Say Biblia​—Kasin Salita na Dios Odino Too?

Kapitulo 2

Say Pipupuligesgesan na Biblia ed Kiwawala to

Dakerakel iray siknol na ebidensyan mamaneknek a say Biblia so peteg a Salita na Dios. Kada siknol so mabiskeg, balet no panuulopen ya amin, sikaray agnapaksot. Diad sayan kapitulo tan ed ontumbok et salaysayen tayo so sakey lambengat a siknol na ebidensya: say awaran na Biblia bilang sakey a libro. Diad tua, peteg a sakey a milagro so impansiansia na sayan makapasagyat a libro anggad natan. Kunsideraen iray katuaan ed inkasikayon dili.

1. Antoray arum a detalye nipaakar ed Biblia?

¹ Say Biblia so nagkalalo nen sakey a libro lambengat. Sakey itan a mabulaslas a libraria na 66 iran libro, arum so antikey tan arum so andukdukey, a mankarga na ganggan, propesiya, awaran, anlong, simbawa, tan dakel ni. Dakel iran siglo sakbay na inkianak nen Kristo, say ununan 39 na sarayan libro so nisulat​—kaslakan ed lenguahen Hebreo​—diad panamegley na matoor iran Judio, o Israelitas. Sayan kabiangan so mabetbet ya atawag na Daan a Sipan. Say unor a 27 libro so insulat na saray Kristiano ed Griego tan kabkabat a tuloy bilang say Balon Sipan. Unong ed akindalem ya ebidensya tan sankadaanan iran tradisyon, sarayan 66 a libro so nisulat ed peryodo na ngalngalin 1,600 iran taon, a ginmapo sanen say Ehipto so matalonan pakayari tan anampot sanen say Roma so nagmaliw a biin pakayari na mundo.

Say Biblia Lambengat so Nansiansia

2. (a) Anto so kipapasen na Israel sanen ginmapo so impansulat na Biblia? (b) Antoran arum a kasulatan so apawala kaleganan na satan met a panaon?

² Masulok a 3,000 taon so apalabas, sanen ginmapo so impansulat na Biblia, say Israel so melag lambengat a nasyon ed utel na Pegley Bukig. Si Jehova so Dios da, bangta say kabangibang a nasyones so walaan na nansasamok a dirios tan diosdiosa. Kaleganan na saman a peryodo na panaon, aliwan saray Israelita lambengat so angipalapag na relihyoso iran babasaen. Arum a nasyones so angipalapag met na saray kasulatan ya angipatnag na panamabli ed relihyon tan nasyon da. Alimbawa, andiduaruwan bantog so Akkadianon tongtong-basilyo nen Gilgamesh ed Mesopotamia tan say inyanlong a salaysay na Ras Shamra, a nisulat ed Ugaritiko (lenguahen uusaren ed pasen a natan et mamaamianen a Siria). Say dakel a literatura ed satan a panaon so angisakup ed saray salaysay a singa say The Admonitions of Ipu-wer tan The Prophecy of Nefer-rohu ed lenguahen Ehipto, saray himno ed nanduruman dirios na Sumeriano, tan saray propesiya ed Akkadianon pansasalita.

3. Anto so mangiduma ed Biblia manlapud arum iran relihyoson palapagan ya apawala ed Pegley Bukig legan na satan met a panaon?

³ Anggaman kuan, saksakey so nansumpalan na sarayan babasaen ed Pegley Bukig. Sikaray alingwanan, tan naandipat ingen iray lenguahen akaisulatan da. Dia lambengat ed saginonor iran taon a nalmoan na saray arkeologo tan pilologo so kiwawala da tan nalmoan da no panon iratan a basaen. Diad biek a dapag, say inmunan nisulat iran libro na Biblian Hebreo so nansiansia tan malaknab a babasaen anggad panaon tayo. No maminsan ibabaga na saray eskolar a saray libro ed Hebreon Biblia so inaon lambengat ed karaanan iran babasaen. Balet say katuaan a dakel ed saraman a literatura so alingwanan bangta say Hebreon Biblia so nansiansia so mananda a say Biblia so peteg a miduma.

