Ati tatakoto ai e tau tagata, ko e tau tane foki ne totou, toka ai ko e lima e afe: Ko e fakamauaga ni ia Mataio ne tohi “tau fifine mo e tau tama ikiiki” he tala hagaao ke he mana nei. (Mat 14:21) Liga ko e numera katoatoa ha lautolu ne fagai fakamana kua molea e 15,000.

(Ioane 6:14) Ko e tau tagata ne kitia e fakamailoga ne eke e Iesu, kua pehe age a lautolu, Ko e moli ni, ko e perofeta ia hanai, ke haele mai ke he lalolagi.

(Ioane 6:24) Kua kitia he moto tagata nakai nofo ai a Iesu, ti nakai nonofo ai foki hana tau tutaki, ti hake a lautolu ni ke he tau foulua, mo e o atu ki Kapanaumi, ha ne kumi atu a Iesu.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 6:14

ko e perofeta: Tokologa e tau Iutaia he senetenari fakamua V.N. ne amanaki ko e perofeta ke tuga a Mose ne totoku ia Teu 18:15, 18, ko e Mesia. He vala nei, ko e talahauaga haele mai ke he lalolagi ne tuga kua hagaao ke he hauaga ne amanaki ke he Mesia. Ko Ioane ni ne fakamau e tau mena ne tutupu kua totoku he kupu tohi nei.

(Ioane 6:25-27) Kua kitia e lautolu a ia ke he fahi atu he vai ti pehe age ai a lautolu kia ia, Rapai na e, ne haele mai ne fe a koe ki hinai? ²⁶ Kua tala age a Iesu kia lautolu, kua pehe age, Ko e moli, ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, nakai kumi e mutolu au, he kitia e mutolu e tau fakamailoga, ka ko e mena kai a mutolu e tau areto, mo e makona ai a mutolu. ²⁷ Ua gahua a mutolu ke he tau mena kai ne popo, ka ko e tau mena kai ne toka mau ke he moui tukulagi, ke foaki atu ai kia mutolu he Tama he tagata; ha ko e mena kua fakakite fakatonu a ia he Atua ko e Matua.

(Ioane 6:54) Ko ia ne kai hoku tino, mo e inu haku a toto, ha ha ia ia e moui tukulagi; to fakatu foki e au a ia ke he aho fakamuiaki;

(Ioane 6:60) Ti tokologa e tau tutaki hana ne logona ai, ti pehe a lautolu, Ko e kupu uka a ena; to maeke ia hai ke fanogonogo ki ai.

(Ioane 6:66-69) Ti kua liliu atu ai e falu he hana tau tutaki tokologa, ti nakai tuai o fano a lautolu mo ia. ⁶⁷ Ti pehe age ai a Iesu ke he tokohogofulu ma ua, Po ke fia o kehe foki a mutolu? ⁶⁸ Ati tala age ai a Simona Peteru kia ia, Ko e Iki na e, ke o kia a mautolu kia hai? Ha ha ia koe e tau kupu he moui tukulagi. ⁶⁹ Kua talia e mautolu, mo e iloa tuai e mautolu ko koe ko e Keriso, ko e Tama he Atua moui.

nwtsty tau vala fakaako ia Ioa 6:27, 54

tau mena kai ne popo . . . ko e tau mena kai ne toka mau ke he moui tukulagi: Maama e Iesu ko e falu tagata ne fakalataha ni mo ia mo e tau tutaki haana ha ko e tau manako fakatino. He fakatumau he tau mena kai he tino e tau tagata he tau aho oti, ko e “tau mena kai” mai he Kupu he Atua ati maeke e tau tagata ke tumau ke moui tukulagi. Tala age e Iesu ke he moto tagata ke gahua . . . ke he “tau mena kai ne toka mau ke he moui tukulagi,” kakano ke eketaha ke fakamakona ha lautolu a tau manako fakaagaaga mo e ke fakagahua e tua ke he tau mena ne fakaako e lautolu.​—Mat 4:4; 5:3; Ioa 6:28-39.

