Abraham​—Propeta tan Kaaro na Dios

SAY nantekep ya armada na apatiran arari ed Bukig so binmeltang ed Ilog Euphrates. Say linya na impanmartsa ra et diad Kalsada na Ari ed bukig na lawak na Ilog na Jordan. Diad dalan et kinonkesta ra so Rephaim, say Zuzim, say Emim, tan saray Horitas. Insan, saray managlubak so binmuelta tan tinalo ran amin iray manaayam ed abalaten a Negeb.

Anto so gagala na sayan kampanyan militar? Diad baetan na lubak iran pasen na Transjordan tan say Negeb et wadtan so premyo. Sikato so kaib-ibeg a lawak a tinawag na Luyag na Jordan. (Genesis 13:10) Dia, saray manaayam ed limaran estadon-syudad, Sodoma, Gomora, Admah, Zeboiim, tan Bela, so manbibilay ed bulobulos a bilay diad materyal ya inawa. (Ezequiel 16:49, 50) Aminsan et sikara so inuleyan na mapatnag a lider na nantekep iran armada, si Chedorlaomer, ari na Elam. Balet ta sikara so nanrebelde a sumpad sikato. Natan, anggapo so pananuporta na kaliberliber, sikara so nipaarap ed pipapalinewan. Si Chedorlaomer tan saray alyados to so analo ed nansumpalan na bakal tan inggapo ra so andukey a martsan onsempet a tekep na dakel a samsam.

Diad limog na saray kautibo et sakey a toon matunong, si Lot. Sikato so kaanakan nen Abraham, a mantutolda ed kabangibang iran kapalandeyan na Hebron. Sanen nadngel nen Abraham so makapagonigon a balita, tampol ya impatawag toray 318 a lalaki to. Sitetepel, diad suporta na arum iran kakaabay, inusilan da so apatiran arari tan biniglaan daray armada ra diad labi. Saray managlubak so binmatik. Si Lot tan say sankaabungan to so abawi, a pati arum nin kautibo tan kaykayarian.

Anton rason so wala ed sikatayo diad panisia ed sayan rekord ed koma-14 a kapitulo na Genesis? Kasin say estorya so naimbento pian manggawa na sakey a bayanin nasyonal na ateng na dakel a bilang na nasyones, a pati saray Judios? Anto so nipaakar ed arum iran nagawgawa ed bilay nen Abraham?

No Anto So Imbaga na Saray Klero

Diad asasakbay a koma-19 siglo, imbaga nen Lutheranon teologo a si Peter von Bohlen a si Abraham so sakey a mito tan say awaran na inlubak nen Chedorlaomer so andian na maawaran a pundasyon. Sananey ni, imbaga nen Propesor Julius Wellhausen: “Anggapo so agamoran tayon maawaran a pikakabat ed saray patriarka.” Insuhiri to: “Si [Abraham] so nayarin ipasen a bilang sakey a libren palsa na agmakaliknan arte.”

Saray teologon Ingles so tinmumbok ed panangipangulo na saray kakaiba ran Aleman. “Say baleg iran tongtong a patriarkal ed libro na Genesis so sakbay-awaran, aliwan maawaran a tua nen saray tongtong nen . . . Arin Arthur,” ya insulat nen kleron Stopford Brooke ed libro ton The Old Testament and Modern Life. “Manlapud . . . Genesis . . . agamoran tayo so abuyak tan agutgut a panmoria ed bilay tan karakter na anggan siopa ed saray patriarka,” so insulat nen John Colenso, Anglikanon obispo na datin kolonia na British na Natal. “Imposible,” inyarum to, “so pangipasen na agnasuppiat a talek ed anggan dinan ed saray kuritan.”

Say ontan a kritisismo so kinmayat a singa gangrena. (2 Timoteo 2:17) Natan, nilaksalaksa et saray mimimisa so agla mangipapasen a seryoso so bilay na saray patriarka. Ingen, diad kababaingan na saray teologo na Kakristianoan, ibabaga natan na saray atiesta a saray kritisismo na Biblia so alablabas la. Alimbawa, ibabaga na Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Great Soviet Encyclopedia): “Diad agano niran taon, sakey a serye na sangsangan ed Biblikon kritisismo so nausisa lamet ed liwawa na balon impansukimat, nagkalautla ed letnegan na impormasyon ed natatawag a Biblikon arkeolohya. Arum iran Biblikon tradisyon ya impasen bilang mito . . . so ompatnag a walaan na maawaran a sengegan.” Imanoen no panon so impangiter na arkeolohya ed liwawa diad rekord nipaakar ed si Abraham.

Ur na Saray Caldeos

Unong ed Biblia, si Abraham so binmaleg ed “Ur na saray Caldeos.” (Genesis 11:27-31; 15:7) Diad saray siglos, say pasen na Ur so sakey a misteryo. Sinisia na saray kritiko a no sikaton talaga so wala, satan so aliwan importante, pabeneg a pasen. Insan, diad inkabaingan da, saray deralderal a wala ed baetan na Babilonia tan say Dayat na Persia so abidbir ya andi lingon wala ed Ur. Nilibulibon tabletan pitek ya akutkot ed pasen so angipatnag a say Ur so sakey a sentro na komersyo ed mundo, a tekep na baleg a populasyon na syudad. Diad panaon nen Abraham, say syudad so walaan ni na saray eskuelaan ya akaaralan na saray ugugaw a lalaki a mansulat tan mankuenta.

