Паддзахы аккаг лӕвӕрттӕ
«Скӕсӕнӕй... ӕрцыдысты стъалыдӕснытӕ... [...] ...систой сӕ хӕзнатӕй ӕмӕ йын радтой лӕвӕрттӕ: сызгъӕрин, урс буд ӕмӕ миррӕ» (Матфейы 2:1, 11).
ЦАВӔР лӕвар равзарис тынг кадджын адӕймагӕн? Раджы заманты иуӕй-иу хӕрздӕфгӕнӕнтӕ сызгъӕринау кадджын уыдысты – ахӕм зынаргъ уыдысты, ӕмӕ сӕ паддзӕхтӕн дӕр лӕвар кодтойa. Уӕдӕ стъалыдӕснытӕ «дзуттӕгты... паддзахӕн» цы лӕвӕрттӕ ӕрбахастой, уыдонимӕ хӕрздӕфгӕнӕнтӕ дӕр уымӕн уыди (Матфейы 2:1, 2, 11).
Бальзамы сой
Библийы ма фыст ис, зӕгъгӕ, Савӕйы ус-паддзах Соломонмӕ куы ӕрцыд, уӕд ын «балӕвар кодта сӕдӕ дыууын таланты сызгъӕрин, тынг бирӕ бальзамы сой ӕмӕ зынаргъ дуртӕ. Паддзах Соломонӕн Савӕйы ус-паддзах цас бальзамы сой ӕрласта, уыйбӕрц ын никуы ничи ӕрласта» (2 Азфыстыты 9:9)b. Бальзамы сой ма Соломонӕн ӕрвыстой ӕндӕр паддзӕхтӕ дӕр. Уымӕй ӕвдыстой, кӕй йын аргъ кӕнынц, уый (2 Азфыстыты 9:23, 24).
Ахӕм хӕрздӕфгӕнӕнтӕ ӕмӕ сӕ цы арӕзтой, уыдон раджы заманты афтӕ кадджын ӕмӕ зынаргъ цӕмӕн уыдысты? Уымӕн ӕмӕ сӕ пайда кодтой бирӕ хъуыддӕгты, зӕгъӕм, цӕсгом ӕмӕ буармӕ зилынӕн, дины ӕгъдӕутты, мард ныгӕнынмӕ бацӕттӕ кӕнынӕн. (Кӕс рамкӕ «Раджы заманты хӕрздӕфгӕнӕнтӕй куыд пайда кодтой».) Фӕлӕ хӕрздӕфгӕнӕнтӕ тынг зынаргъ ӕрмӕст уый тыххӕй нӕ уыдысты – сӕ аразын ӕмӕ сӕ ласын дӕр тынг зынаргъ лӕууыд.
АРАВИЙЫ ӔРДӔГСАКЪАДАХЫ ӔДЗӔРӔГ БЫДЫРТЫ УЫЛТЫ
Касси
Раджы заманты иуӕй-иу хӕрздӕфгӕнаг зайӕгойтӕ задысты Иорданы дӕлвӕзы. Иннӕтӕ та ласын хъуыди дард рӕттӕй. Библийы ис бирӕ алыхуызон хӕрздӕфгӕнӕнты кой. Хорз дзы кӕй зонӕм, уыдонӕй иуӕй-иутӕ сты: шафран, алой, бальзам, корицӕ, урс буд ӕмӕ миррӕ. Уыдонӕй уӕлдай ма дзы ис, хӕринагыл кӕй фӕкӕнынц, ахӕм хъацӕнты кой, зӕгъӕм, зирӕ, битъына ӕмӕ хъонтхорайы кой.
Кӕцӕй ластой ӕппӕт уыцы диссӕгтӕ? Алой, касси ӕмӕ корицӕ задысты, абон Китай, Инди ӕмӕ Шри-Ланкӕ кӕм сты, уыцы зӕххыты. Ахӕм хӕрздӕфгӕнӕнтӕ та, зӕгъӕм, миррӕ ӕмӕ урс буд, арӕзтой ӕдзӕрӕг быдырты зайӕг бӕлӕстӕ ӕмӕ къутӕртӕй. Уыцы быдыртӕ уыдысты Аравийы ӕрдӕгсакъадахы хуссар хайӕ Сомалийы онг (Африкӕ). Нард та ластой ӕрмӕстдӕр Индийӕ, Гималайтӕй.