kai hoku tino, mo e inu haku a toto: Fakakite he vala nei ko lautolu ne kai mo e inu kua taute ai ke he puhala fakatai he fakagahua e tua ki a Iesu Keriso. (Ioa 6:35, 40) Talahau e Iesu e mena nei he 32 V.N., ti nakai tala a ia hagaao ke he Kaiaga Afiafi he Iki ka fakatū e ia he tau hake. Talahau e ia e mena nei nakai leva to hoko e “paseka, ko e galue haia a Iutaia” (Ioa 6:4), ti liga liu fakamanatu ke he tau tagata fanogonogo haana ke he galue ka fakahoko mo e aoga he toto he punua mamoe ke fakahao e tau momoui he pō ne toka e Isaraela a Aikupito (Eso 12:24-27). Ne fakamaama e Iesu ko e toto haana kua aoga lahi foki ke maeke he tau tutaki haana ke moua e moui tukulagi.

w05 9/1 lau 31 para. 13-14

To O a Tautolu ke he Higoa a Iehova ha Tautolu a Atua

¹³ Moha ia, ne fifili e toloaga ke mumui ki a Iesu ati moua a ia “ke he fahi atu he vai,” he talahau e Ioane. Ko e ha ne mumui a lautolu ki a ia he mole e fakaheu e tau laliaga ha lautolu ke eke a ia mo patuiki? Tokologa ne fakakite e onoonoaga fakatino, he talahau fakahako ke he tau koloa fakatino ne fakakoloa aki e Iehova a lautolu ke he tutakale he vaha ha Mose. Kua hagaao ai ko e mena lata ia Iesu ke matutaki ke taute e tau foakiaga fakatino ma lautolu. Ko Iesu, ne maama e tau manatu hehe ha lautolu, ne kamata ke fakaako ki a lautolu e kupu moli fakaagaga ne maeke ke lagomatai ke hiki e puhala manamanatu ha lautolu. (Ioane 6:17, 24, 25, 30, 31, 35-40) He tali, ne gugu e falu ki a ia, mua atu he magaaho ne talahau e ia e fakatai nei: “Ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, kaeke kua nakai kai e mutolu e tino he Tama he tagata, ti nakai inu foki hana toto, nakai ha i loto ia mutolu e moui. Ko ia ne kai hoku tino, mo e inu haku a toto, ha ha ia ia e moui tukulagi; to fakatu foki e au a ia ke he aho fakamuiaki.”​—Ioane 6:53, 54.

¹⁴ Kua fa omoomoi he tau fakatai ha Iesu e tau tagata ke fakakite mena manako moli kia a lautolu ke o mo e Atua. Nakai kehe foki e fakatai nei. Ne fakaohooho e tau tali malolo. Totou e tautolu: “Ti tokologa e tau tutaki hana ne logona ai, ti pehe a lautolu, Ko e kupu uka a ena; to maeke ia hai ke fanogonogo ki ai.” Ne matutaki a Iesu ke fakamaama kua lata ia lautolu ke kumi e kakano fakaagaga he tau kupu hana. Ne pehe a ia: “Ko e agaga, ko e fakamoui haia, nakai aoga ni e tino he taha mena; ko e tau kupu kua tala atu e au kia mutolu, ko e agaga ia, ko e moui foki ia.” Ka e, tokologa ne nakai fanogonogo, ti talahau he tala: “Ti kua liliu atu ai e falu he hana tau tutaki tokologa, ti nakai tuai o fano a lautolu mo ia.”​—Ioane 6:60, 63, 66.

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 6:44) Nakai maeke ia taha ke hau kia au, ka nakai futia mai he Matua ne fakafano mai au; to fakatu foki e au a ia ke he aho fakamuiaki.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 6:44