Nagkalalo ni, saray impankutkot ed Ur so angipatnag a saray arkitekto to so angusar na lusek, say arko, say bubong, tan say atep. Saray komikimey na Ur so amawala na saray mararakep ya alahas, masansanting ya adesinyon arpa, tan saray punyal a walaan na saray tarem a puron balitok. Diad pigaran kaabungan, akutkot na saray arkeologo iray tubon dalanan na dutak, a ginawa ed niluton pitek, ya onagus ed saray ankakabaleg ya abut ya anggad 12 metro a kaaralem.

Sarayan nalnalmoan so angiter ed saray dakel ya eskolar na tariwan panmoria ed si Abraham. “Naugalian mi so panisip ed si Abraham a bilang sakey a simplin nanayam ed saray tolda, tan sikato so aromog a posiblen nanayam ed sakey a sopistikadon abung a lario ed sakey a syudad,” insulat nen Sir Leonard Woolley ed libro ton Digging Up the Past. Si “Abraham,” inkuan nen arkeologon Alan Millard ed libro ton Treasures From Bible Times, “so anaynan ed sopistikadon syudad, a pati amin a kaligenan to tan inawa, pian magmaliw a sakey ed saray minudmoran akarakar!”

Inlubak nen Chedorlaomer

Anto so nipaakar ed impanbiktorya nen Abraham ed si Chedorlaomer, ari na Elam? Diad asasakbay a koma-19 a siglo, samet so naamtaan nipaakar ed saray Elamitas. Impulisay na saray kritiko na Biblia so ideya a say Elam so walaan na impluensya ed Babilonia, paulian la so Palestina. Natan, saray Elamitas so impasen a duma. Sikara so imparungtal na arkeolohya a sakey a mabiskeg a mibabakal a nasyon. Ibabaga na Funk & Wagnalls Standard Reference Encyclopedia: “Dineral na saray Elamitas so syudad na Ur ngalngalin 1950 K.P. . . . Kayari to et insekar da so malaknab ya impluensya ed saray manuley na Babilonia.”

Nagkalalo ni, saray kangaranan na ararin Elamita so aromogan ed saray arkeologon inyukit. Arum ed sikara so onggapo ed balikas a “Kudur,” miulibay ed “Chedor.” Say importantin diosa na Elamita et si Lagamar, miulibay ed “laomer.” Sirin, si Chedorlaomer so inawat natan na arum iran sekular a sengegan bilang sakey a maawaran a manuley, a say ngaran to so nayarin kabaliksan to so “Aripen nen Lagamar.” Sakey a dagup na saray sulat na taga Babilonia so walaan na saray kangaranan a miulibay ed taloran managlubak ya ari​—Tudhula (Tidal), Eri-aku (Arioch), tan Kudur-lahmil (Chedorlaomer). (Genesis 14:1) Diad libron Hidden Things of God’s Revelation, inyarum nen Dr. A. Custance: “Nilikud ed sarayan kangaranan et saray detalyen pinmatnag a manutukoy ed saray agawgawa ed Babilonia sanen inletneg na saray Elamita so inkasoberano ra ed bansa. . . . Kanian say pamekder ed sayan Kasulatan et saray tableta a linmukso ed saray Ataragey a Kritiko tan ginawa ra so amin a bengatla ed pakayari ran mangimedmer a ginagala ed kabaliksan da.”

Anto so nipaakar ed inlubak na saray apatiran arari? Kasin wala so anggan anton arkeologon ebidensya ed Transjordan tan say Negeb a manuporta ed saya? On. Diad libro ton The Archaeology of the Land of Israel, tinukoy nen Propesor Yohanan Aharoni so inkaandipat na sakey ya asakbay-Israelitan sibilisasyon a walaan na “makapasagyat” ya impanayam ed Transjordan tan say Negeb, “ngalngalin 2000 K.K.P.” Ibabaga na arum iran arkeologo a saya so agawa ed ngalngalin 1900 K.K.P. “Saray bangabanga na Negeb tan Transjordan ed sayan peryodo so nampara tan namparan mangipapanengneng na bigla, makaderal ya impanampot na sibilisasyon,” so kuan nen Dr. Harold Stigers ed Commentary on Genesis to. Anggan saray kritiko na Biblia, a singa si John Van Seters, so angawat ed ebidensya ed saya. “Sakey ya ag-aresolbin problema et no iner so nila na sarayan totoo, no inerman, diad sampot na peryodo,” so inkuanto ed libro ton Abraham in History and Tradition.

