“Say Andeket-Impanbuek a Reyna na Kalawakay Sirya”

SAY baog to so kakolor na oliba, saray ngipen to so kakolor na perlas, tan saray mata to so andeket tan malikliknew. Sikatoy edukado tan marunong a mansalitay nambabangil a lenguahe. Nibagan sayan mibabakal a reyna et mas intelehenti nen say si Cleopatra tan anganko et kapara to’d ganggana. Lapud makpel a tuloy ya inarap to so manunan pakayari mundo ed panaon to, asumpal toy mapropetikon betang to’d sakey a Makasulatan a drama. Anggan abayag lan inatey, sikatoy indaydayew na saray managsulat, tan mas pinaganggana ni na saray pintor. Sikatoy deneskribe na manag-anlong nen koma-19 siglo bilang “say andeket-impanbuek a reyna na kalawakay Sirya.” Sayan dederlengen a tuloy a bii et si Zenobia​—reyna ed syudad na Sirya a Palmyra.

Panon a nagmaliw a prominenti si Zenobia? Anto tay kipapasen na politika a sengegay intagey to’d pakayari? Anto so nibaga nipaakar ed ugali to? Tan anton mapropetikon betang so asumpal na sayan reyna? Konsideraen tayo pa ni so lugar ya akagawaan na sayan drama.

Syudad ed Gilig na Desierto

Say syudad nen Zenobia, a Palmyra so akapasen ed ngalngali 210 kilometro ed amianen a bukig na Damasco, diad bandad amianen a gilig na Desiertoy Sirya, a ditan kalkalnan manpalasor ed patar so Kontra’dLebanon a kapalandeyan. Sayan mabunan syudad so amegleyan lawari na Dayat Mediteraneo ed sagur tan Ilog Eufrates ed bukig. Anganko ta kabkabat iya nen Arin Solomon bilang Tadmor, lugar a nankaabiganan a tuloy na panarian to lapud duaran rason: bilang garrison a pakadepensaay mamaamianen a ketegan tan bilang importantin koneksyon ed manaabayan iran baley a caravan. Kanian, “impaalagey [nen Solomon] so Tadmor ed kalawakan.”​—2 Awaran 8:4.

Say awaran na sanlibon taon kayari uley nen Arin Solomon et anggapoy ibabaga to nipaakar ed Tadmor. No sustoy inkisiglaot to’d Palmyra, say inbantog to sirin so ginmapo sanen nagmaliw so Sirya a pinagkaoutpost a probinsya na Empiryoy Roma nen 64 K.K.P. “Importanti so Palmyra ed Roma nisesengeg ed duaran lawak, ekonomya tan militar,” kuan nen Richard Stoneman ed libro ton Palmyra and Its Empire​—Zenobia’s Revolt Against Rome. Lapud sayan syudad na palmas et naromog ed manunan komersyal a rotan pankokonektaan toy Roma, Mesopotamia tan say Bukig, nidadalan ditan iray kayamanan na negosyo ed kadaanan a mundo​—saray rekadon manlalapud East Indies, sida na Tsina, tan saray produkto na Persia, Lower Mesopotamia, tan saray bansa ed Mediteraneo. Nandependi Roma ed importasyon na sarayan bengatla.

No nipaakar ed militar, kinmana so luyag na Sirya a pinagkasanggan sona na saray manlalaslasan ed pakayarin Roma tan Persia. Kineteg na ilog Eufrates so Roma manlapud mamabukig a kaabay to kaleganay inmunan 250 taon na Komon a Panaon tayo. Insan walad basil labat na desierto so Palmyra, bandad sagur na syudad a Dura-Europos ed Eufrates. Lapud bibidbiren ya importantin tuloy so inkipuesto na satan, binisita na saray emperador na Roma a singa di Hadrian tan Valerian so Palmyra. Lalon pinarakep nen Hadrian so arkitektura to tan aminpigan nanabuloy na baleg. Tinumangan nen Valerian so maharlikan taga-Palmyra a manngaran ya Odaenathus, say masiken nen Zenobia. Inyatagey to nen 258 K.P. so posisyon na saya ed rangkon konsul na Roma lapu ed matalonan kampanya sumpad Persia tan ed inlaknab na ketegay Empiryoy Roma a nampa-Mesopotamia. Baleg so agawaan nen Zenobia ed inyapalta na masiken to ed pakayari. Insulat nen historyador ya Edward Gibbon: “Say intalona nen Odenathus so nisesengeg a tuloy ed agnaparaan a dunong tan biskeg to [nen Zenobia].”