futia mai: Pete ko e vepi Heleni ma e “futia” kua fakaaoga ke lata mo e toho hake he kupega he tau ika (Ioa 21:6, 11), nakai kakano kua toho he Atua e tau tagata pete he nakai manako a lautolu. Hagaao foki e vepi nei ke he “futiaki,” ti ko e talahauaga ha Iesu ne liga hagaaki ke he Ier 31:3, ne tala age a Iehova ke he tau tagata haana i tuai: “Kua fakatumau [po ke futia] e au haku a fakaalofa kia koe.” (Fakaaoga foki he Septuagint e vepi Heleni he kupu nei.) Ia Ioa 12:32 kua fakakite he puhala pihia na futiaki mai e Iesu e tau tagata kehekehe ki a ia. Fakakite he tau Tohiaga Tapu kua foaki e Iehova ke he tau tagata e atāina ke fifili. Igatia e tau tagata mo e fifiliaga ke fekafekau ki a Ia. (Teu 30:19, 20) Futia totonu mai he Atua ki a ia a lautolu ne loto mitaki. (Sal 11:5; Ftai 21:2; Gah 13:48) Taute e Iehova puhala mai he fekau he Tohi Tapu mo e he agaaga tapu haana. Ko e perofetaaga mai ia Isa 54:13, fatiaki ia Ioa 6:45, ne hagaao ki a lautolu kua futia mai he Matua.​—Fakatatai Ioa 6:65.

(Ioane 6:64) Ka ko e falu ni ha mutolu nakai talia, ha ko e mena kua fioia e Iesu tali mai ni he kamataaga po ko hai a lautolu ke nakai talia a ia katoa mo ia ke afo a ia.

nwtsty tau vala fakaako ia Ioa 6:64

fioia e Iesu . . . po ko hai . . . ke afo a ia: Ne hagaao a Iesu ki a Iuta Isakariota. Liogi a Iesu he pō katoa ke he Matua haana ato fifili e tau aposetolo toko 12. (Luk 6:12-16) He mogo fakamua ne mahani fakamooli a Iuta ke he Atua. Ka e iloa e Iesu mai he tau perofetaaga he Tohiaga Tapu Heperu to afo he taha kapitiga tata a ia. (Sal 41:9; 109:8; Ioa 13:18, 19) Mogo ne kamata a Iuta ke mahani kelea, ko Iesu ne fioia e tau loto mo e tau manatu, kua kitia e hikiaga nei. (Mat 9:4) He iloa tuai he Atua, ko e kapitiga tata ha Iesu to afokau. Ka kua nakai fakatatau tumau ai ke he tau mahani mo e fakafehagai fakamua he Atua ke manatu ko Iuta ka kaumahala, ti tuga na amanaki tuai ni a ia ke kaumahala.