Шафран
Хӕрздӕфгӕнӕнтӕ Израилмӕ ластой Аравийы уылты. Иу чиныджы куыд фыст ис, афтӕмӕй, уый уыди иу аххосаг, н. э. размӕ 2 ӕмӕ 1 миназты Скӕсӕнӕй Ныгуылӕнмӕ ӕмӕ фӕстӕмӕ уӕйгӕнинӕгтӕ ласыны хъуыддаг сӕйраджыдӕр Аравийы къухы кӕй уыди, уымӕн (The Book of Spices). Негевы, Израилы хуссар хайы, ссардтой рагон горӕттӕ, фидаргонд горӕттӕ ӕмӕ-иу базаргӕнджытӕ сӕ теуатимӕ кӕм ӕрлӕууыдысты, ахӕм лӕууӕндӕттӕ. Уый фӕрцы нӕ бон базонын у, хӕрздӕфгӕнӕнтӕ чи уӕй кодта, уыдон-иу кӕуылты цыдысты. Уыцы бынӕттӕ ма «ууыл дзурӕг сты, хуссар Аравийӕ Зӕххастӕу денджызы былгӕрӕттӕм кӕй ластой, уыцы урс буд ӕмӕ миррӕ уӕй кӕныны хъуыддаг хорз кӕй цыди» (World Heritage Centre of UNESCO).
«Адӕм алкӕддӕр ӕхсызгонӕй кӕй ӕлхӕдтой, уыцы хӕрздӕфгӕнӕнтӕн бирӕ бынат нӕ хъуыди, уыдысты зынаргъ ӕмӕ-иу сӕ ӕдзух зӕрдиагӕй агуырдтой» (The Book of Spices)
Хӕрздӕфгӕнӕнтӕ-иу теуатыл ластой Аравийы ӕрдӕгсакъадахы уылты. Цӕуын та-иу хъуыди 1 800 километры бӕрц (Иов 6:19). Библийы фыст ис, измаилӕгтӕ Галаадӕй Египетмӕ теуатыл кӕй ластой алыхуызон хӕрздӕфгӕнӕнтӕ: «хӕрздӕф чъиу, бальзам ӕмӕ чъиубӕласы цъар» (Райдиан 37:25). Ӕмӕ уыцы сӕудӕджертӕн Иаковы фырттӕ ауӕй кодтой се ’фсымӕр Иосифы.
«УЫМӔЙ СТЫРДӔР СУСӔГДЗИНАД... ӔНУСТЫ ДӔРГЪЫ НИКУЫ УЫДИ»
Хъонтхора
Араббаг сӕудӕджертӕн хӕрздӕфгӕнӕнтӕ уӕй кӕныны хъуыддаг сӕ къухты уыди цалдӕр ӕнусы дӕргъы. Азийӕ уыдоны йеддӕмӕ хӕрздӕфгӕнӕнтӕ ничи ласта, зӕгъӕм, корицӕ ӕмӕ касси. Араббӕгты нӕ фӕндыд, цӕмӕй Зӕххастӕу денджызы былгӕрӕтты цӕрджытӕ хӕрздӕфгӕнӕнтӕ Скӕсӕн бӕстӕтӕй сӕхӕдӕг ласын райдыдтаиккой, ӕмӕ, хӕрздӕфгӕнӕнтӕ чи ласта, уыдоны тыххӕй мысыдысты ӕмӕ парахат кодтой, адӕймаджы хъуын-иу арц кӕмӕй сбадти, ахӕм хабӕрттӕ. Иу чиныджы фыст ис, зӕгъгӕ сӕм хӕрздӕфгӕнӕнтӕ куыд ӕфтыдысты, уымӕй «стырдӕр сусӕгдзинад, ӕвӕццӕгӕн, ӕнусты дӕргъы никуы уыди» (The Book of Spices).
