Een verrassende ommekeer

OP ZICHZELF waren de aanbiedingen van de Verenigde Staten aan Peking en Moskou al opmerkelijk, doch er was reeds een nog verbazingwekkender verandering aan voorafgegaan. Wat dan?

Ga in gedachten eens een twintigtal jaren terug. Herinnert u zich nog hoe in de hele westerse wereld het communisme geregeld en heftig werd veroordeeld als het „goddeloze, atheïstische Bolsjewisme”?

Wie waren de voornaamste bron van deze openlijke veroordeling? Het waren de kerken van de christenheid, vooral die van het Westen. Maar er heeft een verrassende ommekeer plaatsgevonden. Beschouw eens, om te beseffen hoe groot deze verandering wel is geweest, het volgende:

Religieuze „koude oorlog” tegen communisme

In 1937 publiceerde paus Pius XI een encycliek (Divini Redemptoris) waarin hij zei: „Aangezien het communisme innerlijk verdorven is, dient een ieder die het christendom en de beschaving van de vernietiging wil redden, zich ervan te weerhouden het bij het uitvoeren van welke onderneming ook, te helpen.” — New Catholic Encyclopedia (1967), Deel IV, blz. 924.

Dit was feitelijk een officiële oorlogsverklaring van de zijde van het Vaticaan aan het communisme. Wat gebeurde er daarna?

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verbrak nazi-Duitsland plotseling zijn verdrag met Rusland en viel op 22 juni 1941 de Sovjet-Unie binnen. Daarop verzond de rooms-katholieke bisschop van Eichstätt in Duitsland een herderlijk schrijven waarin hij de Duitse invasie „een kruistocht, een heilige oorlog . . . voor geloof en kerk” noemde. — The Catholic Church and Nazi Germany (1964) door Günther Lewy, blz. 230, 231.

Zo verwees insgelijks in Italië aartsbisschop Constantini naar „Bolsjewistisch Rusland” als naar dat „onmetelijk grote land waar Satan zijn instrumenten en zijn beste medewerkers schijnt te hebben gevonden”, en hij bad om Gods zegen over de Italiaanse en Duitse soldaten die, „in dit beslissende uur het ideaal van onze vrijheid tegen het Rode barbarendom verdedigen”. — Pius XII and the Third Reich (1966), Saul Friedlander, blz. 79.

De Duitse invasie mislukte natuurlijk en de oorlog eindigde met Rusland onder de overwinnende Geallieerde mogendheden.

Desalniettemin verscherpte de tegenstand van de katholieke Kerk zich thans nog meer. Toen het naoorlogse Italië de grootste communistische partij buiten de Sovjet-Unie kreeg, gaf het Vaticaan een nieuwe verklaring uit. In 1949 maakte het bekend dat niet alleen zij die lid waren van de communistische partij, maar zelfs een ieder ’die er blijk van geeft de communistische partij gunstig gezind te zijn’ zou moeten worden geëxcommuniceerd.

Ofschoon dit besluit nooit ten volle is uitgevoerd, bleven er toch in de vijftiger jaren voortdurend heftige veroordelingen komen uit de mond van kerkelijke autoriteiten . In 1955 prees Richard Nixon, toen vice-president van de Verenigde Staten, de katholieke Kerk als „een van de voornaamste bolwerken tegen het communisme”. Ook de protestantse organisaties gaven, zij het minder opvallend, uitdrukking aan een gelijksoortige vijandigheid jegens het Wereldcommunisme.

Een religieuze ommekeer

Toen, plotseling, beginnend in 1963, viel „de dooi” in. In dat jaar begonnen de ijskoude Vaticaans-communistische betrekkingen warmer te worden.

Een belangrijke aanwijzing van het invallen van die „dooi” was de encycliek Pacem in Terris (Vrede op Aarde) door paus Johannes XXIII. Hierin zei hij feitelijk dat de wereldvrede niet kon wachten op het einde van ideologische wedijver, politieke machtsstrijd of zelfs op de zegepraal van de religie over het atheïsme.