tali mai ni he kamataaga: Ko e talahauaga nei ne nakai hagaao ke he fanauaga ha Iuta po ke fifiliaga ke eke mo aposetolo, he mole e liogi ha Iesu ke he pō katoa. (Luk 6:12-16) Ka kua hagaao ke he kamataaga he mahani fakavai ha Iuta ne mailoga mafiti e Iesu. (Ioa 2:24, 25; Fki1:1; 2:23; kikite tau vala fakaako ia Ioa 6:70; 13:11.) Fakakite foki he mena nei ko e tau gahua ha Iuta kua fitā he manamanatu mo e pulega, nakai ko e fua he hiki mafiti he loto. Ko e kakano he kupu “kamataaga” (faka-Heleni ko e ar·kheʹ) he Tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano kua fai matutakiaga, fakavē ai ke he kakano he manatu. Ma e fakatai, ia 2Pe 3:4, ko e “fakatoka eke” kua hagaao ke he kamataaga he tufugatia. Ka e laulahi he tau tuaga, kua fakakaupā e fakaaoga. Tuga anei, pehē a Peteru na tō hifo e agaaga tapu ke he tau tagata Motu Kehe “tuga ne to hifo kia tautolu ke he kamataaga.” (Gah 11:15) Nakai hagaao a Peteru ke he mogo ne fanau a ia po ke mogo ne fifili a ia mo aposetolo. Ka kua hagaao a ia ke he aho he Penetekoso 33 V.N., kakano, ko e “kamataaga” he liligi hifo he agaaga tapu ma e kakano pauaki. (Gah 2:1-4) Falu fakataiaga ke he manatu ne lauia e kakano he kupu “kamataaga” kua moua ia Luk 1:2; Ioa 15:27; mo e 1Io 2:7.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 6:41-59) Ati loma ai kia ia e tau tagata Iutaia, ha kua pehe a ia, Ko au ko e areto ne hifo mai he lagi. ⁴² Kua pehe age foki a lautolu, Nakai kia ko Iesu hanai, ko e tama a Iosefa, kua kitia e tautolu hana matua tane mo e hana matua fifine? Ko e hanai foki, po ke fefe he pehe mai a ia, Ne hifo mai au he lagi? ⁴³ Ati tala age ai a Iesu, kua pehe age kia lautolu, Aua neke loma a mutolu. ⁴⁴ Nakai maeke ia taha ke hau kia au, ka nakai futia mai he Matua ne fakafano mai au; to fakatu foki e au a ia ke he aho fakamuiaki. ⁴⁵ Kua tohi he tau perofeta, To fakaako he Atua a lautolu oti kana. Hanai, ko lautolu oti ne fanogonogo ke he Matua, mo e ako ai, to o mai a lautolu kia au; ⁴⁶ Ka e nakai kitia e taha e Matua; ko ia hokoia mai he Matua, ne kitia e ia e Matua. ⁴⁷ Ko e moli, ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, ko ia ne tua mai kia au, kua moua e ia e moui tukulagi. ⁴⁸ Ko au ko e areto he moui. ⁴⁹ Ne kai he tau matua ha mutolu e manai ke he tutakale, ka kua mamate a lautolu. ⁵⁰ Ko e areto hanai kua hifo mai he lagi, ka kai ai e taha, ti nakai mate a ia. ⁵¹ Ko au ko e areto he moui ne hifo mai he lagi; ka kai e taha e areto nai ati moui ai a ia tukulagi. Ko e areto foki ke atu e au, ko e hoku tino haia, ke atu e au mo moui he lalolagi. ⁵² Ati taufetoko ai e tau tagata Iutaia, kua pehe, Ke maeke fefe he tagata nai ke ta mai hana tino kia tautolu ke kai ai? ⁵³ Ti pehe age ai a Iesu kia lautolu, Ko e moli, ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, kaeke kua nakai kai e mutolu e tino he Tama he tagata, ti nakai inu foki hana toto, nakai ha i loto ia mautolu e moui. ⁵⁴ Ko ia ne kai hoku tino, mo e inu haku a toto, ha ha ia ia e moui tukulagi; to fakatu foki e au a ia ke he aho fakamuiaki; ⁵⁵ Ha ko e hoku tino ko e mena kai moli haia, ko e hoku toto foki ko e mena inu moli haia. ⁵⁶ Ko ia ke kai hoku tino, mo e inu hoku toto, to tumau a ia kia au, ko au foki kia ia. ⁵⁷ Tuga ne moui e Matua ne fakafano mai au, ha ne moui foki au ke he Matua; pihia foki a ia ka kai ia au, to moui a ia ia au. ⁵⁸ Ko e areto hanai ne hifo mai he lagi, nakai tuga e tau matua ha mutolu ne kai e manai, ka e mamate a lautolu; ka ko ia ke kai e areto nai to moui a ia tukulagi. ⁵⁹ Ko e tau mena ia ne talahaua e Iesu, ka kua fakaako a ia ke he sunako i Kapanaumi.

Sepetema 24-30

TAU TANAKIAGA HE KUPU HE ATUA | IOANE 7-8

“Fakaheke e Iesu e Matua Haana”

(Ioane 7:15-18) Ati ofo ai e tau tagata Iutaia, kua pehe age, Kua pulotu fefe e tagata nei, nakai fakaako a ia? ¹⁶ Kua tala age a Iesu kia lautolu, kua pehe age, Ko e haku a tau kupu, nakai ko e haku, ka ko e hana ne fakafano mai au. ¹⁷ Ka manako taha ke eke hana finagalo, ti iloa ai e ia e tau kupu, po ke mai he Atua, po ke vagahau noa ni e au. ¹⁸ Ko ia ke talahau e ia a ia, kua kumi e ia e fakahekeaga māna ni; ka ko ia ne kumi e fakahekeaga hana ne fakafano mai a ia, kua fakamoli a ia, nakai fai mahani hepehepe a ia.

cf lau 100-101 para. 5-6

“Kua Tohi”