Kaleganan to, denisidi nen Arin Sapor na Persia ya angaten so inkasupremo na Roma tan ipakabat so inkasoberano to ed amin a datin luyag na Persia. Kaibay mairap a taloen ya armada, nanmartsan amasagur, sinakop toray garrison na Roma ed saray baley na Nisibis tan Carrhae (Haran), tan tinmuloy a linmusob ed amianen a Sirya tan Cilicia. Si Emperador Valerian a mismo so sinmabi pian idaulo iray sundalo to sumpad saray managlusob, balet ta atalo tan kinautibo na saray Persiano.

Inisip nen Odaenathus a nipanpanaon so pangipawit na ankabli iran regalo tan sakey a mensahe na pikakareenan ed monarkiyan Persiano. Balet sitatangas ya impaibasileng nen Arin Sapor iraman a regalo diad Eufrates tan kinerew ton onarap ed sikato si Odaenathus bilang sakey a mikakasin akautibo. Bilang ebat, dinagup na saray taga-Palmyra so sakey ya armada na totoo’d desierto pati saray nakekeraan a sundalo na Roma tan inusilan daray onaatras lan Persiano. Sumpad sinisilib iran taktika na saray taga-desierton mibabakal, saray puersa nen Sapor lapud kesaw ed impibakal tan dakel a kargadon samsam​—so agmakadepensan maong tan apilitan iran ombatik.

Bilang panamidbir ed impanalo to sumpad Sapor, say ilalak tan kasublayan nen Valerian, si Gallienus, so angiter ed si Odaenathus na titulon corrector totius Orientis (gobernador na amin ed Bukig). Asabi panaon, sikato so inikdan nen Odaenathus na titulon “ari na arari.”

Inambisyon nen Zenobia so Pamawalay Empiryo

Nen 267 K.P., ed kapantokan na karera to, si Odaenathus tan say tomatawir to so pinatey, anganko na sakey a labay toy ombales a kaanakan. Sinublay nen Zenobia so posisyon na masiken to, ta ugaw nin tuloy so anak ton laki. Maganggana, ambisyosa, maabilidad bilang administrador, apasal lan mangampanyan kaiba na naandi lan masiken to, tan marlas a mansalita ed pigaran lenguahe, ayarian ton sikatoy igalang tan suportaan na saray sakop to​—makatantandan agawaan ed limog na saray Bedouin. Labalabay nen Zenobia so pakaaral tan akilimog ed saray intelektual. Sakey ed saray managsimbawa to et si Cassius Longinus, sakey a pilosopo tan orador​—a sikatoy nikuan a “mabilay a librarya tan simpenan na pikakabat.” Impabitar nen autor ya Stoneman: “Kaleganay limay taon kayari impatey nen Odenathus . . . nikabkabat la nen Zenobia so inkasikato ed totoo to bilang say reyna na Bukig.”

Diad abay na nasasakopan nen Zenobia et wadtan so Persia, a pinakapuy da nen masiken to, tan diad biek et wadtan so nakukusbo lan Roma. Oniay kuan na historyador a si J. M. Roberts nipaakar ed kipapasen na Empiryoy Roma ed saman a panaon: “Say komatlon siglo so . . . teriblin panaon parad Roma diad saray bandad bukig tan sagur a ketegan [to], bangta diad mismon loob et walay balon peryodo na guerra sibil tan ginmapoy kuestionablin pansusublayan. Duamplo tan duan emperador (nilikud iray mankuankuanan) so nanuley.” Diad biek a dapag, say reyna na Sirya, so niletneg lan tuloy ya absoluton monarkya ed panarian to. “Walad pakauley [toy] pakabalansi na duaran empiryo [Persia tan Roma],” kuan nen Stoneman, “naambisyon toy pamawala na onkomatlon empiryo a mangontrol ed saratan a dua.”