Daarna ging de paus, tot ontsteltenis van conservatieve elementen, in deze richting voort door de dochter en schoonzoon van de toenmalige topcommunist, Chroesjtsjov, in privé-audiëntie te ontvangen.

Het jaar daarop, op 15 september 1964, tekende het Vaticaan een belangrijke overeenkomst met het communistische regime in Hongarije — precies vijftien jaar na de Vaticaanse verklaring van excommunicatie, gericht tegen een ieder ’die er blijk van geeft het communisme gunstig gezind te zijn’. Thans stond Rome katholieke priesters in Hongarije toe een eed van trouw aan de communistische regering van Hongarije af te leggen.

Er werden nog meer ’vredesballonnetjes’ opgelaten. Zo zorgde bijvoorbeeld in de lente van 1966 paus Paulus VI ervoor dat de „dooi” aanhield door pauselijke audiëntie te verlenen aan de minister van buitenlandse zaken van de Sovjet-Unie, Andrei Gromyko. In een verslag over die audiëntie verhaalt het tijdschrift Newsweek dat de paus „breed glimlachend Gromyko aan de deur van de bibliotheek verwelkomde met beide handen ter begroeting uitgestrekt”. De volgende jaren gaven nog meer onderhandelingen tussen het Vaticaan en communistische landen te zien.

Toen daarom vorig jaar, in 1972, de topconferenties te Moskou en Peking plaatsvonden, was er zelfs geen afkeurend gemompel van kerkleiders te horen. Er heeft zich dus een verbazingwekkende verandering voltrokken. De „rode barbaren” van het communisme zijn plotseling maatschappelijk aanvaardbaar, respectabel, geworden. De „goddeloze” ideologie van het communisme, welke van het standpunt uitgaat dat religie „opium voor het volk” is, wordt niet langer als een ernstige belemmering voor vriendschappelijke betrekkingen beschouwd.

De veranderde houding van de religieuze leiders werd door die van de politieke machten van het Westen geëvenaard. Zo beklemtoonde bijvoorbeeld president Nixon in zijn televisietoespraak vanuit Moskou tot het Russische volk dat de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten elkaar niet langer als ’vijandiggezinde tegenstanders’ maar als ’vreedzame concurrenten’ zouden beschouwen.

In hun „Beginselverklaring” kwamen beide landen overeen dat „verschillen in ideologie en maatschappelijke structuur [waaronder natuurlijk ook de religieuze systemen en verhoudingen vallen] . . . geen beletsel voor de wederzijdse ontwikkeling van normale betrekkingen vormen”.

Dat wat eruit zag als een huizehoge hindernis, lijkt te zijn genomen. Thans richt men alom de aandacht op een, door de grote mogendheden voor 1973 vastgestelde „Europese veiligheidsconferentie”, en het Franse nieuwsblad Le Monde (25-26 juni 1972) citeert monseigneur Casaroli, hoofd van de Vaticaanse diplomatieke dienst, die gezegd zou hebben dat „het Vaticaan van plan is hieraan deel te nemen” en reeds aanbevelingen doet over wat er op de agenda dient te staan, met inbegrip van een evenredige vermindering van de NATO- en Warschau-Pactstrijdkrachten.

Wat zullen de komende maanden brengen? Is dat wat wij hebben gezien slechts ’halfbakken politiek gemanoeuvreer’ geweest, alleen maar ’uiterlijk vertoon” of is er iets groots in de maak? Er is reden om te geloven dat dit laatste het geval is.

[Illustratie op blz. 8]

Paus Johannes XXIII tekent op 11 april 1963 de encycliek „Pacem in Terris”; het begin van de „dooi” in de Vaticaanse houding ten aanzien van het Wereldcommunisme

[Illustraties op blz. 8]

Paus Paulus VI liet de „dooi” aanhouden door pauselijke audiëntie te verlenen aan de Sovjet-minister van buitenlandse zaken, Andrei Gromyko