Imanoen so Propesiya nen Daniel!

Katuloyan na Kapitulo Onse

Niparungtal so Panaon na Isabi na Mesias

“Pitomplo a Simba” Pian Panganggaen so Kasalanan

13, 14. (a) Anton importantin impormasyon so imparungtal nen Gabriel ed si Daniel? (b) Kaunongan karukey so “pitomplo a simba,” tan panon tayon amta?

¹³ Agaylan ebat so naawat nen masimoon a Daniel! Aglabat impaseguro nen Jehova ed sikato a makapawil iray Judio ed dalin da noagta inikdan to met na aralem a pakatalos ed bengatla a lalon makabaliksan​—say ipatnag na nipasakbay a Mesias. (Genesis 22:17, 18; Isaias 9:6, 7) Inkuan nen Gabriel ed si Daniel: “Pitomplo a simba so nigeter ed baley mo tan ed masanto a syudad mo, pian nasumpal so impakasumlang, tan pian nagawa so anggaan na saray kasalanan, tan pian nagawa so pipupulangan lapu ed inkauges, tan pian niyakar so maando ya inkatunong, tan pian natatakan so pasingawey tan propesiya, tan nalanaan so sankasantosan. Amtaen mo sirin, tan talosan mo, a manlapu ed impaway na ganggan a mamasimbalo tan mangipaalagey na Jerusalem angga ed alanaan, say prinsipe, wala naani pitora a simba to, tan anemaplo tan dua a simba to. Nipaalagey lamet a walaan na pulong tan banawang, anggan dia ed saray magulo a panaon.”​—Daniel 9:24, 25.

¹⁴ Peteg a maong a balita iya! Aglabat la nipaalagey lamet so Jerusalem tan nipawil so panagdayew diad sakey a balon templo noagta ompatnag met so ‘Mesias a Pangulo’ ed pihon panaon. Nagawa iya ed loob na “pitomplo a simba.” Lapud agbinitla nen Gabriel iray agew, aliwa irayan simba na kada pitoy agew, a tugyopen na 490 ya agew​—sakey taon tan kakatlo a taon. Andukdukey nen satan so nipasakbay a kipaalagey lamet na Jerusalem a “walaan na pulpulong tan banawang.” Saray simba et saray simba na taotaon. Isusuheri na dakel a modernon managpatalos a say balang sakey a simba et pitoy taon a karukey. Alimbawa, impatnag na patalos a “pitomplo a simba na taotaon” unong ed paimano’d leksab na Daniel 9:24 diad Tanakh​—The Holy Scriptures, ya impalapag na The Jewish Publication Society. Nabasa ed An American Translation: “Say pitomplo a simba na taotaon so nigana parad sikayon totoo tan parad masanto a syudad yo.” Pinmatnag met so mipadparan impangipatalos diad saray patalos nen Moffatt tan Rotherham.

15. Anton taloran panaon a naapag so “pitomplo a simba,” tan kapigan so igapo na saratan?

¹⁵ Unong ed saray salita na anghel, say “pitomplo a simba” so naapag ed taloran panaon: (1) “pitora a simba,” (2) “anemaplo tan dua a simba,” tan (3) sakey simba. Satan et 49 a taon, 434 a taon, tan 7 a taon​—a dagupen toy 490 a taon. Makapainteres, nabasa ed The Revised English Bible: “Maminpito a pitomplo a taon so atandaan parad totoo yo tan ed masanton syudad yo.” Kayari na inkibantak tan impanirap da ed Babilonia diad loob na 70 a taon, nasagmakan na saray Judio so nikadkaduman pabor na Dios ed loob na 490 a taon, odino 70 a taon a maminpito. Onggapo itan “ed impaway na ganggan a mamasimbalo tan mangipaalagey na Jerusalem.” Kapigan iya ey?