Sinmabi pankanawnawan napalaknab nen Zenobia iray maharlikan pakayari to nen 269 K.P., sanen say sakey a mankuankuanan a manusuppiat ed pananguley na Roma so pinmatnag ed Ehipto. Linmusob a tampol so armada nen Zenobia ed Ehipto, tinalo daray rebeldi, tan sinamsam day bansa. Pian ideklaray inkasikaton reyna na Ehipto, nampagawa na saray sinsilyo diad ngaran to. Natan et say panarian to so ninmatnat manlapud ilog Nilo ya anggad ilog Eufrates. Diad sayan punto na bilay to, asabin sikato so walaan na posisyon ya “ari na abalaten” ya atukoy ed propesiya na Biblia ed Daniel, ta dominado ed saman na panarian to so lugar ya abalaten na mismon bansa nen Daniel. (Daniel 11:25, 26) Akubkob to met so maslak ed Asia Minor.

Pinabiskeg tan pinarakep nen Zenobia so kabisera to, say Palmyra, ed ontanlan kalaknab a mipara la itan ed angkabaleg a syudades na mundo na Romano. Say akalkulan populasyon to et asabi toy masulok a 150,000. Napno so syudad na mararakep iran parad publikon bilding, templo, tanamanan, sekseklang, tan monumento, ya apadiran na nibagan say paliber to et 21 kilometro. Saray kolonada a titibukelen na dasig na saray seklang a nanlapud Corinto a masulok a 15 metro ed kaatagey​—1,500 iratan​—ya alinya ed manunan abenida. Dakerakel ed syudad iray istatua tan bantayog na saray palbayani tan mayayaman a managgungguna. Nen 271 K.P., impaalagey nen Zenobia so nanampar ya istatua to tan say inatey lan masiken to. Diad gilig na desierto et say Palmyra so mankirlap a singa sakey ya alahas.

Say Templo na Banwa so sakey ed sankarakpan a paalagey ed Palmyra tan anggapoy duaruwan adomina toy relihyoson eksena ed syudad. Anganko ta nandayew met si Zenobia ed sakey a dios a nisiglaot ed dios a banwa. Balet, say Sirya na komatlon siglo so bansan walaay dakel a relihyon. Diad nasasakopan nen Zenobia et walaray mankuan a Kristiano, Judios, astrologo, tan managdayew na banwa tan bulan. Antoy panmoria to ed nanduruman dalan na panagdayew ed panarian to? Oniay kuan nen autor ya Stoneman: “Say sakey a makabat a manuley et agto ibaliwalay antokaman iran kustombre ya ompatnag a matukoy parad totoo to. . . . Say dirios, a . . . paniilaloan, so nidagup ed dapag na Palmyra.” Napatnagan sirin a maabuloy si Zenobia no nipaakar ed relihyon. Balet talaga ta a saray dirios et “nidagup ed dapag na Palmyra”? Anto so naiimanon arapen la na Palmyra pati say “makabat a manuley” to?

Sakey ya Emperador ya ‘Atenyeg ed Puso To’ Sumpad si Zenobia

Legay taon 270 K.P., nagmaliw si Aurelian ya emperador na Roma. Saray lehyon to so matalonan tuloy ed impamuger tan impanisiplina ed saray barbaro na amianen. Nen 271 K.P.​—natan et irerepresenta to lay “ari na amianen” ed propesiya nen Daniel​—et ‘tinenyeg [nen Aurelian] so pakayari to tan puso to sumpad ari na abalaten,’ ya inlaman nen Zenobia. (Daniel 11:25a) Imbaki nen Aurelian so arum ed saray sundalo to a direkta ed Ehipto tan inwanwan toy baleg a kabiangan na armada to a nampabukig a dinmalan ed Asia Minor.

Say ari na abalaten​—a say manunan manuley et si Zenobia​—so “mibakal naani” ed Aurelian ‘ed sankabalgan tan mabiskeg ya inayuraan’ diad silong na duaran heneral, Zabdas tan Zabbai. (Daniel 11:25b) Balet ta asakop nen Aurelian so Ehipto insan to inggapo so ekspedisyon ed Asia Minor tan Sirya. Atalo si Zenobia ed Emesa (natan et Homs), tan inmatras ed Palmyra.