⁵ Ne manako a Iesu ke he tau tagata ke iloa e moua maiaga he fekau haana. Pehē a ia: “Ko e haku a tau kupu, nakai ko e haku, ka ko e hana ne fakafano mai au.” (Ioane 7:16) He taha magaaho foki, pehē a ia: Nakai eke noa foki e au ha mena, ha ko e mena tuga ne fakaako mai he haku a Matua kia au, ko e tau mena ia ne tala atu ai e au.” (Ioane 8:28) Lafi atu ki ai, pehē a ia: “Ko e tau kupu kua tala atu e au kia mutolu, nakai talahau noa e au, hoko au; ka ko e Matua ha ne nofo i loto ia au, ko ia ni kua eke e tau gahua nai.” (Ioane 14:10) Ko e taha puhala ne fakakite e Iesu e mooli he tau kupu ia he fatiaki tumau e Kupu tohia he Atua.

⁶ Ko e fakaako fakamakutu ke he tau kupu ha Iesu ne fakamau hifo kua fakakite na fatiaki fakahako mai po ke hagaao ke he molea e hafa he tau tohi he Tohiaga Tapu Heperu. Fakamua, liga nakai nava lahi ki ai. Liga manatu a koe, he tolu mo e hafa e tau he fakaako mo e fakamatala a ia ke he toloaga tagata, nakai fatiaki mai a ia he tau tohi oti ne omoomoi ne ha ha i ai. Ka e liga na taute pihia mooli e ia. Manatu na ko e vala tote ni he tau kupu mo e tau gahua ha Iesu ne fakamau hifo. (Ioane 21:25) Liga maeke a koe ke totou fakaleo lahi e tau kupu oti ne fakamau e Iesu ke he tau tulā gahoa. Manamanatu la mogonei he tutala hagaao ke he Atua mo e Kautu haana ke he gahoa e tulā mo e fakaaoga ke molea hafa e tau tohi he tau Tohiaga Tapu Heperu! Lafi ki ai, laulahi he tau mogo ne nakai fai tohi vakai a Iesu mo ia. Mogo ne talahau e ia e Lauga he Mouga, ne fakaaoga e ia loga e tau vala tala ne fatiaki fakahako mo e hagaao ke he tau Tohiaga Tapu Heperu​—ko e tau mena oti ne manatu e ia!

(Ioane 7:28, 29) Ati ui ai a Iesu, ha fakaako ke he faituga, kua pehe age, Kua iloa e mutolu au, kua iloa foki e mutolu e mena ne hau ai au; nakai hau noa au, ka kua moli ni a ia ne fakafano mai au, nakai iloa e mutolu a ia; ²⁹ Ka kua iloa e au a ia, ha ko e mena hau au ia ia ni; ko ia foki ne fakafano mai au.

(Ioane 8:29) Ko ia foki ne fakafano mai au, ha ha ia au a ia; nakai toka tokotaha au e Matua ha ko e mena eke mau e au e tau mena kua mitaki kia ia.

w11 3/15 lau 11 para. 19

Moua e Agaaga he Atua, Nakai he Lalolagi

¹⁹ Omaoma katoatoa ki a Iehova. Kua taute tumau e Iesu e tau mena ne fakafiafia e Matua haana. He taha magaaho, ne kehe e logonaaga ha Iesu ke he puhala ne fehagai a ia mo e tuaga mai he mena ne manako e Matua haana. Ka e, mauokafua a ia he talahau ke he haana Matua: “Ka e aua neke eke hoku loto, ka ko e hau a finagalo.” (Luka 22:42) Hūhū hifo ki a koe, ‘Omaoma nakai au ke he Atua he magaaho ka uka foki ke taute?’ Ko e omaoma ke he Atua kua aoga lahi ma e moui. Kua latatonu a ia mo e omaoma katoa ha tautolu ha ko e ha tautolu a Tufuga, ko e Punaaga mo e Fakatumau he tau momoui ha tautolu. (Sala. 95:6, 7) Nakai fai mena ke hukui e omaoma. Kua nakai moua e tautolu e taliaaga he Atua ka nakai omaoma.

