Kulankhulana ndi Anthu

● Tayerekezerani zochitika izi: Sam amakhala kudera lina lakumudzi ku United States. Kwa zaka zambiri anthu akhala akumunena kuti ndi wotsalira chifukwa amakana kugwiritsa ntchito zinthu zamakono zolankhulirana ndi achibale komanso anzake. Aliyense, kuphatikizapo ana ake, akunena kuti akufuna azigwiritsa ntchito zipangizozi. Sam akuuza mwana wake wamkazi wazaka 16 kuti: “Kale zinali bwino chifukwa anthu ankalankhulana pamasom’pamaso.”

Koma patapita nthawi, Sam akusintha maganizo ake pa nkhaniyi. Iye akuganizira za anthu amene wakhala asanalankhulane kapena kuonana nawo kwa zaka zambiri. Akuganiziranso za achibale ake amene amakhala otanganidwa kwambiri moti iye amaona kuti sangapeze mpata wolankhulana nawo. Sam akulankhula mumtima mwake kuti: ‘Ngati ndikufuna kuti ndizilankhulana ndi anthu amenewa, ndikufunika kupeza zipangizo zamakono.’ Tsopano Sam, yemwe poyamba amaoneka kuti ndi wotsalira uja akuganiza zoikitsa telefoni m’nyumba mwake.

Tsopano yerekezerani kuti muli m’chaka cha 2012 ndipo muli ndi Nathan, mdzukulu wa Sam. Nathan wangomaliza kumene kulankhula ndi anzake awiri, Roberto ndi Daniela, omwe anasamukira kudziko lina zaka 10 zapitazo. Nathan akudabwa kwambiri ndi mmene nthawi yafulumirira kuchokera pamene anzakewo anasamuka.

Kwa zaka zambiri, Nathan wakhala akugwiritsa ntchito foni kulankhulana ndi abale ake komanso anzake amene anasamukira madera akutali. Koma tsopano zikuoneka kuti aliyense kuphatikizapo ana a Nathan, omwe ndi achinyamata, akugwiritsa ntchito Intaneti pocheza ndi anzawo.

Anthu ambiri amaona kuti Nathan ndi wotsalira chifukwa amakana kugwiritsa ntchito zipangizo zamakono zolankhulira ndi anthu. Iye akunena mumtima mwake kuti: “Kale zinali bwino chifukwa anthu ankalankhulana pafoni n’kumamva zimene wina akulankhula.” Komabe Nathan akusintha maganizo pa nkhaniyi. Iye akuti: ‘Ngati ndikufuna kumacheza ndi anthu onsewa, ndiyenera kumagwiritsa ntchito zipangizo zamakono.’

Kodi munayamba mwaganizapo zochita zimene Nathan akuganiza? Mwachibadwa anthufe timafuna kucheza ndi anzathu. (Genesis 2:18; Miyambo 17:17) Popeza kuti masiku ano anthu ambiri akumacheza pogwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti, kodi muyenera kudziwa chiyani za malo amenewa?

N’chifukwa Chiyani Anthu Ambiri Amakonda Kuwagwiritsa Ntchito?

PA njira zimene zili m’munsizi, kodi inuyo mwagwiritsa ntchito njira ziti pocheza ndi anthu m’mwezi wapitawu?

Kucheza pamasom’pamaso

Kulemba kalata kapena khadi

Kuimba foni

Kutumiza imelo

Kutumiza uthenga wapafoni

Kucheza pa Intaneti potumizirana mauthenga

Kucheza ndi anthu pa Intaneti koma mukuonana pogwiritsa ntchito kamera ya pa kompyuta

Kucheza pogwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti

Masiku ano kuli njira zambiri zolankhulirana ndipo njira iliyonse ili ndi ubwino komanso kuipa kwake. Mwachitsanzo, taonani njira izi:

KUCHEZA PAMASOM’PAMASO

Ubwino wake: Anthu akamalankhulana pamasom’pamaso amatha kuona mmene munthuyo akumvera poyang’ana nkhope yake komanso mmene akulankhulira.

Vuto lake: Anthu olankhulanawo amafunika apeze nthawi yoti akumane.

