Say Sankabalgan a Toon Nambilay ed Kapiganman

Introduksyon

Kasin say siopaman a too so andi-duaruwan natawag a sankabalgan a too a nambilay ed kapiganman? Panon so panukat mo ed kabalgan na sakey a too? Kasin diad inkadunong to ed militar? diad pisikal ya inkabiskeg to? diad nikadkaduman kakabatan to?

Say manag-awaran a H. G. Wells so angibagan say kabalgan na too so nasukat diad panamegley ed ‘saray intilak to pian paaligwasen, tan no ginapoan to a mannonot so arum na saray balon kakabatan a walaan na seseg a kapara to.’ Si Wells, anggaman agmangibabagan sikato so sakey a Kristiano, so amidbir: “Diad sayan panagsuri si Jesus so manunaan.”

Si Alejandron Baleg, Carlomagno (tinawag a “say Baleg” anggaman nen panaon a sikatoy manbibilay ni), tan Napoleon Bonaparte so makapanyari iran manuley. Diad makapataktakot a kiwawala da, sikaray walaan na baleg ya impluensia ed saramay inggangan da. Anggaman ontan, nibaga a si Napoleon so angikuan: “Atangguyor tan nauleyan nen Jesu-Kristo so saray uuleyan To anggaman Sikato so agnanenengneng.”

Diad panamegley na dinamikon panagbangat to tan diad paraan na impanbilay to a mitukoyan ed sikara, makapanyarin naapektoan nen Jesus so bilay na saray totoo ed loob na ngalngali duan-libon taon. Singa say matukotukoy ya impangibaga na sakey a managsulat: “Amin ya armada a nanmartsa ed kapiganman, tan amin ya armaday-dayat a nipasen ed kapiganman, tan amin a parliamenton inirongan ed kapiganman, amin ya arari a nanuley ed kapiganman, anggaman sarayan amin so pantitiponen ni so ag-akaapekto ed bilay na too ed onman a pakayari.”

Sakey a Maawaran a Too

Ingen, makapakelaw, saray arum so mangibabagan si Jesus so agbalot nambilay​—a sikato, diad katuaan, et palsa na pigaran totoo ed inmunan siglo. Bilang ebat ed sarayan manduaruwa, say igagalang a managawaran a si Will Durant so angikatunongan: “A say pigaran simplen totoo ed sakey a kailalakan so makaimbento na sakey a mapuersa tan makapasagyat a personalidad, atagtagey a totontonen ed moral tan makapasagyat a pasingawey na atooan ya impanaagi, so sakey a milagro a peteg ya ag-napanisian nen say antokaman a nikurit ed saray Ebanghelyo.”

Tepetan mo so inkasika: Kasin say sakey a too ya agbalot nambilay et makaapekta ed awaran na too a makatantandan tuloy? Say libron reperensia a The Historians’ History of the World so akaimano: “Say maawaran a resulta na saray kimey [nen Jesus] so lalon importante, anggaman ed sekular a pananisia, nen say kimkimey na siopaman a too ed awaran. Say sakey a balon panaon, a binidbir na manunan sibilisasyon na mundo, so akapetsa manlapud inkianak to.”

On, nonoten iya. Anggan saray kalendaryo natan so base ed taon ya impasen ya inkianak nen Jesus. “Saray petsa sakbay na saman a taon so inlista bilang B.C., odino before Christ (Kasakbayan nen Kristo),” so paliwawa na The World Book Encyclopedia. “Saray petsa kasumpal na saman a taon so inlista bilang A.D., odino anno Domini (ed taon na Katawan tayo).”

Anggaman ontan, saray kritiko so angipanengneng ya amin ya amta tayo nipaakar ed si Jesus so naromog ed Biblia. Anggapolay arum a kabansag iran rekord nipaakar ed sikato so wala, kuan da. Anggaman si H.G. Wells so angisulat: “Say kadaanan a Romanon managawaran so angibaliwalan sigpot ed si Jesus; anggapo so intilak ton bakat ed rekord na awaran ed panaon to.” Balet kasin saya so tua?

Anggaman saray reperensya ed si Jesus na saray inmunan managawaran so dagdaiset, saraman a reperensya so peteg a wala. Si Cornelio Tacito, sakey a gagalangen a managawaran na Romano ed inmunan siglo, so angisulat: “Say salitan [Kristiano] so nanlapud Kristo, ya impapatey na procurador a si Poncio Pilato ed panaon na panaari nen Tiberio.” Sikara di Suetonius tan Pliny a Malalangwer, arum niran managsulat a Romano nen saman, so anukoy met ed si Kristo. Niarum ni, si Flavio Josephus, sakey a Judion Historyador nen inmunan siglo, so nansulat nipaakar ed kinen Santiago, ya impakabat to bilang “agi nen Jesus, a tatawagen a Kristo.”