Kumikumi Hifo e Tau Koloa Fakaagaaga

(Ioane 7:8-10) O hake a a mutolu ke he galue ia; nakaila hake au ke he galue ia, ha ko e mena nakaila hoko mai haku a vaha. ⁹ Kua tala age a ia e tau mena na kia lautolu, kua nofo mau a ia i Kalilaia. ¹⁰ Kua o hake hana tau matakainaga, ati haele hake ai a ia ke he galue, nakai fakakite, ka e tuga ne hake fufu.

w07 2/1 lau 6 para. 4

Ko e Ha kua Lata ke Vagahau Fakamooli?

Ko e heigoa e fakafifitakiaga ne fakatoka e Iesu Keriso he tuaga nei? He taha magaaho, ne tutala a Iesu mo e falu ne nakai talitonu kua fakakite e manako ke iloa e tau pulega he fenoga haana. “Kia toka e koe e mena nai, ka e fina age ā ki Iutaia,” he ui e lautolu. Tali atu fēfē a Iesu? “O hake a a mutolu ke he galue ia [i Ierusalema]; nakaila hake au ke he galue ia, ha ko e mena nakaila hoko mai haku a vaha.” Nakai leva he mole, ne fenoga atu mooli a Iesu ki Ierusalema ma e galue. Ko e ha ne tali atu pihia a ia? Nakai ha ha ia lautolu e tonuhia ke iloa tonu e tau vala tala ke he tau fenoga ha Iesu. Pete he nakai pikopiko a Iesu, ne nakai katoatoa e tali haana ki a lautolu ke fakatote hifo e hagahaga kelea ka taute e lautolu ki a ia po ke tau tutaki haana. Nakai ko e fakavai anei ha kua tohi he aposetolo ko Peteru hagaao ke he Keriso: “Ko ia nakai fakai ke hala, ti nakai iloa foki ha fakavai mai he fofoga hana.”​—Ioane 7:1-13; 1 Peteru 2:22.

(Ioane 8:58) Kua pehe age a Iesu kia lautolu, Ko e moli, ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, ha i ai au nei, ka e nakala tupu mai a Aperahamo.

nwtsty vala fakaako ia Ioa 8:58

ha i ai au: Manako e tau Iutaia ne totoko ke taulitimaka a Iesu he ui a ia kua “kitia . . . a Aperahamo,” pete he pehē a lautolu, ko Iesu kua “nakaila limagofulu hāu a tau tau.” (Ioa 8:57) Tali atu a Iesu ke tala age ki a lautolu hagaao ke he moui haana he lagi ko e mena moui fakaagaaga malolō lahi ato fanau a Aperahamo. Falu ne talahau kua fakakite he kupu tohi nei ko Iesu e Atua. Totoko a lautolu ko e talahauaga Heleni ne fakaaoga he kupu nei, e·goʹ ei·miʹ (ne fakaliliu “Ko au” he falu Tohi Tapu), kua hagaao ke he talahauaga he Septuagint ia Eso 3:14 ti kua lata e tau kupu tohi ua ia ke tatai. (Kikite vala fakaako ia Ioa 4:26.) Ka ko e vala nei, ko e gahuaaga he vepi Heleni ei·miʹ ne kamata “ka e nakala tupu mai a Aperahamo” ti kua matutaki agaia. Ko e mena ia, kua hako e fakaliliuaga “ha i ai au” ka e nakai “ko au,” ti loga e tau fakaliliuaga tuai mo e foou ne fakaaoga e tau kupu ne tatai mo e “ha i ai au.” Ia Ioa 14:9, ko e puhala taha ia he vepi Heleni ei·miʹ kua fakaaoga ke fakakite aki e tau kupu ha Iesu: “Filipo na e, kua leva he nofo au kia mutolu, ka e nakai kia iloa e koe au?” Laulahi he tau fakaliliuaga ne fakaaoga e tau kupu pihia, he fakakite kua fakavē ai ke he manatu ne nakai fai totokoaga ke he puhala vagahau ke he kupu ei·miʹ ko e “ha i ai.” (Falu fakataiaga he tau fakaliliuaga pihia ia Luk 2:48; 13:7; 15:29; Ioa 1:9; 5:6; 15:27; Gah 15:21; 2Ko 12:19; 1Io 3:8.) Ko e fakakakano foki ha Iesu ne fakamau he Ioa 8:54, 55 ne fakamaama kua nakai lali a ia ke fakakite kua tatai a ia mo e Matua haana.

