Okunoñgonokesa Ondaka ya Huku Ovanthu Voko Espanya
“Tyina ndyenda noko Espanya, nahanda okukuata oko natulimonepo, amunthyindikila alo pokati, tyina tuamelimane katutu otyiivaluko.”—Romanos 15:24.
APOSTOLU Paulu wahonekelele onondaka ombo Ovakristau vakuavo mo Roma mokueenda kuenima 56 P.K. Inkha Paulu etyi alinga oungendi wehikile ko Espanya Ombimbiliya kaityipopi. Mahi, Paulu ine onomisionaliu vakuavo valingile ononkhono mbokuivisa onondaka onongwa mbo Ndaka ya Huku, mbehikile alo ko Espanya motyita tyavali P.K.
Konyima, Ovakristau avatualako okuliyawisa alo ko Espanya. Moluotyo, ovanthu kotyilongo oko avakala nesuko liokupitiya Ombimbiliya melaka lio Latin. Otyo ankho omokonda motyita tyavali, o Espanya ankho ikahi nokutuminwa no Roma iya o Latin ankho olio elaka lipopiwa novanthu ovanyingi Moutumini wo Roma.
OMBIMBILIYA MELAKA LIO LATIN YESUKISA
Ovakristau votate mo Espanya vapitiya omikanda mo Latin vitiwa Vetus Latina Hispana. Ombimbiliya yo Latin yelisetele omanima omanyingi mo Espanya tyina nkhele Jeronimo ehenemane okupitiya o Vulgate Latina konthyimbi yotyita tya tano P.K.
Ombimbiliya ya Jeronimo yokuamanuhulilwa mo Mbelei ko Palestina, yahikile liwa-liwa ko Espanya. Etyi Lucinius, omulilongesi wotyotyili Wombimbiliya, etyiiva okuti Jeronimo ukahi nokupitiya Ombimbiliya mo Latin, ahande okuvasa liwa-liwa Ombimbiliya oyo omphe. Atumu ovahoneki epandu ko Mbelei opo vekeikopiyale nokuikondola ko Espanya. Motyita tyalandulako, o Vulgate ailambepo Vetus Latina Hispana. Ombimbiliya oyo yapitiwa mo Latin, yakuatesako ovanthu mo Espanya okutanga Ombimbiliya nokunoñgonoka etyi ipopia. Mahi Outumini wo Roma auhiki konthyulilo, apamoneka omalaka omakuavo omape.
OMBIMBILIYA YAHONEKWA KOVIVAI
Motyita tya tano, ova Visigodo novanthu ovakuavo voko Alemanya vanyingila mo Espanya, amutumbuka elaka epe litiwa Gotica. Ovanthu ovo avalingi ongeleya onkhuavo Yovakristau vatiwa Arianismo, avaanye elongeso Lioutatu Ukola. Tupu avaetelela Ombimbiliya yavo yapitiyua na Ulfilas itiwa Ombimbiliya Gotico. Ombimbiliya oyo yatangwa mo Espanya alo motyita tya pandu. Etyi Recaredo, ohamba Visigodo akala omu Katolika ayale o Arianismo. Aongiya omikanda aviho vio Arianismo, okukutikinyamo Ombimbiliya ya Ulfilas eviyoko. Moluotyo, omikanda aviho vio Gotico ko Espanya avinyimiko.
Okavai kuahonekwa onondaka Mbombimbiliya melaka lio Latin motyita tya pandu P.K.
Mahi, Ondaka ya Huku aitualako okupopiwa mo Espanya momuwo umwe. Vana ankho vatunda mo Gotico, ankho pena vana vapopia o Latin elaka ankho lipopiwa mo Espanya, muna muatuka omalaka o Roma akapopiwa alo kovilongo vio Iberiaca.a Ovihonekwa ovikulu vielaka lio Latin ankho vitiwa Visigoto, ankho viahonekwa komamanya omanthanda ine ovivai (ardósia). Viahonekwa motyita tyapandu no motyita tya panduvali, iya vimwe ankho muvasiwa onondaka mbapolwa mo Salmu nomo no Evandyeliu. Mokavai kamwe muna umwe o Salmu 16 aiho.
Onondaka ombo Mbovihonekwa mbahonekwa mouvai, mbulekesa okuti pomuvo opo novanthu ankho vahatangele unene mosikola vembuntaga, nokuhoneka Ondaka ya Huku. Tyimoneka nawa okuti ovalongesi monosikola ankho vaundapesa Ombimbiliya oyo tyina valongesa ovanthu okutanga nokuhoneka. Ouvai oo wokuhoneka ankho kaulande onombongo ononyingi ngo nombandwa ankho mbankhimana mbuna ankho vaundapesa pala okulinga Onombimbiliya mbavo mbanthindwa nawa omalutalatu.