Sinampotan na The New Encyclopædia Britannica: “Sarayan manbukbukor a salaysay so mamaneknek a nen inmunan panaon et anggan saray onsusumpa ed Kristianismo so agbalot nanduaruwa ed katuaan na awaran nen Jesus, ya ag-aawaten ed ununan pankanawnawa ya anggapoy magenap ya rason nen kasumpalan na koma-18 a siglo, nen panaon na ika-19 a siglo, tan nen kagapo na koma-20 a siglo.”

Anggaman ontan, diad tua, amin ya akabatan nipaakar ed si Jesus so nikurit na saray patumbok to nen inmunan siglo. Saray report da so impreserba ed saray Ebanghelyo​—saray libro na Biblia ya insulat di Mateo, Marcos, Lucas, tan Juan. Anto so ibabaga na sarayan salaysay nipaakar ed pakabidbiran ed si Jesus?

Sikato so Siopan Talaga?

Minurekdek na saray kaiba nen Jesus nen inmunan siglo itan a tepet. Nen anengneng dan mamilagron pinakalma nen Jesus so babasigan-na-dagem a dayat pian ondeen, ontan lan tuloy so pankelaw da: “Siopa ta a talaga so saya?” Saginonor, diad arum nin pankanawnawa, tinepetan nen Jesus iray apostol to: “Siopa ak unong ed ibabaga yo?”​—Marcos 4:41; Mateo 16:15.

No sika so tinepetan na ontan a tepet, panon mon ebatan? Kasin si Jesus so, diad tua, Dios? Dakel natan so mangibaga na ontan. Ingen, saray kakaiba to so agbalot anisia a sikato so Dios. Say ebat nen apostol Pedro ed tepet nen Jesus so: “Sika so Kristo, say anak na Dios a mabilay.”​—Mateo 16:16.

Agbalot binidbir nen Jesus a sikatoy Dios, balet inamin to a sikato so samay insipan a Mesias, odino Kristo. Inbaga to met a sikato so say “Anak na Dios,” aliwan say Dios. (Juan 4:​25, 26; 10:36) Ingen, ag-ibabaga na Biblia a si Jesus so kapara met na ordinaryon too. Sikato so nikadkaduman persona lapud sikato so pinalsa na Dios sakbay na amin a bengabengatla. (Colosas 1:15) Diad agnabilang a binilyon a taon, sakbay ni ingen a palsaen so pisikal a talba, si Jesus so nambilay bilang sakey ya espiritun persona ed tawen tan nangayagaan to so maapit a pidedeneng ed Ama to, si Jehova a Dios, say Baleg a Manamalsa.​—Uliran 8:22, 27-31.

Insan, ngalngali duan libon taon la’y apalabas, inyalis na Dios so bilay na Anak to ed panag-anákan na sakey a bii, tan si Jesus so nagmaliw a sakey a toon anak na Dios, ya inyanak ed normal a paraan diad panamegley na sakey a bii. (Galacia 4:4) Sanen si Jesus so napoporma ed panag-anákan tan legan a sikato so ombabaleg bilang sakey ya ugaw a laki, sikato so nandependi ed saraman so pinili na Dios pian magmaliw a mangaraldalin ya atateng to. Diad kaunoran et adampot nen Jesus so suston edad to, tan impanonot ed sikato so datin pililimog to ed Dios ed tawen.​—Juan 8:23; 17:5.

No Anto so Nanggawa ed Sikaton Sankabalgan

Lapud maalwar ton inalig so mangatatawen ya Ama to, si Jesus so nagmaliw a sankabalgan a toon nambilay ed kapiganman. Bilang sakey a matoor ya Anak, inalig nen Jesus so Ama to ya eksakton tuloy kanian nibaga to ed saray patumbok to: “Say akanengneng ed siak so akanengneng met ed Ama.” (Juan 14:​9, 10) Diad amin a kipapasen ed dalin, ginawa to so amin a nayarin gawaen na Ama to, say Makapanyarin-amin a Dios. “Anggapo so gagawaen kon antokaman ed inkasiak,” so paliwawa nen Jesus, “noag no panon ya inbangat na Ama ed siak, salitaen ko so sarayan bengatla.” (Juan 8:28) Kanian no aaralen tayo so bilay nen Jesu-Kristo, sikatayo, diad tua, et makakanengneng na sakey a malinew a ritrato ed no anto so kapara na Dios.

