Say Naani na Kakristianoan ed Aprika
SAY kugip nen Charles Lavigerie ed pangumberte ed Algeria ed sakey a “Kristianon nasyon” so apaneknekan ya ontan labat—sakey a kugip. Natan, et 99 porsiento na populasyon na Algeria so saray Muslim, tan say Kakristianoan so linmetey ed baleg iran parte na Amianen ya Aprika. Balet komusta iray arum a kabiangan na kontinente?
“Say Inkakristiano,” ibabaga nen Dr. J. H. Kane, ed A Concise History of the Christian World Mission, “so akapankumberte na nagkalalo ed Andeket ya Aprika nen diad amin a nanuulop a Komatlon Mundo.” Anggaman ontan, kasin sarayan kumberte et peteg iran Kristiano? Aksobien nen Dr. Kane, a “sakey a baleg a kapeligroan ed Aprikanon iglesia et say Kristopaganismo (say impanulop na Kristiano tan pagano iran ideya tan agamil).” Ontan met, say balikas ton “Aprikanon iglesia” so palson ngaran. Peteg a walara so nilibon Aprikano iran iglesia, a balang sakey et walaan na dilin dalan na panagdayew. Akin?
Panagtanem na Saray Bini na Pansisian
Saray bini na pansisian so nitanem la sakbay ni na impansakay na saray misionero ed Aprika. Say Misioneron Sosyedad na Londres so angala na saray membro ed nanduruman iglesia, tan agawa so ampetang iran sangsangan ed doktrina diad limog na saray misioneron manbabaroy a mamaarap ed saray teritorya ra. Say irangan so seguradon ondenden kayari pangiletneg da na residensya diad misyon na saray estasyon da.
Insulat nen Propesor Robert Rotberg ed libro ton Christian Missionaries and the Creation of Northern Rhodesia 1880-1924, “Saray misionero so ampaipait a nantutulot ed balang sakey tan ed saray taga biek-taew iran direktor da, gendagendat a makaderal ed saray gagala ran mangumberte. . . . Saray misionero so mapatnag ya angusar na nagkalalon panaon tan biskeg ya angiparungtal na sarayan kolkolan da diad panagsulat a singa ginawa ra diad gunaet a dampoten so panangumberte.”
No maminsan, saray kolkolan na misionero so nansumpal ed pangiletneg na kalaban iran misyon. Saray Katoliko tan Protestanten misyon so maruksan nanlalaslasan parad kumberte. Sayan parehon kakulangan na pankakasakey so napatnagan ed limog na saray kumberte ra. Diad saman nilaksalaksan Aprikano so tinmaynan ed misyon iran iglesia tan amorma na saray dilin iglesia ra.
Insulat na manag-awaran a misioneron si Dr. Kane, “Say Aprikanon Independiente iran Iglesia so naromog ed interon Aprika . . . Amin et wala so pitoran libon nanbibiigan iran grupo ed sayan kurang.” Say laslasan ed limog na saray misioneron walaan na mansusumlangan iran sisiaen so aliwan sengegan lambengat na saya. Diad libro ton The Missionaries, isalaysay nen Geoffrey Moorhouse a say sananey a sengegan na “repormasyon na andeket” et say “sanok sumpad inkasuperyor na amputi.”
Kristianos odino Europeanon Makarasa?
“Saray misionero,” aksobien nen Dr. Kane, “so walaan na inkasuperyor.” “Sisiaen [da] a say Kristianon relihyon so nepeg a natekepan na Europeanon kultura tan Europeanon panangipangulo,” ikuan nen Adrian Hastings ed libro ton African Christianity.
Say Pranses a si Charles Lavigerie so sakey a misioneron pangulo a walaan na sayan panmoria. Sananey et si John Philip, superintendi na saray misyon na Misioneron Sosyedad na Londres ed mamaabaletan ya Aprika. “Saray misionero mi,” inlastog to nen 1828, “so . . . mangilalaknab ed intereses na Britanya, impluensya na Britanya, tan say imperyon Britanya. Inerman a gapoan na misionero so pananap na saray kumberte ed limog na ag-sibilisadon tribu, saray panangidumaduma na tribu sumpad gobiernon kolonya so naandi; say pandependi ra ed kolonya so ondaak lapud panamalesa na artipisyal a kalkaliktan; . . . say industriya, negosyo, tan agrikultura so tampol ya onlesa; tan balang puron kumberte ed limog da . . . so magmaliw a kaiba tan kaaro na kolonyan gobierno.”