Зирӕ
Цавӕр ӕрымысгӕ хабӕрттӕ дзырдтой араббӕгтӕ? Н. э. размӕ 5 ӕнусы цӕрӕг грекъаг историк, Геродот, фыста, уыцы ӕрымысгӕ хабӕртты цы тугдзых мӕргъты кой цыди, уыдоны тыххӕй, зӕгъгӕ, дам, цардысты къӕдзӕхты цъуппытыл ӕмӕ сӕ ахстӕттӕ арӕзтой корицӕйы бӕласы цъарӕй. Йӕ ныхӕстӕм гӕсгӕ, ацы зынаргъ хӕрздӕфгӕнӕн чи ӕмбырд кодта, уыдон-иу уыцы къӕдзӕхты бын ӕрӕвӕрдтой дзидзайы къуылдыхтӕ. Мӕргътӕ, дам-иу зыд кӕй кодтой, уымӕ гӕсгӕ, дам-иу сӕ ахстӕттӕм уыйбӕрц дзидза схастой, ӕмӕ-иу сӕ уӕзӕй ахстӕттӕ зӕхмӕ ӕрхаудтой. Хъӕбатыр лӕгтӕ-иу корицӕйы бӕласы цъар тагъд-тагъд ӕмбырд кӕнын райдыдтой, цӕмӕй-иу ӕй стӕй сӕудӕджертӕн ауӕй кодтаиккой. Уыцы хабӕрттӕ чи нӕ зыдта, ахӕм нӕ уыд. Цы чиныджы кой кодтам, уым ма фыст уыд: «Корицӕ куыд ӕмбырд кодтой, уый фӕдыл ахӕм тасӕфтауӕг хабӕрттӕ кӕй дзырдтой, уымӕ гӕсгӕ йӕ туджы аргъӕй уӕй кодтой» (The Book of Spices).
Битъына
Фӕстагмӕ араббӕгты сусӕгдзинад раргом, ӕмӕ хӕрздӕфгӕнӕнтӕ ӕрмӕст уыдон нал уӕй кодтой, фӕлӕ ма ӕндӕртӕ дӕр. Н. э. размӕ фыццаг ӕнусмӕ Александри (Египет) сси стыр наулӕууӕн горӕт ӕмӕ сӕйраг бынат хӕрздӕфгӕнӕнтӕ ӕлхӕнынӕн ӕмӕ уӕй кӕнынӕн. Наутӕрджытӕ, Индийы океаны цы дымгӕтӕ дымынц, уыдонӕй пайда кӕнын куыд хъӕуы, уый куы базыдтой, уӕд Ромы наутӕ Египеты наулӕууӕндӕттӕй Индимӕ цӕуын райдыдтой. Уымӕ гӕсгӕ уыцы диссаджы хӕрздӕфгӕнӕнтӕй фылдӕр ласын райдыдтой ӕмӕ сӕ аргъ дӕр ӕрхауд.
Абон хӕрздӕфгӕнӕнтӕ сызгъӕринау зынаргъ не сты. Ӕмӕ сӕ паддзахы аккаг лӕварыл дӕр нал нымайынц. Фӕлӕ сӕ уӕддӕр милуангай адӕм ӕнӕхъӕн дунейы дӕр пайда кӕнынц парфюмерийы, медицинӕйы ӕмӕ, кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, хӕринӕгты ад фӕхуыздӕр кӕнынӕн дӕр. Ӕцӕгдӕр, хӕрздӕфгӕнӕнтӕ мин азты размӕ куыд уарзтой, афтӕ сӕ уарзынц абон дӕр.
Корицӕ
a Библийы дзырдтӕй «хӕрздӕфгӕнӕнтӕ» кӕнӕ «хӕрздӕфгӕнаг кӕрдӕджытӕй» цы дзырдтӕ ратӕлмац кодтой, уыдон сӕйраджыдӕр амонынц, хӕрздӕфгӕнаг зайӕгойтӕй цы хӕрздӕфгӕнӕнтӕ аразынц, уыдонмӕ, хӕринагыл цы хъацӕнтӕ ныккӕнынц, уыдонмӕ нӕ, фӕлӕ.
b «Бальзамы сой» хонынц, бӕлӕстӕй ӕмӕ къутӕртӕй цы хӕрздӕфгӕнӕн сойтӕ ӕмӕ чъиу исынц, уый.