Saray Manangasikaso na Salita

4. Anton mairap a tuloy iran problema na saray Israelita so angiyan na panduaruwa ed pansiansia na Biblia?

⁴ Agtayo nalingo, diad punto de bista na too et agtampol apiho so pansiansia na Biblia. Saray nansulat ed saya so nantepel na mairap iran subok tan ampait iran panamairap a say impansiansia to anggad sayan agew tayo so ontanlan makatantanda. Diad saray taon sakbay nen Kristo, saray Judion nansulat na Hebreon Kasulatan (say “Daan a Sipan”) so melag lambengat a nasyon. Sikaray agmaligen a nanayam ed utel na mabiskeg iran nasyon a manlalaslasan ed balang sakey parad pakayari. Pian mansiansian manbilay nakaukolan na Israel so mibakal sumpad mantutumbokan a nasyones, a singa saray Filisteo, Moabitas, Amonitas, tan Edomitas. Kaleganan na panaon a saray Hebreo so naapag ed nankaduan panarian, say maruksan Imperyo na Asiria so ngalngalin amunas ed amianen a panarian, bangta say abalaten a panarian so dineral na saray taga-Babilonia, a dinakep daray totoo a wala lambengat so nakdaan ya akapawil ed saginonor a 70 taon.

5, 6. Antoran getma so angiter na kaatapan ed pansiansian mismo na saray Hebreo bilang nikabkabiig a nasyon?

⁵ Wadtan ni ingen iray balita ed getman palanit a pamatey ed saray Israelita. Diad saray agew nen Moises, inganggan nen Paraon so pamatey ed amin a kapangyanak ya ugugaw a lalaki. No asumpal lambengat so ganggan to, atawtaw la komon so Hebreon nasyon. (Exodo 1:15-22) Diad saginonor iran taon, sanen saray Judio so inuleyan na Persia, ginetma na kakabusol da so pangipaakseb na ganggan diad gagalan pamatey ed sikara. (Ester 3:1-15) Say insaew na sayan getma so siansian seselebraan ed Judion Piesta na Purim.

⁶ Dakel nin taon kayari na saya, sanen saray Judio so inuleyan na Siria, nanggunaetan a tuloy nen Arin Antioko IV a pagmaliwen a Heliniko iyan nasyon, a pinasoot ton ontumbok ed saray Griegon kaugalian tan mandayew ed Griegon dirios. Sikato met so sinmaew. Imbes a napunas o natawtaw, saray Judio so nansiansia bangta saray kakaabay dan nasyon so nantutumbokan a naandipat ed mundo. Tan say Hebreon Kasulatan so nansiansian kaiba ra.

7, 8. Panon a say pansiansia na Biblia so niiyan ed kaatapan diad impamairap ed saray Judio?

⁷ Saray Kristianon angisulat ed komaduan kabiangan na Biblia (say “Balon Kasulatan”), so sakey met a grupon pakaskasi. Say pangulo ra, si Jesus, so pinatey a singa ordinaryon kriminal. Diad saray agew kayarin tuloy na impatey to, sikaray nanggunaetan a pateyen na Judion pakauley ed Palestina. Sanen linmaknab so Inkakristiano ed arum a daldalin, sikaray sinukasok na saray Judion nanggunaet a manebel ed misioneron kimey da.​—Gawa 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6.

⁸ Diad panaon nen Nero, say tunggal paminsan a manangiyabuloy a prinsipyo na saray Romanon pakauley so anguman. Inlastog nen Tacitus so “nikadkaduman panamairap” ya impasakbat na maruksan emperador ed saray Kristiano, tan nanlapulad saman, say pagmaliw a Kristiano so kasalanan a manepeg ed dusan patey. Nen 303 K.P., si Emperador Diocletian so direktan sinmumpa ed Biblia.a Diad gunaet ton pangerep ed Inkakristiano, ingangggan ton nepeg a poolan so amin a Kristianon Biblia.