Agta makapakelaw a saray Europeanon gobierno so onnengneng ed saratan a misionero bilang mausar iran ahente parad panangilaknab na kolonya? Diad biang da, abrasaen na saray misionero so impanalo na kolonya ed Aprika. Unong ya inyabawag da ed 1910 Sankamundoan a Komperensya na Misionero diad Edinburgh: “Lawas . . . imposibli a panbiiganen so gagala na say misionero tan gagala na say Gobierno.”
Nanuley bilang Arari ed Aprika
Pian ipilit so autoridad da, saray arum a misionero so sinmaral ed biskeg na kolonyan militar. Saray baley ed baybay so no maminsan et dineral na saray barko-ed-danum na Britanya a walaan na saray kanyon lapud saray manaayam so agmangawat ed autoridad na misionero. Nen 1898, si Dennis Kemp, sakey a misioneron Wesleyan ed Sagur ya Aprika, imbalikas to so “mabiskeg a pananisia a say Armada tan Niebe na Britanya so uusaren na Dios natan ed pananumpal na gagala To.”
Kayari impangiletneg ed inkasikara, no maminsan et samsamen na saray misionero so sekular a pakayari na saray hepe na tribu. “Saray Misioneron Sosyedad na Londres,” insulat nen Propesor Rotberg, “so mabetbet ya angusar na puersa pian pansiansiaen so teokratikon ley da. Sakey a paboriton instrumenton pangipakabat da na agda pangabobon et say cikoti, sakey ya andukey a latiko a ginawa ed pinamagan katat na hipopotamos. Tekep na atan, saray Aprikano so sibubulos a siniplatan ed antokaman a baraan.” “Sakey ya Aprikanon kumberte,” insulat nen David Lamb ed libro ton The Africans, “et nanonotan to so sakey ya Anglikanon misionero ed Uganda a kabkabat bilang Katawan a Botri a mabetbet ya onleksab manlapud pulpito to legan na misa pian pekpeken iray atrasadon Aprikano.”
Akigtot ed saratan a kiwas, sakey a misionero, si James Mackay, so angidalem na sakey a reklamo ed saray direktor na Misioneron Sosyedad na Londres. “Imbes ya ipasen bilang amputin totoo a mangitarok ed sikara na maong iran balita na aro na Dios,” impasakbay to, “sikatayo so kabkabat tan tatakotan.”
Saray Guerra Mundial
“Diad sakey a siglo tan masulok ni,” ikuan na libron The Missionaries, “inbaga [ed saray Aprikano] a naolit-olit tan mabisbiskeg a say bakal tan amin a maruksan nisipor a kiwakiwas a pawalaen na bakal so namparan andian-na-bunga tan mauges.” Insan, nen 1914, tinmerak so Guerra Mundial I ed baetan na inkuan a Kristianon nasyones ed Europa.
“Saray misionero ed ngalngalin amin a nasyonalidad so pinilit a mibiang ed Baleg a Bakal,” ipaliwawa nen Moorhouse. Diad kababaingan da, pinaseseg na saray misionero iray Aprikanon kumberte ra ya ondapag. Arum ni ingen iran misionero so angipangulo na saray trupan Aprikano ed bakal. Say epekto na bakal so imbalikas a maong nen Propesor Stephen Neill ed History of Christian Missions to: “Saray Europeanon nasyon, tekep na maksil-tanol iran ibabaga ra ed eksklusibon panamanlong na Inkakristiano tan sibilisasyon, so sibubulag tan siwewetwet a nanapurastan akibiang ed sibil a bakal ya anaynan ed sikaran duka ed ekonomiko tan andian na anggan melag a kakanaan.” “Say Komaduan Guerra Mundial,” ituloy nen Neill, “so anumpal lambengat ed samay sinumpal la na inmuna. Saray pasirayew ed moral na Sagur so nipanengneng a pankuwankuwanan; say ‘Kakristianoan’ so niwalwal bilang sakey a mito. Agla posibli so pansalitan ‘say Kristianon Sagur.’”
Malinew, a say repormasyon na andeket so binmulaslas kayari Guerra Mundial I. Balet komusta iray Aprikano a tinmumbok ed saray iglesia na Kakristianoan? Kasin nibangat ed sikara so katuaan manlapud Biblia?
Abangonan iran Sisiaen ed Aprika
Saray misionero na Kakristianoan so angondena ed Aprikanon relihyoson ag-agamil, a singa say panangonsulta ed saray managparles pian pakepaen iray inatey ya atateng da. Ontan met, impilit na saray misionero ya amin a totoo et walaan na ag-ompatey a kamarerwa. Sikara met so angiyalibansa na panagdayew ed si Maria tan “sasantos.” Sarayan bangat so mamekder ed Aprikanon sisiaen a saray inatey ya atateng da so mabilay. Ontan met, diad pandayew ed saray relihyoson imahen, a singa say krus, inkatunongan na saray misionero so panangusar na Aprikano ed anting-anting bilang salimbeng manlapud mauges iran espiritu.