KULEMBA KALATA KAPENA KHADI

Ubwino wake: Anthu amasangalala akalandira khadi kapena kalata.

Vuto lake: Zimatenga nthawi kulemba kalata komanso kuti munthu winayo ailandire.

IMELO

Ubwino wake: Siitenga nthawi kulemba komanso munthu winayo amailandira mofulumira.

Vuto lake: Siionetsa kwenikweni mmene munthu wolembayo akumvera ndiponso anthu ena akhoza kumva molakwika zimene zalembedwazo.

Njira yolankhulirana yomwe anthu ena akunena kuti ndi yabwino kwambiri ndi yogwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti. Pa Intaneti pali malo ambiri ochezera koma malo otchuka kwambiri ndi a Facebook, ndipo anthu pafupifupi 800 miliyoni amagwiritsa ntchito malo amenewa. Magazini ya Time inanena kuti: “Zikanakhala kuti Facebook ndi dziko, likanakhala dziko lachitatu pa mayiko amene ali ndi anthu ambiri pa dziko lonse, moti likanangoposedwa ndi dziko la China ndi India basi.” Kodi malo ochezera a pa Intaneti amagwira ntchito bwanji? Nanga n’chifukwa chiyani anthu ambiri akuwagwiritsa ntchito masiku ano?

Malo ochezera a pa Intaneti ndi malo amene anthu amakambirana nkhani zosiyanasiyana ndi anzawo. Mtsikana wina wazaka 21, dzina lake Jean, ananena kuti: “Imeneyi ndi njira yabwino kwambiri yochezera ndi anthu ndipo umatha kutumizira anzako zithunzi mosavuta.”

N’chifukwa chiyani anthu samangolemberana makalata? Ena amanena kuti kulemba kalata kumafuna nthawi yambiri ndipo ngati ukufuna kuikanso zithunzi m’kalatamo, umafunika ndalama zambiri kuti ukatsukitse zithunzizo. Nanga n’chifukwa chiyani anthu samangoimbirana mafoni? Foni nayonso imafuna nthawi, makamaka ngati ukufuna kuimbira anthu ambiri, ndipo ena sayankha foni pa nthawi imene ukuwafunayo. Nanga bwanji kutumiza imelo? Mtsikana wina wa zaka 20, dzina lake Danielle, ananena kuti: “Masiku ano, palibe amene amayankha ukamulembera imelo. Ndipo ngati angakuyankhe, pamakhala patadutsa milungu ingapo. Pomwe pamalo ochezera a pa Intaneti ndimangolemba zimene ndikuchita ndipo anzanga amalembanso zimene akuchita ndipo nthawi yomweyo aliyense amadziwa zimene mnzake akuchita.”

Komabe sikuti anthu amangogwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti pokambirana nkhani zosafunika zokhazokha. Mwachitsanzo, pamene chivomezi komanso madzi osefukira anawononga madera ena ku Japan pa March 11, 2011, anthu ambiri anagwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti kuti adziwe mmene abale awo komanso anzawo alili.

Benjamin amene amakhala ku United States ananena kuti: “Madzi atasefukira mafoni sankagwira. Mnzanga wina anandiuza kuti anatumizira imelo mnzathu wina wa ku Tokyo koma sanayankhe. Nthawi yomweyo, ndinangotenga foni yanga, kutsegula malo a mnzathuyo pa Intaneti. Patangopita kanthawi pang’ono, mnzathuyo analemba pamalo akewo kuti ali bwino ndipo ananena kuti atiuza zambiri nthawi ina.”

Benjamin anapitiriza kuti: “Kuti ndithe kulankhulana ndi anzanga amene ankamudziwa mnzathuyo, koma analibe malo awo ochezera a pa Intaneti, ndinafunika kuwalembera maimelo aliyense payekha. Zinanditengera nthawi kuti ndipeze adiresi ya aliyense. Ambiri anandiyankha patapita masiku angapo ndipo mnzanga wina anandiyankha patapita milungu iwiri. Anthuwo ankalandira maimelo ambiri moti zinali zovuta kuti andiyankhe mwamsanga. Zonsezi sizikanachitika zikanakhala kuti onsewa timalankhulana nawo pamalo ochezera a pa Intaneti chifukwa tikanadziwa mwamsanga mmene alili.”