Onondaka mbapolwa mo Mombimbiliya León. Namphila ankho yakolela unene, Ombimbiliya oyo kayayandyanekesile unene Ondaka ya Huku movanthu
Ombimbiliya imwe ankho yanthindwa nawa omalutalatu ankho ikahi mokapela Sau Isidoro, mo León epundaumbo limwe lio Espanya. Ankho yahonekwa mo 960 P.K., ina omafo 516, mounthanda ankho ina 47 cm, moule ina 34 cm, ankho ilema onokilu 18. Onkhuavo, ankho ikahi mondyuo Yomikanda vio Vatikanu, ankho itiwa Ombimbiliya Ripoll, yahonekwa mokueenda kwo 1020 P.K. Oyo ankho Ombimbiliya imwe ina omalutalatu alaima vali pomuwo opo. Pala okulinga Ombimbiliya oyo, ankho vokumbulinga vapondola okuhimama onthiki aiho nokulinga vala efo like ine osimano aiho okulinga efo liosapi. Mahi, Ombimbiliya oyo ankho yankhimana, kayakuatesileko ovanthu okunoñgonoka Ondaka ya Huku.
OMBIMBILIYA MO ARABE
Motyita etyinana, mo Espanya muatumbuka elaka ekuavo, mokonda yongeleya Islamicu yanyingila motyilongo. Movilongo muna ankho ova Musulumanu vakahi nokutumina, elaka lio Arabe alilambepo lio Latin, atyisukisa okulinga Ombimbiliya pala elaka olio epe.
Okupolela motyita tya tano alo mo tya tyinana P.K., Ombimbiliya mo Latin no Arabica yakuatesako ovanthu voko Espanya okutanga Ondaka ya Huku
Onombimbiliya ononyingi mbapitiyua mo Arabe—haunene ono Evandyeliu—tyotyili mbayandenene unene mo Espanya. Tyimoneka nawa okuti, motyita etyinana, João, elombe lioko Seville, liapitiya Ombimbiliya aiho melaka lio Arabe. Mahi, ono Mbimbiliya ombo mbapitiyua melaka lio Arabe kambuko vali. Ombimbiliya imwe yelaka lio Arabe o Evandyeliu yakala okupolelela pokati kotyita tyekwi ankho ikahi mokapela ko León mo Espanya.
O Evandyeliu Mombimbiliya melaka Arabica, motyita tyekwi P.K.
OKUHIMBIKA OMIKANDA VIO ESPANHOLE
Mokueenda kuomanima oo, o Castiliano, ine o Espanyole, aihimbika okuliyawisa mo Iberia. Elaka olio epe alikala elaka limwe liakolela pala okuivisa Ondaka ya Huku.b Ombimbiliya yotete yapitiyua melaka lio Espanyole imoneka mo La Fazienda de Ultra Mar, (Ovilinga Viatunda Ntheleina Elunga), yahimbika ponthyimbi yotyita 13. Ombimbiliya oyo ipopia oungendi wova Isilayeli, okukutikinyamo o Pentateuku (ine omikanda viahonekwa na Moisesi) nomikanda omikuavo vio Hebreu, no Evandyeliu novikuavo vali.
Ohamba Alfonso X yakuatesako okupitiya Ombimbiliya mo Espanyole
Ononkhalamutwe mbo kapela kavahambukililwe omikanda ovio. Mo 1234, Meliongiyo lio Tarragona, omalombe apopi okuti Ombimbiliya yapitiyua momalaka ahapopiwa novanthu ovanyingi ina okutualwa kokapela opo iyokwe. Mahi otyitumino otyo katyamaneneko Ombimbiliya. Ohamba Alfonso X (1252-1284), ankho upopiwa okuti oe wahimbika o Espanyole, ankho uhanda okupitiya Ombimbiliya melaka epe nokuyaamena. Ombimbiliya ankho yapitiyua mo Espanyole pomuvo opo, muakutikinya imwe ankho itiwa Ombimbiliya Etyi Alfonso Eheneye, ankho yapitiyua unene melaka lio Espanyole pomuvo opo iya Ombimbiliya oyo yakaleleko ononthiki ononyingi.