9. Anto komon so agawa no tinmalona iray kampanya ed pamunas na saray Judio tan Kristianos?

⁹ Sarayan kampanya ed panamairap tan palanit a panagpatey so peteg a babeng ed pansiansia na Biblia. No asagmak labat na saray Judio so agawa ed saray Filisteo tan Moabitas odino no tinmalona lambengat a manuna so sagpot na saray Judio tan saginonor say Romanon papangulo diad pangerep ed Kristianismo, siopa ni kasi so mangisulat tan mangipreserba na Biblia? Makapaliket, a saray manangasikaso na Biblia​—manuna saray Judio tan insan saray Kristiano​—so ag-atawtaw, tan say Biblia so nansiansia. Anggaman kuan, niarap so sananey nin seryoson babeng, no aliwan diad pansiansia na Biblia et dia lamet ed inkasusto to.

Saray Nalingon Kopya

10. Panon so orihinal ya inkipreserba na Biblia?

¹⁰ Dakel ed saray abitlan kadaanan a kasulatan ya alingwanan lan tuloy so niukit ed bato o nitatak ed malet iran langa. Ingen aliwan ontan ed Biblia. Saya so inmunan nisulat ed papiro o makulaney iran katat na ayep​—a midederal iran materyal. Kanian, saray manuskriton pinawala na orihinal iran managsulat so abayag lan naandi. Sirin, panon a nipreserba so Biblia? Nilibulibon kopya so inanosan a sinakal na lima. Saya so gendat a paraan diad pamawala na sakey a libro sanen anggapo niray imprintaan.

11. Anto so mabetbet a nagawa sano saray manuskrito so sinakal ed panamegley na lima?

¹¹ Anggaman kuan, wala so kaatapan diad pansakal ed panamegley na lima. Impaliwawa nen Sir Frederic Kenyon, bantog ya arkeologo tan manangasikaso-na-libro ed British Museum: “Say lima tan utek na too so agni agawan makayarin mansakal ed andukey a kasulatan ya anggapoy anggan sakey a lingo . . . Seguradon wala so onsalet a lingo.” Sano nisalet so lingo ed sakey a manuskrito, naulit itan sano satan a manuskrito so magmaliw a basiyan na ontumbok iran kopya. Sano dakel iran kopya so agawa ed andukey a peryodo na panaon, dakerakel a lingo so onsalet.

12, 13. Siopa so anakbat na responsabilidad diad pangipreserba na teksto na Hebreon Kasulatan?

¹² No kunsidiraen so nilibulibon kopya na Biblia ya agawa, panon tayon naseguro a sayan andar na panagsakal so ag-anguman ed satan ya arawdawi ed orihinal? Bueno, alaen ya alimbawa so Biblian Hebreo, say “Daan a Sipan.” Diad unor a kapaldua na komanem a siglo K.K.P., sanen pinmawil iray Judio manlapud inkakautibo, sakey a grupo na Hebreon eskolar a kabkabat a Soperim, “eskribas,” so nagmaliw a manangasikaso na Hebreon teksto na Biblia, tan responsabilidad da a sakalen iraman a Kasulatan pian usaren ed publiko tan pribadon panagdayew. Sikaray totoon walaan na puron motibo, propesyonal, tan atagey so kalidad na kimey da.

¹³ Manlapud komapiton siglo ya anggad komasamplon siglo na Komon a Panaon tayo, say kasublayan na Soperim et saray Masoret. Say ngaran da so nanlapud Hebreon salitan kabaliksan toy “tradisyon,” tan manunan sikaray eskriba ya angimatalkan na kimey ed panangipreserba na tradisyonal a tekston Hebreo. Saray Masoret so maalwar a tuloy. Alimbawa, kinaukolan na sarayan eskriba so pangusar na sakey a kopyan andian na lingo a bilang basiyan a teksto ra, tan ag-ira naabuloyan a mansulat na antokaman manlapud nonot. Kaukolan dan seguroen so kada letra sakbay ya isulat itan. Inreport nen Propesor Norman K. Gottwald: “Say inkaalwar ed panangasikaso na saray kimey a nimatalek ed sikara so nipatnag ed rabinikon kakaukolanen ya amin a balon manuskrito so nepeg ya usisaen tan amin a kopyan walaan na lingo so nepeg ya ipulisay a tampol.”

(Ituloy ed ontumbok a paway.)

[Paimano ed leksab]