Zimenezi zikusonyeza kuti malo ochezera a pa Intaneti ali ndi ubwino wake. Koma kodi alinso ndi kuipa kwake? Ngati ndi choncho, ndi oipa bwanji, ndipo tingatani kuti tidziteteze?

[Bokosi/Chithunzi patsamba 5]

ZIMENE ZIMACHITIKA

1. Mumalemba uthenga pamalo anu ochezera a pa Intaneti.

2. Aliyense amene munamusankha kuti muzicheza naye amalandira uthenga wanu akangotsegula malo ake ochezera a pa Intaneti ndipo inunso mumalandira uthenga wake mukangotsegula malo anu.

Mfundo Zinayi Zimene Muyenera Kudziwa Zokhudza Malo Amenewa

Monga mmene zilili ndi Intaneti yonse, malo ochezera a pa Intaneti alinso ndi kuipa kwake.a Choncho mungachite bwino kuganizira mfundo zotsatirazi.

1 Kodi Kucheza ndi Anthu pa Intaneti Kumakhudza Bwanji Zinthu Zanga Zachinsinsi?

“Pakachuluka mawu sipalephera kukhala zolakwa, koma wodziwa kulamulira milomo yake amachita zinthu mwanzeru.”—Miyambo 10:19.

Zimene muyenera kudziwa. Popanda kusamala, zinthu monga dzina lanu, kumene mumakhala, zithunzi zanu ndiponso mauthenga amene mumatumizira anzanu zikhoza kuchititsa kuti anthu amaganizo olakwika adziwe zinthu zambiri zachinsinsi zokhudza inuyo. Anthu akhoza kudziwa kumene mumakhala, kumene mumagwira ntchito, sukulu imene mumaphunzira komanso akhoza kudziwa ngati muli pakhomo kapena ngati mwachokapo. Mwachitsanzo, kungolemba pamalo anu ochezera a pa Intaneti kuti “Mawa tikupita ku tchuthi” kungachititse akuba kuti adziwe kuti mwachoka, n’kudzakuberani.

Komanso zinthu zina ngati adiresi yanu ya imelo, tsiku limene munabadwa kapena nambala yanu ya foni, zingachititse kuti anthu ena akuchiteni zachipongwe kapena kukuberani mosavuta. Ngakhale zili choncho, anthu ambiri amalemba zinthu ngati zimenezi pamalo awo ochezera a pa Intaneti.

Anthu amaiwala kuti zimene amalemba pa Intaneti zimaonedwa ndi anthu ambiri. Ngakhale atasankha kuti zimene amalemba zizionedwa ndi anzawo okha, anzawowo akhoza kuzitumizanso kwa anthu ena. Kunena zoona, muyenera kudziwa kuti chilichonse chimene mumaika pamalo ochezera a pa Intaneti chikhoza kuonedwa kapena kutumizidwanso kwa anthu ena.

Zimene mungachite. Dziwani bwino mmene mungagwiritsire ntchito malo amenewa kuti anthu ena asamaone zimene mumalemba. Muzionetsetsa kuti amene amaona zimene mumalemba komanso zithunzi zanu ndi okhawo amene mumawakhulupirira.

Komanso dziwani kuti zimene mumalemba zimaonedwa ndi anthu ambiri kuposa amene inuyo mumafuna. Nthawi ndi nthawi muzionanso zimene mwaika pamalo anu a pa Intaneti ndipo muzidzifunsa ngati anthu ena amaganizo oipa angagwiritse ntchito zinthuzo kuti abe zinthu zanu zachinsinsi. Muzipewa kulemba zinthu zimene zingachititse kuti anzanu adziwe zinsinsi zanu zonse komanso muzipewa kuulula zinsinsi za anthu ena. (Miyambo 11:13) Ngati mukufuna kumuuza mnzanu zinthu zachinsinsi ndi bwino kugwiritsa njira ina yolankhulirana. Mtsikana wina, dzina lake Cameron, anati: “Kulankhulana pafoni kuli bwinoko chifukwa anthu ambiri sadziwa zimene mukukambirana.”