(Kokumbili), Omafo Ombimbiliya Etyi Alfonso Eheneye motyita 13, (kokulio) Ombimbiliya ya Alfonso
Omikanda ovio aviho viakuatesako okutuala nokomutwe elaka lio Espanhole. Omunongo Thomas Montgomery wapopia Ombimbiliya Etyi Alfonso Eheneye, okuti: “Omupitiyi Wombimbiliya ei wahoneka omukanda uhuvisa una onondaka mbukahi nawa nokuaviukisa elaka. . . Onondaka mbapepuka nokuayandyuluka, iya ankho Ombimbiliya ikahi nawa pala okukuatesako ovanthu vapopia o Latin.”
Mahi, Ombimbiliya yapitiyua tete mo Espanyole, yapolwa mo Vulgata Latina tyipona melaka liokonthuko. Okuhimbikila motyita 14, ova Judeu ovanongo avahimbika okupitiya Onombimbiliya Ovihonekwa vio Hebreu okupola melaka lio Hebreu. Etyi mo Espanya mueyula unene ova Judeu mo Europa, ova Judeu ovapitiyi avahimbika okuovola omikanda vipopia nawa elaka liova Judeu opo valinga Ombimbiliya yavo.c
Ongeleka imwe yapama, ankho Ombimbiliya Alba, yamanuhulwa motyita 15. Omunthu umwe ankho wankhimana melaka lio Espanya, o Luis de Guzmán, watuminwe na Rabbi Moisés Arragel pala okupitiya Ombimbiliya mo castizo o Espanyole (yahankhingile). Ankho una omahunga evali okupitiya Ombimbiliya omphe. Tete wati: “Ombimbiliya tuna hono, ikahi melaka lio va Roma kaikahi nawa,” vali, “Ovanthu ngonthue tuesukisa Ombimbiliya ina onotestu ononkhuavo kononthele mbutukuatesako okunoñgonoka etyi tyihayandyulukile.” Otyipuka otyo aita tyalekesa okuti ovanthu ankho vesukisa okutanga Ombimbiliya aveinoñgonoka. Otyo tyilekesa okuti Ombimbiliya yomalaka ahapopiwa unene yayandyanesilwe mo Espanya.
Valingile ovapitiyi novahoneki vo Vombimbiliya, pahe alo ovanthu vahalongesilwe unene mo Espanya vapondola okutanga Ombimbiliya melaka liavo tyihena otyitateka. Moluotyo, omuhipululi Juan Orts González apopi okuti “Ovanthu voko Espanya vei vali Ombimbiliya tyipona vo Alemanya ine o Inglaterra etyi Lutero ankho eheneye.”
“Ovanthu voko Espanya ankho vei vali Ombimbiliya tyipona vo Alemanya ine voko Inglaterra etyi Lutero nkhele ankho eheneye.”—Omuhipululi Juan Orts González
Mahi, konthyulilo yotyita 15, ova Espanya avehimbika okuilikwa okupitiya nokukala Nombimbiliya momalaka amwe. Ombimbiliya mo Espanya yailikilwe momanima omanyingi. Yakala ovityita vitatu etyi nkhele iheneilikwe iya konyima aiilikwa. Mokueenda kuomuvo oo wokuepuiya, ovapitiyi vamwe vehehi valingile Ombimbiliya omphe kotyilongo otyikuavo mo Espanyole aitumwe ko Espanya.d
Ngetyi tyilekesa ehipululo Liombimbiliya mo Espanya onondyale valingile atyiho opo vamaneko Ondaka ya Huku momanima omanyingi. Mahi kavetyivilile okutalameka etyi tyapopia Wepondolo aliho.—Salmos 83:1; 94:20.
Nononkhono ononene ovanongo ovanyingi vetyivilile okulinga Ombimbiliya nokuiyandyaneka mo Espanya. Ovapitiyi Vombimbiliya ononthiki mbuno vekahi nokulandula ongeleka iya vana vapitiyile tete Ovihonekwa mo Latin, no Gotico, no Arabica, no Espanyole. Moluotyo, ovanyingi hono vapopia o Espanyole vapondola okutanga Ondaka ya Huku melaka lihika komitima viavo.
a Ovilongo ovio muakutikinya o Casteliano, no Catalão, no Galego, notyo Koputu.
b Hono, o Espanyole elaka liotete lipopiwa novanthu vehika po 540.
c Tala onthele yati “O nome divino e a busca de Alfonso de Zamora pela exatidão textual” Momutala Womulavi wa 1 ya Dezembro yo 2011.
d Tala onthele yati “A luta de Casiodoro de Reina pela Bíblia em espanhol,” mo Sentinela 1 Junho ya 1996.