Sirin, anggaman binidbir nen apostol Juan ya “anggapo so toon akanengneng ed Dios,” siansian nisulat to ni a “Say Dios so aro.” (Juan 1:18; 1 Juan 4:8) Agawaan iya nen apostol Juan lapud naamtaan to so aro na Dios diad panamegley na anengneng to ed si Jesus, a sikatoy sigpot a ritrato na Ama to. Si Jesus so maabagey, mapangasi, mapaabeba, tan mainomay ya asinggeran. Aligliwa so maletey tan nalalames diad impilimog ed sikato, a singa alikna na amin a klase na totoo​—lalaki, bibii, ugugaw, mayayaman, maiirap, saray makapanyari, anggan saray graben managkasalanan. Saraman labat so walaan na mauges a kapusoan so agmalabay ed sikato.

On, aglabat imbangat nen Jesus iray patumbok to a manaroan ed sakey tan sakey, noagta impanengneng to ed sikara no panon. “Unong na inpangarok ed sikayo,” kuanto, “[nepeg] ya ontan met a manaaroan so sakey tan sakey ed sikayo.” (Juan 13:34) Diad pangamta ed “aro nen Kristo,” paliwawa na sakey ed saray apostol to, et “manalonggaring ed kakabatan.” (Efeso 3:19) On, say aro ya impanengneng nen Jesus so mas matalona nen say atagey a dantal na kakabatan tan “mamapaskar” ed arum a satan so balesan. (2 Corinto 5:14) Sirin, say mas matalonan alimbawa na aro nen Jesus, nagkalalo ni, so rason no akin a sikato so nagmaliw a sankabalgan a too a nambilay ed kapiganman. Say aro to so anenyeg ed kapusoan na minilyon ed inlabas na nilasus a taon tan akaimpluensya ed saray bilay da para ed kamaongan.

Ingen, arum so nayarin onsuppiat: ‘Imanoen pa labat so amin a krimen ya agawa ed ngaran nen Kristo​—saray krusada, say Inkisisyon, tan saray bakal a minilyon so naiimanon mangibabagan sikara’y Kristiano a manpapateyan ed sakey tan sakey ed mansusumpaan a dapag na panlalaban.’ Balet say katuaan et ibabaliwala na sarayan totoo so pangibabaga a sikaray patumbok nen Jesus. Saray bangat to tan paraan na panagbilay to so mangokundina ed saray gawa ra. Anggan say sakey a Hindu, si Mohandas Gandhi, so apakiwas a mangibaga: ‘Inaro’k si Kristo, balet ta agko labay iray Kristiano lapud ag-ira nambilay unong ed impanbilay nen Kristo.’

Nagunggunaan diad panamegley na Pikabat Nipaakar ed Sikato

Peteg ya anggapolay panagaral a nagkalalon importanti natan nen say panaral ed bilay tan ministerio nen Jesu-Kristo. “Mapetepet ya onnengneng ed . . . si Jesus,” impaseseg nen apostol Pablo. “On, motektek yon maap-apit iman.” Tan say Dios a mismo so angiganggan nipaakar ed anak to: “Ondengel kayo ed sikato.” Say libro a Say Sankabalgan a Too a Nambilay ed Kapiganman so ontulong ed sikayo a gawaen iya.​—Hebreos 12:​2, 3; Mateo 17:5.

Nanggunaetan ya iyarap so balang-sakey ya agawa ed mangaraldalin a bilay nen Jesus ya insalaysay ed apatiran Ebanghelyo, tekep la so saray salitan inbalikas to tan saray ilustrasyon tan saray impanmilagro to. Anggad nayari, balang-sakey so miulibay ed uksoy na inkagawa to. Diad sampot na kada kapitulo et sakey a listaan na saray teksto na Biblia ya angibasian na kapitulo. Sikayoy papasesegen a basaen so sarayan teksto tan ebatan so saray tepet ed repason inggana.

Sakey ya iskolar ed Unibersidad na Chicago so angikuan ed agano ni: “Lalon dakel so nisulat nipaakar ed kinen Jesus ed apalabas a duamplon taon nisay nen linmabas a duaran libo.” Balet walay importanten pankaukolan a konsideraen a personal irayan salaysay na Ebanghelyo, lapud singa imbaga na The Encyclopædia Britannica: “Dakel ed saray modernon estudyante so nagmaliw ya alabas ya okupado ed mansusumlangan iran teorya nipaakar ed si Jesus tan saray Ebanghelyo ya apaulyanan da lan aralen irayan manunan panlalapuan ed inkasikaran-dili.”

Kasumpal na maalwar, maptek a panangunsidera ed saray salaysay na Ebanghelyo, manisia kami a sikayoy unabobon a say sankabalgan ya ebento ed awaran na too so agawa ed impanari na Romanon si Cesar Augusto, sanen si Jesus ed Nasaret so inmapireng pian iter so bilay to nisesengeg ed sikatayo.