Iter na Genesis kapitulo 14 so posiblen solusyon ed problema. Unong ed kronolohya na Biblia, si Abraham so sinmabi ed Canaan nen 1943 K.K.P. Say makaderal ya inlubak nen Chedorlaomer so nayarin agawa ed tampol kayari na saman. Saginonor, diad saman a parehon siglo, intarok na Dios so mangapu-apuy a kadederal ed saray imoral a syudad na Sodoma tan Gomora. Saya so ando lan andon anguman ed ekolohya na aminsan a mabunan abebbeban Lawak na Jordan. (Genesis 13:10-13; 19:24, 25) Aliwa lan sikato so premyo na saray sankailin managlubak.

Walaray dakel nin arum ya ehemplo no panon so impangisiglaot na arkeolohya ed Kasulatan diad pangiter na liwawa ed saray agawgawa ed bilay nen Abraham. Balet say arkeolohya so walaan na saray limitasyon to. Say ebidensyan iter to so mabetbet ya aliwan-direkta tan nisilong ed saray patalos na ag-ayadyarin totoo.

Say Sankanapanmatalkan a Pamaneknek

Say sankabiskegan a prueban si Abraham so peteg a nambilay et say pamaneknek na Manamalsa na too, si Jehova a Dios. Diad Salmo 105:9-15, nansalita so Dios a siaabobon ed si Abraham, Isaac, tan si Jacob a bilang “propetas” to. Diad masulok a sanlibon taon kayari na impatey nen Abraham, tinukoy nen Jehova a Dios si Abraham ed panamegley na sangi na taloran propeta, a tinawag to ni na “kaaro” to. (Isaias 41:8; 51:2; Jeremias 33:26; Ezequiel 33:24) Ontan met, intandoro nen Jesu-Kristo si Abraham a bilang sakey ya ehemplo. Kaleganan na sakbay-inkatoon kiwawala to ed tawen, say Anak na Dios so personal ya akatasi ed saray impideneng na Ama to ed patriarka. Sirin, nayarian ton ibaga ed saray Judios:

“‘No sikayoray anak nen Abraham, gawaen yoray kimey nen Abraham. Balet natan ta siak so kaliktan yon pateyen, sakey a lakin angibaga ed sikayo na katuaan a nadngel ko a nanlapud Dios. Saya so agginawa nen Abraham. Si Abraham ya ama yo so nanggayagan tuloy diad ilalo ed pakanengneng ed agew ko, tan sikato so anengneng to tan nanggayaga.’ Kanian inkuan na saray Judios ed sikato: ‘Anggapo ni so limamplon taon mo, tan siansian anengneng mo si Abraham?’ Inkuan nen Jesus ed sikara: ‘Peteg a tuan ikuan ko ed sikayo, Sakbay na inkiwala nen Abraham, siak so wala la.’”​—Juan 8:39, 40, 56-58.

Diad pamaneknek tan panamaseseg na duaran sankabalgan a Persona ed talba, walaan itayo na mismon sankaabigan iran rason diad pangawat ed amin a bengatlan ibabaga na Biblia nipaakar ed si Abraham. (Juan 17:5, 17) Anggaman ipipresenta na Biblia si Abraham bilang sakey ya ehemplo, sikato so agto intatandoron agmanepeg a bilang sakey a bayani na nasyon. Saya so nanengneng diad pangusisa ed awaran na impanbiktorya to ed saray apatiran alyadon arari. Sanen pinmawil si Abraham a nanlapud bakal, sikato so imbano nen Melquizedek, ari na Salem, a kuan to: “Bendito so Sankatagyan a Dios, ya angiyawat ed saray managpairap mo ed limam!” Si Jehova so dinayew to ed saman ya inkiliktar.​—Genesis 14:18-20.

Anggaman kuan, asingger la so lalon engranden pambiktorya! Agla mabayag, sayan parehon maglorian Dios so manalo “ed saray arari na interon panayaman a dalin” diad sankagloboan a bakal a tinawag na Armagedon. (Apocalipsis 16:14, 16) Sirin, say sipan na Dios ed si Abraham, propeta tan kaaro to, so nawalaan na nagnap a kasumpalan: “Diad panamegley na binim et amin a nasyones na dalin so peteg a papalaren da so inkasikara.” Minilmilyon so manggagayaga diad pakatataway la ed ontan iran bendisyon. Nayarian yo so magmaliw a kaiba ra, a singa ipanengneng na artikulon ompatnag ed pahina 19-24 ed sayan magasin.​—Genesis 22:18.

[Mapa/Saray litrato ed pahina 7]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Great Sea

THE NEGEB

Damascus

Haran

Euphrates River

Tigris River

Ur

ELAM

Persian Gulf

[Mapa]

Damascus

Dan

REPHAIM

ZUZIM

Shechem

Bethel

District of the Jordan

Salt Sea

Hebron

THE NEGEB

King’s Highway

EMIM

Gomorrah

Sodom

HORITES

[Saray litrato]

Tinmulok si Abraham, tinmaynan ed Ur, sakey a mabulaslas a syudad

Mustran kerakera a manlapud Ur:

1. Balitok a punyal tan kaluban

2. Say ‘Estandarte’ na Ur

3. Balitok ya ulo na baka a manlapud paknolan a kahon na arpa

4. Saray ikaw tan kulintas

5. Alahas

[Credit Line]

Retrato: Kortesiya na British Museum