Ginmapo so “Pitomplo a Simba”

16. Singa nipanengneng ed say ganggan to, antoy gagala na impangipawil nen Ciro ed saray Judio ed dalin da?

¹⁶ Taloran makatantandan inkagawa so makanepegan a konsideraen no nipaakar ed gapoan na “pitomplo a simba.” Agawa so inmuna nen 537 K.K.P. sanen ingganggan nen Ciro ya ompawil iray Judio ed dalin da. Oniay nabasa: “Onia so kuan nen Ciro ari ed Persia, Amin na saray nanarian ed dalin, si Jehova, a Dios na tawen, initer to ed siak; et imbilin to ed siak a sikato so ipaalageyan ko na abung ed Jerusalem, a wala ed Juda. Anggan siopa a wala ed nanleleetan yo ed amin a baley to, say Dios to wala komon ed sikato, tan ontatdang komon ed Jerusalem, a wala ed Juda, tan ipaalagey to so abung nen Jehova, a Dios na Israel (sikato Dios) a wala ed Jerusalem. Et anggan siopa a natilak, dia ed anggan iner a pasen a pangilian to, saray lalaki ed pasen to sikato komon so tulongan da ed pilak, tan ed balitok, tan ed saray kayarian, tan ed saray munanakap, nilikud so mabulos a bagat nipaakar ed abung na Dios a wala ed Jerusalem.” (Esdras 1:2-4) Malinew, say nagkalautlan gagala na sayan ganggan et pian ipaalagey lamet so templo​—‘say abung nen Jehova’​—ed sipor a kawalaan to.

17. Unong ed sulat a niiter ed si Esdras, antoy rason na impanbiahe to ed Jerusalem?

¹⁷ Agawa so komaduan inkagawa dia ed komapiton taon ya uley na Ari na Persia a si Artaxerxes (Artaxerxes Longimanus, anak nen Xerxes I). Diad satan a panaon, si Esdras a managsakal so apat bulan a nambiahe a nanlapud Babilonia ya amaarap ed Jerusalem. Awit to so nikaduman sulat a nanlapud ari, balet agto inautorisaan so pangipaalagey lamet ed Jerusalem. Imbes, say niganggan labat ed si Esdras et ‘parakepen to so abung nen Jehova.’ Satan so makasengeg no akin a tinukoy na sulat so balitok tan pilak, sagradon baseha, tan saray nagnag a trigo, alak, larak, tan asin a manuporta ed panagdayew dia ed templo, ontan met ed agla panbuis na saramay manlilingkor diman.​—Esdras 7:6-27.

18. Anton balita so akagonigonan nen Nehemias, tan panon itan ya akabatan nen Arin Artaxerxes?

¹⁸ Agawa so komatlon inkagawa 13 a taon ed saginonor, dia ed koma-20 taon nen Arin Artaxerxes na Persia. Dia ed saman et si Nehemias so managserbi na alak to diad “Susan a palasyo.” Wala lay nipaalagey da dia ed Jerusalem na saray nakdaan a sinmempet a nanlapud Babilonia. Balet agtanton marakep so kipapasen. Akabatan nen Nehemias a ‘say bakor na Jerusalem so nagba tan say mismon wangalan to et apoolan.’ Saya so akagonigonan ton maong, tan apaermen so puso to. Sanen atepetan no akin a maermen, inmebat si Nehemias: “Say ari manbilay komon a maando, akin et say lupak ag-onermen, sano say syudad, say pasen na lubolubok na atateng ko, nabagbag, tan saray wangalan to naupot ira ed apoy?”​—Nehemias 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Sanen tinepetan nen Arin Artaxerxes, antoy inmunan ginawa nen Nehemias? (b) Antoy kinerew nen Nehemias, tan panon ton binidbir so betang na Dios ed pamaakaran?

¹⁹ Ituloy na salaysay so nipaakar ed si Nehemias: “Diad saman say ari inkuan to ed siak, Anto so kerewen mo? Dia ed ontan akikasi ak ed Dios ed tawen. Et inkuan ko ed ari, No kaliktan na ari, tan no say aripen mo akaromog na pamalangkap ed pakanengneng mo, ya iganggan moak komon ed Juda, ed syudad na saray lubok na atateng ko, pian sikato so ipaalagey ko.” Aliketan si Artaxerxes ed sayan nisuheri, a kinmiwas met ed kaaruman a kerew nen Nehemias: “No kaliktan na ari, niiter komon ed siak so sulat ed saray managuley ed nibaliw na Ilog [Eufrates], pian palabasen da ak angga ed makasabi ak ed Juda; et sakey a sulat ed Asaf a managbantay na takel na ari, pian ikdan toak na kiew a gawaen a patpatokok nipaakar ed saray wangalan na kastilyo a nipabtang ed abung, tan nipaakar ed bakor na syudad, tan nipaakar ed abung a looban ko.” Binidbir nen Nehemias so betang nen Jehova ed sayan amin, ta inkuanto: “Et say ari initdan toak [na saray sulat], unong ed maong a lima na Dios ko ed siak.”​—Nehemias 2:4-8.