Isalaysay nen Propesor C. G. Baëta ed libro ton Christianity in Tropical Africa: “Posible parad sakey ya Aprikano ya entusiastikon mankanta ed Simbaan, ‘Anggapo so arum a salimbeng ko’, legan a sankaawit so sakey ya anting-anting ed laman to, odino nayarian ton manderitso manlapud Simbaan ed managparles to, ya andian na liknaan a sikato so mangitatapat ed antokaman a prinsipyo.”—Ipareng so Deuteronomio 18:10-12 tan 1 Juan 5:21.
Imbaga na dakel iran misionero ed saray Aprikano a saray paganon atateng da so napapairap diad mandarlang ya impierno tan parehon kapalaran so nasali ra no agda awaten iray bangat na misionero. Balet say doktrina na andi-anggaan a panamairap so sumlang ed malinew iran balikas na mismon Biblian nanggunaetan na saray misioneron inpatalos ed Aprikano iran lenguahe.—Genesis 3:19; Jeremias 19:5; Roma 6:23.
Diad tua, ibalikas na Biblia a say makasalanan ya atooan a kakamarerwa so ompatey tan “say inatey . . . so agmikabat ed antokaman a bengatla.” (Eclesiastes 9:5, 10; Ezequiel 18:4) No nipaakar ed saray Aprikanon andian na pankanawnawan makadngel ed katuaan na Biblia, walaan ira na ilalon nibiang ed onsasabin “kioli na matunong tan agmatunong.” (Gawa 24:15) Saratan ya apaoli so nabangatan nipaakar ed probisyon na Dios parad kilalaban. Insan, no sikara so onkiwas a siaapresya ed panangaro na Dios, sikara so natumangan na andi-anggaan a bilay ed sakey a paraison dalin.—Salmo 37:29; Lucas 23:43; Juan 3:16.
Imbes ya ibangat irayan makapakelaw a katuaan na Biblia, pinalikdo na Kakristianoan iray Aprikano diad palson bangabangat tan relihyoson pansimpisimpitan. Peteg, ya agsuportaen na Biblia so biang a ginawa na saray misionero na Kakristianoan ed kolonyan impanalo ed Aprika. Diad kasuniyan, inkuan nen Jesus a say Panarian to “so agkabiangan na sayan mundo” tan saray tuan patumbok to so nepeg met ya “agkabiangan na mundo.” (Juan 15:19; 18:36) Saray asasakbay a Kristiano so embahadores nen Jesu-Kristo, aliwan ed minumundon gobgobierno.—2 Corinto 5:20.
Kanian, say panagani Kakristianoan ed Aprika bilang interamenti so agmaliket, nabidbiran ed makapakigtot ya agpankakasakey, agpanagmatalek, tan “Kristopaganismo.” Say karawalan ya ananda ed dakel a “Kristianon” parte na Aprika so seguradon agmitunosan ed saray bangat na “Prinsipe na Kareenan.” (Isaias 9:6) Say bunga na kimey na Kakristianoan ed Aprika so direktan misuniyan ed saray salita nen Jesus nipaakar ed tua iran patumbok to. Diad pikakasi ed mangatatawen ya Ama to, kinerew nen Jesus a “nayadyari ra komon ed inkasaksakey, pian say mundo so nawalaan komon na pikakabat a sika so angibaki ed siak.”—Juan 17:20, 23; 1 Corinto 1:10.
Kasin kabaliksan na saya ya amin a misioneron kimey ed Aprika so sinmaew? Aliwan ontan. Say maabig a bunga na tuan Kristianon misioneron kimey ed Aprika tan ed interon mundo so malaknab a nasingbat ed saray artikulo ya onggapo ed pahina 8.
[Litrato ed pahina 6]
Saray papangulo na misionero ed kaunoran a siglo, a singa si John Philip, so anisia a say sibilisasyon na Europa tan Inkakristiano so sakey tan pareho
[Credit Line]
Cape Archives M450
[Litrato ed pahina 7]
Saray misionero na Kakristianoan so amaseseg ed abangonan iran sisiaen ed Aprika diad impangilaknab ed agbiblikon bangabangat, a singa say ag-ipatey na kamarerwa
[Credit Line]
Courtesy Africana Museum, Johannesburg