Mfundo yofunika. Mayi wina anafotokoza kuti: “Ngati utamachita zinthu mosamala ukhoza kumagwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti popanda anthu ena kudziwa zinthu zako zachinsinsi. Kugwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti kulibe vuto kwenikweni pokhapokha ngati ukuchita zinthu mosasamala.”

2 Kodi Kucheza ndi Anthu pa Intaneti Sikungawononge Nthawi Yanga?

“Muzitsimikizira kuti zinthu zofunika kwambiri ndi ziti.”—Afilipi 1:10.

Zimene muyenera kudziwa. Kugwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti kukhoza kukudyerani nthawi yanu komanso kukulepheretsani kuchita zinthu zofunika kwambiri. Mayi wina, dzina lake Kay, anati: “Ukakhala ndi anthu ambiri ocheza nawo, umawononganso nthawi yambiri ndipo nthawi zonse umangofuna uzicheza nawo.” Tamvani zimene anthu ena amene poyamba ankakonda kwambiri kugwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti ananena.

“Munthu ukayamba kugwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti umazolowera kwambiri moti zimakhala zovuta kusiya.”—Anatero Elise.

“Anthu amachita zinthu zambiri pamalo ochezera a pa Intaneti monga kusewera magemu, kuyankha mafunso, kumvera nyimbo komanso kuona zimene anzawo onse alemba.”—Anatero Blaine.

“Umati ukakhala pamalo ochezera a pa Intaneti umaiwala kuti pali zinthu zina zofunika kuchita moti umangozindikira kuti amayi abwera n’kumakufunsa chifukwa chimene sunatsukire mbale.”—Anatero Analise.

“Ndinkati ndikakhala kusukulu ndinkangofuna kuweruka mwachangu kuti ndikaone zimene anzanga andiyankha. Ndikafika kunyumba ndinkafunika ndiyankhenso aliyense amene wandilembera uthenga komanso kuona zithunzi zatsopano zimene anzanga aika. Ndikamagwiritsa ntchito Intaneti ndinkakhala wolusa moti sindinkafuna kuti wina andisokoneze. Koma pali anzanga ena omwe nthawi zonse amangokhalira kucheza ndi anthu pa Intaneti ngakhale akapita kokacheza kapena pakati pa usiku.”—Anatero Megan.

Zimene mungachite. Nthawi ndi ndalama. Mumafunika kuigwiritsa ntchito mwanzeru m’malo moiwononga mwachisawawa. Choyamba, lembani nthawi imene mukuona kuti ndi yokwanira kucheza ndi anthu pa Intaneti. Kenako pakatha mwezi, onaninso mmene mwagwiritsira ntchito nthawi yanu. Ngati pangafunike kusintha, sinthani.

Ngati ndinu kholo ndipo mwana wanu amathera nthawi yaitali akucheza pa Intaneti, fufuzani kuti mudziwe chomwe chikumuchititsa. Mwachitsanzo, Nancy E. Willard analemba m’buku lake (Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens) kuti nthawi zambiri munthu akamathera nthawi yaitali akucheza ndi anthu pa Intaneti, amakhala kuti ali ndi nkhawa komanso amadziona kuti ndi wachabechabe. Iye anati: “Achinyamata ambiri amafuna azionedwa kuti ndi ofunika ndipo amaona kuti anthu angamawaone kuti ndi ofunika akakhala ndi anzawo ambiri komanso akamacheza nawo pafupipafupi.”

Koma simuyenera kulola kuti kugwiritsa ntchito Intaneti kapena malo alionse ochezera a pa Intaneti kuzikulepheretsani kucheza ndi abale anu. Don Tapscott analemba m’buku lake (Grown Up Digital) kuti: “Anthu amatha kumacheza ngakhale ali kutali pogwiritsa ntchito Intaneti, koma Intaneti yomweyo imathanso kulepheretsa anthu okhala nyumba imodzi kucheza.”

Mfundo yofunika. Mtsikana wina dzina lake Emily ananena kuti: “Ndikuona kuti kugwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti ndi njira yabwino kwambiri yochezera ndi anthu. Koma monga mmene zilili ndi china chilichonse, umafunika kudziwa malire.”

