Matroesjka — Wat een leuke pop!

DOOR ONTWAAKT!-CORRESPONDENT IN RUSLAND

ZODRA bezoekende toeristen een glimp van me opvangen, schijnen de meesten van hen vastbesloten me mee naar huis te nemen, bereid daar aardig wat geld voor neer te tellen. Ik weet echt niet wat aan me hen zo aantrekt. Per slot van rekening weten zij maar heel weinig van me af. Misschien is het gewoon een modeverschijnsel. Maar laat ik me eerst eens voorstellen. Mijn naam is Matroesjka en ik kom uit — maar kom, laten we bij het begin beginnen.

In feite weet niemand eigenlijk waar ik vandaan kom of wie mijn echte ouders waren. Er zijn twee versies van het verhaal. Sommigen beweren dat ik ontstaan ben op het Japanse eiland Honshu als een uniek stuk speelgoed dat uit verscheidene in elkaar passende delen bestond. Zij zeggen dat ik tegen het einde van de negentiende eeuw van Honshu naar Rusland ben meegenomen door de vrouw van een Russische mecenas die Savva I. Mamontov heette (1841–1918). Volgens sommige Japanners daarentegen was het een Russische monnik die als eerste in Japan het idee te berde bracht een uitzonderlijke pop van me te maken. Hoe dan ook, Russische handwerkslieden stond het idee wel aan en zo werd Matroesjka geboren.

Aan het eind van de jaren ’80 van de vorige eeuw werkte Rusland aan de ontwikkeling van zijn economie en cultuur. Tegelijkertijd begonnen de Russen meer belang te stellen in het behoud van hun folklore. Eropuit de Russische cultuur nieuw leven in te blazen, begon de intelligentsia zich rond Mamontov te scharen, onder wie beroemde Russische schilders als Ilja Repin, Viktor Vasnetsov en Michail Vroebel. Om de herinnering aan het Russische boerenleven te bewaren, werden er in de buurt van Moskou kunstateliers gebouwd. Daar werden folkloristische voorwerpen, speelgoed en poppen uit alle delen van het land verzameld.

Een zekere Sergei Maljoetin, tekenaar van beroep, maakte de eerste schetsen van me, maar ik zag er toen wel een beetje anders uit. Ik moest een boerenmeisje met een rond gezicht en stralende ogen voorstellen. Ik ging gekleed in een sarafan (een lange, mouwloze overgooier opgehouden met twee bandjes) en ik had zorgvuldig gekapt, sluik haar dat grotendeels onder een kleurige hoofddoek schuilging. Andere figuurtjes, allemaal steeds iets kleiner dan het vorige, werden in me gezet. Ze gingen gekleed in kosovorotkas (Russische blouses met een schuine sluiting), overhemden, poddjovkas (getailleerde mannenjassen) en schorten. Zoals uit Maljoetins schetsen blijkt, zag ik er zo uit toen ik omstreeks 1891 in Moskou werd gemaakt.

Vaak vroeg ik me af hoe ik aan mijn naam was gekomen. Ik hoorde dat aan het einde van de negentiende eeuw Matrena (met Matroesjka als verkleinvorm) een van de populairste vrouwennamen in Rusland was. De naam is afgeleid van het Latijnse matrona en betekent „moeder”, „hooggeachte dame” of „moeder van een gezin”. Het plaatsen van het ene figuurtje in het andere was ook een passend symbool van vruchtbaarheid en bestendiging.

Niet gemakkelijk te maken

Bekend is dat mensen in pogingen mij te maken, heel wat materiaal hebben verspild en het uiteindelijk verslagen hebben opgegeven. Geen wonder, want tot voor kort was het een geheim hoe ik gemaakt werd. Dus konden slechts weinig mensen mij bezitten. Maar nu zal ik u deelgenoot van het geheim maken.

Het werk dat er bij het maken van mij komt kijken, vergt echte bekwaamheid. Allereerst is het belangrijk de juiste houtsoort uit te kiezen. Vanwege zijn zachtheid wordt over het algemeen voor lindehout gekozen, minder vaak voor elze- of berkehout. Nadat de bomen zijn omgehakt, meestal in het vroege voorjaar, worden ze grotendeels van hun schors ontdaan; er wordt net genoeg overgelaten om te voorkomen dat het hout tijdens het drogen barst. De stammen blijven vervolgens verscheidene jaren zo opgestapeld liggen dat de lucht er terwijl ze drogen goed tussendoor kan circuleren.

Het snijden van het hout moet op het juiste tijdstip gebeuren, wanneer het noch te droog noch te vochtig is. Alleen een deskundige kan bepalen wanneer het precies goed is. Elk stuk hout ondergaat wel vijftien verschillende bewerkingen. Het kleinste poppetje in de reeks — het poppetje dat niet uit elkaar genomen kan worden — wordt het eerst gemaakt. Soms is het zo klein dat u moet turen of zelfs een vergrootglas moet gebruiken om het goed te zien.