20. (a) Kapigan agawa so salitan “mamasimbalo tan mangipaalagey na Jerusalem”? (b) Kapigan ginmapo so “pitomplo a simba,” tan kapigan angangga iratan? (c) Anton ebidensia so mangituro ed inkasusto na saray petsa ed say gapo tan anggaan na “pitomplo a simba”?

²⁰ Anggaman niyabuloy ed bulan na Nisan, diad banda’d gapo na koma-20 a taon na uley nen Artaxerxes, say peteg ya “impaway na ganggan a mamasimbalo tan mangipaalagey na Jerusalem” so agawa kayari na pigaran bulan. Agawa iya sanen sinmabi si Nehemias diad Jerusalem insan ginmapo so kimey ton panangipawil. Apat bulan so impanbiahe nen Esdras, balet say kaarawi na Susan so masulok a 322 a kilometro dia ed bukig na Babilonia kanian lalon arawi ni manlapud Jerusalem. Sirin, nayarin say insabi nen Nehemias dima’d Jerusalem et diad pansamposampot la na koma-20 taon nen Artaxerxes, odino diad 455 K.K.P. Ginmapo ed satan so nipasakbay a “pitomplo a simba,” odino 490 a taon. Anampot iratan ed unor a kabiangan na 36 K.P.​—Nengnengen so “Kapigay Inggapo na Uley nen Artaxerxes?” ed pahina 27.

Pinmatnag so ‘Mesias a Pangulo’

21. (a) Antoy nagawa legan na unonan “pitora a simba,” tan anggaman ed antoran sirkumstansia? (b) Anton taon so ipatnag na Mesias, tan antoy imbaga na Ebanghelyo nen Lucas a nagawa ed satan a panaon?

²¹ Pigaran taon so linmabas sakbay na aktual a nipaalagey lamet so Jerusalem? Bueno, nagaway kipaalagey lamet na syudad “dia ed saray magulo a panaon” lapud ir-irap na saray mismon Judio tan isusumpa na saray Samaritano tan arum nira. Ompatnag ya asumpal so malaknab a kabiangan na kimey diad ngalngali 406 K.K.P.​—diad loob na “pitora a simba,” odino 49 a taon. (Daniel 9:25) Ontumbok so 62 a simsimba, odino 434 a taotaon. Kayari na satan a panaon, ompatnag so abayag lan insipan a Mesias. No bilangen so 483 a taon (49 tan 434) manlapud 455 K.K.P. et ompugta tayo ed 29 K.P. Antoy agawa ed satan a panaon? Inkuan ed sikatayo na managsulat na Ebanghelyo a si Lucas: “Dia ed taon a komalabinlima ya inkaari nen Tiberio Cesar, a peles a gobernador ed Judea si Poncio Pilato, tan si Herodes, sikato so tetrarka ed Galilea, . . . Dia ed kalawakan sinmabi salita na Katawan ed Juan ya anak nen Zacarias. Et sikato so linma ed amin a dalin ed kaliberliber na Jordan, ya angipulpulong na binyag nipaakar ed pamaandi ed saray kasalanan.” Diad satan a panaon “manaalagar so ombaley” ed Mesias.​—Lucas 3:1-3, 15.