Sanen akubkob nen Aurelian so Palmyra, si Zenobia, diad ilalon natulongan et binmatik ya amaarap ed Persia. Balet ta asaruko na saray Romano ed Ilog Eufrates. Insuko na saray taga-Palmyra so syudad da nen 272 K.P. Marakep so impantrato nen Aurelian ed saray mibabaley to, akatugyop na baleg a samsam, pati say talintaon nanlapud Templo na Banwa, tan amaarap ed Roma. Agpinatey na Romanon emperador si Zenobia, a sikatoy inusar ton manunan pakapatnagan na mananalon prosesyon to diad iloob ed Roma nen 274 K.P. Inusar toy nakekeraan a bilay to bilang Romanon matrona.

Aderal so Desierton Syudad

Pigaran bulan kayarin asakop nen Aurelian so Palmyra, saray taga-Palmyra et pinapatey daray Romano a walad garrison ya intilak to. Sanen abalitaan nen Aurelian iyan rebelyon, ingganggan ton tampol iray sundalo ya ompawil, tan natan et ipuntiryay ibales ed saray mibabaley. Saramay alegyas ed maruksan panagpatey so adakep. Say matalonggaring a syudad so nilimas tan dineral ya aglan balot naapiger. Kanian say maaligwas a metropolis so pinmawil ed datin kipapasen to​—“Tadmor ed kalawakan.”

Sanen makmakpel ya inarap nen Zenobia so Roma, agdan dua naamamtaan nen Emperador Aurelian ya inmakto ira unong ed betang dan “ari na abalaten” tan “ari na amianen,” a sinumpal day kabiangay propesiyan nirekord a detalyadon tuloy na propeta nen Jehova manga 800 taon ed akadkauna. (Daniel, kapitulo 11) Lapud nikaduman personalidad to, apandinayew nen Zenobia so karaklan. Balet say makatantandan tuloy et say betang to ed pangirerepresenta na niwalan politikan impasakbay la nen propeta Daniel. Say uley to so aglinmampas ed limaran taon. Say Palmyra, a kabisera na panarian nen Zenobia, so natan et sakey labat a baryo. Anggan say mabiskeg a Romanon Empiryo so abayag met lan alaos tan nampasakop la’d saray modernon panarian. Anto so arapen na sarayan pakayari? Say geter da et uuleyan na seguradon kasumpalan na propesiya na Biblia.​—Daniel 2:44.

[Kahon ed pahina 29]

Say Nipatawir nen Zenobia

Kapawil ed Roma kayarin tinalo si Zenobia, say reyna na Palmyra, angipaalagey si Emperador Aurelian na sakey a templo na banwa. Ditan to inyan iray istatua na say dios na banwa ya inawit ton nanlapud syudad nen Zenobia. Diad impangomento ed saray agawa ni, kuan na magasin a History Today: “Say talagan nambayag ed amin a ginawa nen Aurelian, anganko et say inkiletneg, nen AD 274, ed tinaon a piesta na banwa a nagagawa ed panaoy ambetel, koma-25 na Disyembre. Sanen nagmaliw a Kristiano so empiryo say inkianak nen Kristo so inyalis ed sayan petsa pian mainomay ya awaten na saramay nanggayagaan day datin selebrasyon so balon relihyon. Talagan makapakelaw ya isipen, a nisesengeg manaya ed Emperatris a Zenobia a . . . seselebraan [na totoo] so Krismas tayo.”

[Mapa/Litrato ed pahina 28, 29]

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

DAYAT MEDITERANEO

SIRYA

Antioquia

Emesa (Homs)

PALMYRA

Damasco

MESOPOTAMIA

Eufrates

Carrhae (Haran)

Nisibis

Dura-Europos

[Credit Lines]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Kolonada: Michael Nicholson/Corbis

[Litrato ed pahina 29]

Sinsilyon Romano a walay itsura nen Aurelian

[Litrato ed pahina 30]

Templo na say banwa ed Palmyra

[Credit Line]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Litrato ed pahina 31]

Kakatongtongen nen Reyna Zenobia iray sundalo to

[Credit Line]

Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

[Picture Credit Line ed pahina 28]

Detalyi nen: Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington