Heograpiya na Biblia​—Kasin Susto?

KASELESELEK na banwa ed Palestina. Taon 1799. Kayari impanmartsa ed pataktak, nankampamento so Armada na Pransya, tan si Napoléon, say hepen komandante, so manpapainawa ed kubong-kubong to. Diad kesyap na liwaway kandela et babasaen a maksil na sakey ed ariripen to so Biblia a Pranses.

Angangko ta saya so mabetbet ya agawa kaleganan na militaryan kampanya nen Napoléon ed Palestina. “Sanen mankakampamento ed saray geba na saraman a kadaanan a baley,” anonotan to ed saginonor diad libron-pakanodnonotan to, “nilabi-labi a babasaen dan maksil so Kasulatan . . . Say panuulibayan tan katuaan na saray deskripsyon so makapasagyat: diad inlabas na dakerakel iran siglo tan pananguman saratan so siansian ontukoy ed sayan bansa.”

On, aromog na saray managbaroy ed Pegley Bukig a magmainomay ya itukoy iray ebento ed Biblia ed kaplesan-agew iran pasen. Sakbay a sinakup na Armadan Pransya so Ehipto, samet a tuloy so pikakabat na saray sankaili ed satan a kadaanan a dalin. Saray sientista tan eskolar, ya intarok nen Napoléon ed Ehipto, so ginmapon mangiparungtal ed mundo ed saray detalye na datin karakpan na Ehipto. Saya so amainomay diad pangiretrato ed kanonotan ed “panangaripen . . . a mapalalo” a nisilongan na saray Israelita nensaman.​—Exodo 1:13, 14.

Diad labi na inkibulos da manlapud Ehipto, saray Israelita so nandaragup ed Rameses tan insan nanmartsan amaarap ed “looban ed lawak.” (Exodo 12:37; 13:20) Diad saya, sikara so inganggan na Dios ya “onsener” tan ‘ontunda ed gilig na dayat.’ Sayan nikadkaduman kiwas so impatalos a bilang “nipanget,” tan say ari na Ehipto so inmataki pati ed armada to tan 600 a karwahe ed bakal pian samsamen iray datin ariripen to.​—Exodo 14:1-9.

Say Intaynan

Unong ed si Josephus, a sakey a manag-awaran nen inmunan siglo K.P., saray Israelita so sinonson na armada na Ehipto ed “mainget a pasen” tan sinikup dara “ed leet na agnaakar iran kelas tan dayat.” Say eksakton pasen a binaliw na Israelitas ed Ambalangan Dayat so agpihon kabat natan. Anggaman kuan, say ebento so magmainomay ya iretrato ed kanonotan manlapud toktok na palandey a banbantagen so mamaamianen a sampot na Ambalangan Dayat. Makapasagyat, say palandey so tinawag a Jebel ‛Ataqah, a kabaliksan to so “Palandey na Kililiktar.” Diad leet na sayan palandey tan say Ambalangan Dayat et sakey a melag a patar a manpakisir anggad pasen a saray abebbeban pukdol so ngalngalin makasabi ed dayat. Diad biek a dapag na Ambalangan Dayat et sakey a mabungan lugar, a walaan na dakel a subol, a tinawag na ‛Ayun Musa’, a kabaliksan to so “saray bobon nen Moises.” Say kaaraleman na dayat ed sayan duaran pasen so kalkalnan manpaleksab, bangta diad arum a pasen et bigla-biglan manpaaralem na 9 ya anggad 18 a metro.

Sinali na saray agmananisian teologo na Kakristianoan ya ipulisay so milagron ginawa na Dios diad impamelsay to ed danudanum na Ambalangan Dayat ya akayari ed saray Israelita a makabatik ed amagan dalin. Inyalis da so ebento ed atapew a kolos odino libsong diad amianen na Ambalangan Dayat. Balet ta satan so ag-ontukoy ed kurit na Biblia, a naulit-ulit a mangibabagan say imbaliw so agawa ed Ambalangan Dayat diad pasen a wala so dakel a danum a mangilener ed si Paraon tan say interon armada to, on, a mangakmon ed sikara.​—Exodo 14:26-31; Salmo 136:13-15; Hebreos 11:29.

Say Kalawakan na Sinai

Say mapeligron kipapasen ya aromog ed Sinai Peninsula so malinew a nadedeskribe diad salaysay na Biblia ed impanyatawyataw na Israelitas. (Deuteronomio 8:15) Kanian, kasin makapantitipon so interon nasyon diad alusadsar na Palandey Sinai pian awaten so Ganggan na Dios tan diad saginonor et onsener pian manbantay “ed arawi”? (Exodo 19:1, 2; 20:18) Kasin wala so pasen a magenap so kaawang to pian makapantitipon so ulop na akalkulan manbilang na taloran laksa?

Sakey a koma-19-siglon managbaroy tan eskolar ed Biblia, si Arthur Stanley, so binmisita ed pasen na Palandey Sinai tan aneskribe ed nengneng a nidungetan na kakaiba to kayari intatdang ed Ras Safsafa: “Say epekto’d sikami, a singa met ed balang sakey ya akanengneng tan aneskribe ed satan, so bigla. . . . Wadia so aralem tan maawang a duyaw a patar a pinmanat anggad mismon alusadsar na saray kelas . . . Say pangunsidera ed ngalngalin sigpot ya inkaandi na ontan iran siglaotan na patar tan palandey ed sayan rehyon, so peteg ya importantin paneknek ed katuaan na salaysay, a say ontan a siglaotan so naromog, tan walad loob na kaliberliber na kadaanan a Sinai.”

Say Insipan a Dalin

Diad koma-40 a taon ya impanyatawyataw na Israel ed kalawakan, deniskribe nen Moises so nengneng na dalin a pagani-gani da lan looban: “Si Jehova a Dios mo yakar to ka ed loob na maong a dalin, sakey a dalin na kolokolos na danum, dalin na sobosobol tan tobotobor, ya onaagos ed saray lawak tan pokdol.”​—Deuteronomio 8:7.

Ag-abayag, say inkasusto na sayan sipan so naeksperiensia sanen say interon nasyon so nansisimpok​—lalaki, bibii, ugugaw, tan saray sankaili​—diad mabunan lawak na Sikem ed leet na Palandey Ebal tan Palandey Gerizim. Say anemiran tribu so nantanyareg ed alusadsar na Palandey Gerizim. Say sananey ya anemira so asimpok ed biek a dapag na lawak diad alusadsar na Palandey Ebal pian dengelen iray madibinon bendisyon a panggayagaan na nasyon no tuloken da so Ganggan nen Jehova tan saray ayew ya onsabi no onsaew iran manumbok ed Ganggan na Dios. (Josue 8:33-35) Balet wala ta so magenap a pasenan na nasyon diad sayan masupit a lawak? Tan panon dan nadngel ya amin ya anggapoy modernon uusaren ed pamakasil na boses?

Nayarian nen Jehova a mamilagron pakasilen iray boses na saray Levita. Anggaman kuan, say ontan a milagro so ag-ompatnag a nakaukolan. Say sistema na tanol ed sayan lawak so ekselenti. “Amin a managbaroy,” insulat nen koma-19-siglon eskolar na Biblia a si Alfred Edersheim, “so manpapakna ed duaran punto: 1. A balanglan diad Ebal tan Gerizim et magmainomay so pakadngel na antokaman a nisalita diad lawak. 2. A sarayan duaran palandey so maawang a tuloy a pantanyaregan na interon Israel.”

Sananey nin koma-19-siglon eskolar na Biblia, si William Thomson, so aneskribe ed eksperiensia to ed satan a lawak diad libro ton The Land and the Book: “Inmeyag ak pian dengelen so aniweng, insan ko inisip no panon ya ontan sanen iyaabawag na malangab iran Levita so . . . ‘Naayew so too a mangawa na binobo odino pinanday a talintao, a sakey a karimdimla nen Jehova.’ Tan insan say makmaksil ya AMEN! a maminsamplon mas maksil, manlapud mabiskeg ya ulop, mankasil, tan manbunlayon, tan onaaniweng manlapud Ebal ya anggad Gerizim, tan manlapud Gerizim ya anggad Ebal.”​—Ipareng so Deuteronomio 27:11-15.

Say Lawak na Jezreel

Diad amianen na Sekim et pinmanat so sakey nin mabunan lawak, a nipatagey manlapud leksab na palatas na dayat tan mamapaarap ed maawang a patar. Sayan interon rehyon so tinawag a Lawak na Jezreel, a ningaran ed syudad na Jezreel. Diad amianen na lawak et saray pukdol na Galilea a kawalaan na baley a binalegan nen Jesus, say Nasaret. “Say Nasaret,” ipapaliwawa nen George Smith ed libro ton The Historical Geography of the Holy Land, “so wala ed nikutlaong a pasen na kapukdolan; balet kasapat yo ed tambib na sayan kutlaong, . . . agaylan marakep so nanengneng yo! [Say Lawak na Jezreel] so walad arap yo, tekep na . . . saray panagbakalan to . . . Satan so sakey a mapa ed awaran na Daan a Sipan.”

Diad sayan patar a lawak, akotkot na saray arkeolohista iray deral na panpanarian-na-syudad a sinakup na Israel diad saray agew nen Josue, salanti say, Taanac, Megido, Jocneam, tan nayarin say Cades. (Josue 12:7, 21, 22) Diad saya met a rehyon, a mamilagron inliktar nen Jehova so totoo to manlapud mabibiskeg a tuloy a kakabusol iran nasyon diad saray agew nen Ukom a Barak tan Ukom a Gideon.​—Uko-okom 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.

Pigaran siglo ed saginonor, si Arin Jehu so tinmatdang ed lawak ya amaarap ed syudad na Jezreel pian idapo so panangukom nen Jehova ed si Jezebel tan ed apostatan abung nen Acab. Manlapud panag-bantayan ed Jezreel, nayarin magmainomay a nanengneng ed bandad bukig so onsasabin tropa nen Jehu diad distansyan 19 kilometro. Kanian, wala so malaem a panaon pian ibaki nen Arin Jehoram so ununa tan insan komaduan mensaheron akakabayo tan, kaunoran, ed si arin Jehoram na Israel tan Ahazia na Juda pian isinta daray karwahe ra tan onabet ed si Jehu sakbay a makasabi ed syudad na Jezreel. Tampol a pinatey nen Jehu si Jehoram. Si Ahazia so binmatik balet diad saginonor et asugatan, tan sikato so inatey ed Megido. (2 Arari 9:16-27) No nipaakar ed saray panagbakalan a singa say walad tagey, insulat nen George Smith: “Makatantanda ya anggapo ed saray salaysay . . . so imposibli ed heograpiya.”

Andi duaruwan mabetbet a binantag nen Jesus so Lawak na Jezreel tan nandalepdep ed saray makapasagyat ya impanalon agawa diman, a kabat ton sikato, say insipan a Mesias, so nitalagan manumpal ed betang na Babaleg a Josue, Babaleg a Barak, Babaleg a Gideon, tan Babaleg a Jehu diad kialangon na inkasoberano nen Jehova. On, uusaren na Biblia so Megido, say sanka-estratihikoan a syudad diad sayan patar a lawak, bilang simbolo na pasen na bakal na Dios ya Har–​Magedon (kabaliksan to so “Palandey na Megido”). Satan so sankadalinan a bakal a ditan si Jesu-Kristo, bilang Ari na arari, so maneral ed amin a kabusol na Dios tan Kristianon kongregasyon, a tuan totoo na Dios.​—Apocalipsis 16:16; 17:14.

Isasalaysay na Biblia ya aminsan et ginetma na sisasanok a Judios ya ipelag si Jesus manlapud “toktok na palandey ya inalageyan na ciudad da.” (Lucas 4:29) Makapasagyat, diad mamaabalaten a sagur na modernon syudad na Nasaret et wadtan so 12 metro a kelas a nayarin akagawaan na sayan insidente. Tinaynan nen Jesus so kakabusol to, tan iyarum na Biblia a “[sikato so] linma ed Capernaum.” (Lucas 4:30, 31) On, say Capernaum, ed Dayat na Galilea, so abebbeban tuloy.

Saraya tan arum niran detalye so amakiwas ed arum nilikud ed si Napoléon a mangibalikas na pankelaw diad inkasusto na heograpiya na Biblia. Insulat nen Thomson diad The Land and the Book a “saray impanukoy na [Biblia] ed topograpiya so dakerakel a tuloy, tan sigpot a susto.” “Imposibli so agpakasagyat ed lawas impantutunosan na nikurit ya awaran tan say sipor a heograpiya, namparan diad Daan tan Balon Sipan,” inkomento nen Stanley diad Sinai and Palestine.

Say makapakelaw ya inkasusto na Biblia nipaakar ed saray heograpikon pamaakaran so sakey lambengat a paneknek a satan so aliwan sakey a libro a nanlapud too. Say inmunan taloran paway na Say Panag-Bantayan so nankarga na nansisiglaotan iran artikulo nipaakar ed Biblia. Imbitaan mi kayon mangala tan panggayagaan so talora nin kabiangan na sayan serye.

[Mapa ed pahina 7]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

LAWAK NA JEZREEL

Jezreel

Nasaret

Taanac

Megido

Jocneam

Cades

A

DAYAT NA GALILEA

BALEG A DAYAT

milyas

kilometros

5

10

10

20

[Credit Line]

Nibase ed sakey a mapan kinopya a walaan na pankanepegan ed pangipalapag na Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. tan Survey of Israel.

[Litrato ed pahina 5]

Inawat na Israel so Ganggan diad Palandey Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.