Is het kleinste poppetje eenmaal gemaakt, dan begint de vakman aan het volgende figuurtje, waarin dat eerste poppetje moet passen. Een stukje hout wordt op de gewenste lengte gebracht en wordt in een bovenstuk en een onderstuk verdeeld. Het onderstuk van het poppetje wordt het eerst in vorm gebracht. Dan wordt er hout uit het binnenste van de beide delen van het tweede poppetje verwijderd zodat het kleinste poppetje er netjes in past. Een bekwaam vakman geeft zich, tussen twee haakjes, niet de moeite om de maten te nemen, maar gaat uitsluitend af op zijn ervaring. Daarna herhaalt hij het proces en maakt hij een iets groter poppetje waarin de vorige twee passen.

Het aantal poppen dat zo in elkaar past, varieert van twee tot zestig. De grootste pop kan wel zo groot als haar maker zijn! Wanneer een pop klaar is, wordt ze bedekt met een stijfselgom die eventuele holten in het oppervlak opvult. Het laatste drogen begint, waarna de pop wordt gepolijst zodat er een glad oppervlak ontstaat waarover de schilder de verf gelijkmatig kan verdelen. Dan krijgt de pop haar unieke stijl.

De tijd heeft veranderingen gebracht

Mensen veranderen naarmate zij ouder worden en hetzelfde kan van mij worden gezegd. De kunst van het Matroesjka-maken verbreidde zich geleidelijk van Moskou naar andere steden en dorpen, waaronder Semenov, Polchovski Maidan, Vjatka en Tver.a Elke plaats ontwikkelde haar eigen stijl en trant van versiering. Het verlies van mijn ware identiteit was verontrustend, maar ik klaagde niet. Tijdens het eeuwfeest van de oorlog van 1812 bestelde iemand een set poppen die de Russische generaal Michail Koetoezov en de Franse generaal Napoleon Bonaparte moesten voorstellen. Deze twee generaals waren de grootste poppen en de overige generaals die elkaar in de oorlog hadden bevochten, werden kleiner gemaakt om in hun respectieve bevelhebbers te passen.

Lange tijd was er strenge controle op de produktie en verkoop van dit soort poppen. Maar de politieke veranderingen aan het eind van de jaren ’80 gaven kunstenaars nieuwe mogelijkheden en vrijheden. Zij konden hun produkten nu maken en verkopen zonder bang te hoeven zijn.

Een schilder die Sikorski heette, was een van de eersten wiens poppen populair werden bij het publiek. Zijn poppen brengen de hoogste prijzen op; een set poppen van hem kost ver over de ƒ 5000. Zijn succes was een stimulans voor andere kunstenaars en in de afgelopen zes jaar heeft het maken van Matroesjka’s een flinke impuls gekregen.

Mijn naam, Matroesjka, wordt nu gebruikt voor alle poppen die zo gemaakt zijn dat ze in elkaar passen. Er worden verschillende thema’s uitgebeeld: bloemen, kerken, iconen, volksverhalen, familietaferelen en zelfs godsdienstige en politieke leiders. De grote verscheidenheid die nu te koop is, helpt me heel redelijk in prijs te blijven.

Toen ik in de zomer van 1993 in Moskou zoals gewoonlijk in een winkel in een vitrine stond, hoorde ik plotseling het geluid van een naderende groep buitenlandse toeristen. Ik hoorde hen iets zeggen over een congres van Jehovah’s Getuigen dat zij bijwoonden en dat elk van hen, als souvenir van die geweldige gebeurtenis, mij mee naar huis wilde nemen. Mij afvragend waarom, keek ik met grote ogen naar hen. Alsof zij mijn vraag wilde beantwoorden, zei een van hen: „Het is meer dan een souvenir. Ik wil dat mijn vriendinnen haar ogen zien. Daarin zie ik dezelfde uitdrukking die ik in de ogen van de Russen heb gelezen met wie ik over het Koninkrijk en over Gods naam zoals die in de bijbel staat, heb gepraat.”

Jehovah’s Getuigen? Het Koninkrijk? Gods naam? De bijbel? Onder het luisteren werden mijn ogen nog groter en mijn hart klopte wat sneller bij het vooruitzicht door een paar van die aardig uitziende mensen naar verre plaatsen meegenomen te worden. Misschien zou ik dan meer te weten komen over het voornaamste doel van hun bezoek aan Rusland. Ik weet zeker dat dat niet alleen was om mij te ontmoeten, een pop met de naam Matroesjka.

[Voetnoot]