Totouaga he Tohi Tapu

(Ioane 8:31-47) Ati tala age ai a Iesu ke he tau tagata Iutaia ne talia a ia, Kaeke ke tumau fakaoti a mutolu ke he haku a kupu, ko e tau tutaki moli haku a mutolu. ³² To iloa foki e mutolu e mena moli, ko e mena moli foki ke toka noa ai a mutolu. ³³ Kua tala age a lautolu kia ia, Ko mautolu nai ko e fanau a Aperahamo, ti nakai fakatupa a mautolu kia taha tali he kamataaga, kua tala mai fefe a koe, To toka noa a mutolu? ³⁴ Kua tala age a Iesu kia lautolu, Ko e moli, ko e moli, ke tala atu e au kia mutolu, ko e tagata kua hala ke he mena kua eke ko e tupa he hala a ia. ³⁵ Ko e tupa foki, nakai nofo mau a ia ke he kaina, ko e tama to nofo fakaoti ai a ia. ³⁶ Ko e hanai, ka toka noa he Tama a mutolu, kua toka noa fakamoli a mutolu. ³⁷ Kua iloa e au ko e fanau a Aperahamo a mutolu; ka e kolo a mutolu ke kelipopo au, ha kua nakai tupu haku a kupu i loto ia mutolu. ³⁸ Ko au nai, kua vagahau au ke he tau mena ne kitia e au ke he Matua haku; ko mutolu foki kua eke e mutolu e tau mena ne kitia e mutolu ke he matua ha mutolu. ³⁹ Ti tala age ai a lautolu kia ia, kua pehe age, Ko Aperahamo ha mautolu a matua. Kua pehe age a Iesu kia lautolu, Kane mai ko e fanau a Aperahamo a mutolu po kua eke e mutolu e mahani a Aperahamo. ⁴⁰ Ka kua kolo ainei a mutolu ke kelipopo au ko e tagata ne talahau atu kia mutolu e mena moli ne fanogonogo ai au mai he Atua, nakai eke pihia e Aperahamo. ⁴¹ Kua eke ni e mutolu e mahani he matua ha mutolu. Ati pehe age ai a lautolu kia ia, nakai ko e tau tama tohi a mautolu, ne taha ha mutolu a Matua, ko e Atua haia. ⁴² Ti pehe age ai a Iesu kia lautolu, Ane mai ko e Matua ha mutolu e Atua, po kua fakaalofa mai a mutolu kia au, ha ko e mena ne hau au mai he Atua, mo e hau ki hinai, ha ko e mena foki nakai hau noa au, ka ko ia ne fekau mai au. ⁴³ Ko e ha kia nakai maama ai haku a vagahau kia mutolu? ha ko e mena nakai maeke ia mutolu ke fanogonogo ke he haku a kupu. ⁴⁴ Ko mutolu, mai he matua ha mutolu ko e tiapolo ti kua fia eke e mutolu e tau mena kua manako ki ai e matua ha mutolu. Ko e keli tagata a ia tali mai he kamataaga, ti nakai tumau ni a ia ke he mena moli, ha kua nakai tokai i loto ia ia e mena moli; ka vagahau a ia ke he vagahau pikopiko, ko e hana ni a ia ke vagahau aki, ha ko e pikopiko a ia, mo e matua he pikopiko. ⁴⁵ Ka ko au nai nakai talia e mutolu au, ha kua talahau atu e au e kupu moli. ⁴⁶ Ko hai kia taha ia mutolu ke fakailoa mai haku a hala? Kaeke kua vagahau au ke he mena moli, ti ko e heigoa e mena nakai talia ai e mutolu au? ⁴⁷ Ko ia mai he Atua, to fanogonogo a ia ke he tau kupu he Atua; ko e mena ia nakai fanogonogo ai a mutolu, ha ko e mena nakai mai he Atua a mutolu.