3 Kodi Kucheza ndi Anthu pa Intaneti Sikungawononge Mbiri Yanga?

“Ndi bwino kukhala ndi mbiri yabwino kusiyana ndi kukhala ndi siliva ndi golide.”—Miyambo 22:1. “Contemporary English Version.”

Zimene muyenera kudziwa. Zimene mungalembe pamalo ochezera a pa Intaneti zingapangitse anthu kuganiza kuti muli ndi khalidwe linalake loipa ndipo zingakhale zovuta kuti anthu asiye kuganiza choncho. (Miyambo 20:11; Mateyu 7:17) Koma anthu ambiri sadziwa kwenikweni kuopsa kogwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti. Mtsikana wina, dzina lake Raquel, ananena kuti: “Zikuoneka kuti anthu akamacheza ndi anzawo pa Intaneti amalephera kuganiza bwino. Amatha kunena zinthu zimene sanganene atamacheza pamasom’pamaso. Ena sazindikira kuti akangoika zinthu zolakwika pa Intaneti ngakhale kamodzi kokha, akhoza kuwononga mbiri yawo.”

Kuwononga mbiri yanu chifukwa chogwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti kungakubweretsereni mavuto aakulu. Buku lina linanena kuti: “Anthu ambiri achotsedwapo ntchito kapena akanidwapo kulembedwa ntchito chifukwa cha zimene anaika pamalo awo ochezera a pa Intaneti.”

Zimene mungachite. Onaninso malo anu ochezera a pa Intaneti ndipo dzifunseni ngati anthu ena amaona kuti mumalembapo zoyenera. Mungadzifunse mafunso ngati awa: ‘Kodi ndingakonde kuti anthu azindiona chonchi? Ngati munthu wina ataona zithunzi zimene ndaika pamalo anga ochezera a pa Intaneti anganene kuti ndine munthu wotani? Kodi sangaganize kuti ndimakonda kukopa amuna kapena akazi? Kodi sangaganize kuti ndimangokonda zosangalala basi? Ngati ena ataganiza choncho, kodi ndingakonde kuti anthu ena, mwachitsanzo, amene akufuna kundilemba ntchito, azindiona choncho? Kodi zithunzi zimene ndimaika pa Intaneti zikugwirizanadi ndi mfundo zimene ndimayendera?’

Ngati ndinu wachinyamata, mungachite bwino kudzifunsa kuti: ‘Kodi ndingamve bwanji ngati makolo anga, aphunzitsi kapena munthu wina wachikulire ataona malo anga ochezera a pa Intaneti? Kodi sindingachite manyazi ataona zimene ndimalemba kapena zimene ndimaika?’

Mfundo yofunika. Pa nkhani ya mbiri yanu, muzikumbukira mawu a mtumwi Paulo akuti: “Chilichonse chimene munthu wafesa, adzakololanso chomwecho.”—Agalatiya 6:7.

4 Kodi Kucheza ndi Anthu pa Intaneti Kumachititsa Kuti Ndizicheza ndi Anthu Otani?

“Munthu woyenda ndi anthu anzeru adzakhala wanzeru, koma wochita zinthu ndi anthu opusa adzapeza mavuto.”—Miyambo 13:20.

Zimene muyenera kuchita. Anthu amene mumacheza nawo angachititse kuti musinthe mmene mumaganizira komanso zochita zanu. (1 Akorinto 15:33) N’chifukwa chake ndi nzeru kusankha bwino anthu ocheza nawo pa Intaneti. Anthu ena amangolola kuti munthu aliyense, ngakhale amene sakumudziwa, akhale mnzawo. Anthu ena amadzazindikira mochedwa kuti anzawo ena ali ndi makhalidwe oipa. Tamvani zimene ena ananena.

“Ngati munthu akungolola aliyense kuti akhale mnzake, akhoza kupeza nazo mavuto.”—Anatero Analise.

“Anzanga ena amalola kuti anthu ena akhale anzawo ngakhale kuti safuna kucheza nawo. Iwo amachita zimenezi chifukwa choopa kuwakhumudwitsa.”—Anatero Lianne.

“Munthu aliyense amafunika kusamala akamacheza ndi anthu pa Intaneti monganso mmene zimakhalira ukamacheza ndi anthu pamasom’pamaso.”—Anatero Alexis.

Zimene mungachite. Khazikitsani mfundo yoti muzitsatira. Mwachitsanzo, anthu ena amaonetsetsa kuti asamangocheza ndi aliyense.b Tamvani zimene ena ananena:

“Ndimalola anthu kuti akhale anzanga ngati ndikuwadziwa bwino, osati chifukwa chakuti tinaonanapo basi.”—Anatero Jean.

“Anthu amene ndimalola kuti akhale anzanga ndi okhawo amene ndikuwadziwa kuyambira kale. Sindilola anthu amene sindikuwadziwa.”—Anatero Monique.

“Ndimalola anthu okhawo amene ndikuwadziwa bwino komanso amene mfundo zimene amayendera n’zofanana ndi zanga.”—Anatero Rae.

“Munthu wina yemwe sindikumudziwa akandipempha kuti ndikhale mnzake, sindimalola. Ndimaona kuti sikulakwa chifukwa ndimayendera mfundo yakuti anzanga onse azikhala anthu amene ndikuwadziwa. Ndiponso sikuti ndimacheza ndi anthu pa Intaneti pokha.”—Anatero Marie.

“Ngati mnzanga wina watumiza zithunzi zoipa kapena walemba mawu amene ndikuona kuti ndi osayenera, ndimamuchotsa pa mndandanda wa anzanga nthawi yomweyo. Ndimaona kuti sibwino ngakhale kuona zinthu zoipa zimene iye waika chifukwa kuchita zimenezi n’kucheza ndi anthu olakwika.”—Anatero Kim.

“Pa nthawi yomwe ndinali ndi malo ochezera a pa Intaneti, ndinawakonza moti zinthu zanga zisamangoonedwa ndi aliyense. Sindinkalola kuti anzawo a azinzanga aziona zinthu zimene ndalemba kapena zithunzi zimene ndaika. Ndinkachita zimenezi chifukwa sindinkadziwa bwino ngati anzawo a azinzangawo anali anthu abwino kucheza nawo. Ndinkaona kuti si bwino kucheza ndi anthu amene sindikuwadziwa komanso amene khalidwe lawo sindikulidziwa.”—Anatero Heather.

Mfundo yofunika. Dr. Gwenn Schurgin O’Keeffe analemba m’buku lake kuti: “Mfundo yofunika kwambiri imene mungaitsatire ndi kucheza ndi anthu okhawo amene mukuwadziwa komanso amene mumacheza nawo nthawi zonse, osati pa Intaneti pokha.”c—CyberSafe.

[Mawu a M’munsi]

[Bokosi patsamba 8]

MUZIKUMBUKIRA KUTSEKA

Ngati mutasiya malo anu ochezera a pa Intaneti osatseka mukamaliza, anthu ena akhoza kukuikirani kapena kukulemberani zinthu zosayenera. Loya wina dzina lake Robert Wilson, ananena kuti: “Kuchita zimenezi n’kofanana ndi kusiya chikwama chanu cha ndalama kapena foni yanu yam’manja pamalo oti anthu akhoza kuba mosavuta. Munthu aliyense akhoza kulembapo chilichonse chimene akufuna pamalo anu ochezerawo.” Choncho iye anachenjeza kuti: “Muzionetsetsa kuti mukamaliza muzitseka.”

[Bokosi patsamba 8]

MUKHOZA KUDZIITANIRA MAVUTO

Magazini ina inanena kuti anthu ambiri amene amagwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti “amachita zinthu zimene zingachititse kuti anthu ena awabere kapena aziwavutitsa. Mwachitsanzo, anthu 15 pa 100 alionse amene amagwiritsa ntchito malo ochezera a pa Intaneti analemba dera limene amakhala kapena maulendo amene akufuna kupita, 34 pa 100 alionse analemba tsiku, mwezi ndi chaka chimene anabadwa, ndipo anthu 21 pa 100 alionse omwe ali ndi ana analemba mayina ndiponso zithunzi za ana awo.”—Consumer Reports.