22. Kapigan tan panon a si Jesus so nagmaliw a nipasakbay a Mesias?

²² Aliwan si Juan so insipan a Mesias. Balet nipaakar ed atasian to sanen abautismoan si Jesus na Nazaret, nen loglog na 29 K.P., inkuan nen Juan: “Anengneng ko so espiritu ya onleleksab a singa malapati a nanlapu ed tawen, et pinmetek ed ulo to. Et sikato so agko wari a kabat balet say angibaki ed siak a maminyag ed danum inkuanto ed siak, Dia ed tapew na siopaman a pakanengnengan mo na espiritu ya onleksab, tan ompetek ed ulo to, sikato lanlamang so maminyag ed espiritu santo. Et anengneng ko, tan angiter ak na pantasi a saya sikato so Anak na Dios.” (Juan 1:32-34) Diad inkabautismoan to, si Jesus so nagmaliw ya Alanaan a Sakey​—say Mesias, odino Kristo. Kayarin tuloy na satan, akabat nen Andres, a babangatan nen Juan, so alanaan a Jesus insan inkuan to ed si Simon Pedro: “Aromog mi so Mesias.” (Juan 1:41) Kanian, pinmatnag so ‘Mesias a Pangulo’ ed eksakton panaon​—diad impanampot na 69 a simba!

Saray Inkagawa ed Unor a Simba

23. Akin a kaukolan ya ompatey so ‘Mesias a Pangulo,’ tan kapigan iyan nagawa?

²³ Antoy kaukolan a nagawa diad koma-70 a simba? Inkuan nen Gabriel a say “pitomplo a simba” so nigeter la “pian nasumpal so impakasumlang, tan pian nagawa so anggaan na saray kasalanan, tan pian nagawa so pipupulangan lapu ed inkauges, tan pian niyakar so maando ya inkatunong, tan pian natatakan so pasingawey, tan propesiya, tan nalanaan so Sankasantosan.” Pian nasumpal iya, kaukolan ya ompatey so ‘Mesias a Pangulo.’ Kapigan? Inkuan nen Gabriel: “Kayari na anemaplo tan dua a simba a simba to say alanaan [“Mesias,” NW] naekal naani, et anggapo naani so natilak ed sikato. . . . Et manggawa naani na sakey a malet a sipan ed saray dakel ed sakey a simba; et dia ed pegley na simba patundaen to naani so bagat tan panangiyapay.” (Daniel 9:26a, 27a) Say makatantandan panaon et “dia ed pegley na simba,” salanti, say pegley na unor a simba na taotaon.

24, 25. (a) Singa nipropesiya, kapigan inatey si Kristo, tan antoy angangga lapud impatey tan inkioli to? (b) Antoy agawan posibli diad impatey nen Jesus?

²⁴ Ginmapo so mapublikon ministeryo nen Jesu-Kristo diad unor a kabiangan na 29 K.P. tan angangga itan ed loob na talora tan kapaldua a taon. Singa nipropesiya la, diad asasakbay na 33 K.P., ‘apegpeg’ si Kristo sanen sikatoy inatey ed panamairapan a kiew, ya inter toy bilay to bilang dondon parad katooan. (Isaias 53:8; Mateo 20:28) Agla kaukolan iray bagat ya ayep tan langkap iran iyaapay a kinaukolan na ganggan sanen impresenta na apaolin Jesus ed Dios diad tawen so balor na nibagat a bilay to bilang too. Anggaman intultuloy na saray Judion saserdote so agiyapay anggad inkaderal na templo ed Jerusalem nen 70 K.P., agla inabobonan na Dios iratan a bagat. Asalatan la iratan na magmaong a bagat, say bagat ya aglan balot naulit. Insulat nen apostol Pablo: “Insaklang [nen Kristo] so saksakey a bagat lapu ed saray kasalanan . . . Ta lapu ed saksakey a panangisaklang niyadyari to ed andi-anggaan so saray napasanto.”​—Hebreos 10:12, 14.

²⁵ Anggaman mantultuloy a mamapairap ed katooan so kasalanan tan patey, say inkapegpeg nen Jesus ed patey tan say inkioli to ed mangatatawen a bilay so kasumpalan na propesiya. ‘Inekal [na satan] so impakasumlang, impangangga so kasalanan, asakbongan so impakalingo, tan nitarok ed inkatunong.’ Inekal la na Dios so Ganggan a sipanan, ya angiwalwal tan angondena ed saray Judio bilang managkasalanan. (Roma 5:12, 19, 20; Galacia 3:13, 19; Efeso 2:15; Colosas 2:13, 14) Natan et napaandi la iray kasalanan na magbabawin managgaway kasalanan, tan nayari lan naekal iray dusa na saratan. Panamegley na pipupulangan a bagat, saramay mangaagamil na pananisia so nayari lan mikareenan ed Dios. Makapanilalo la ran awaten day langkap na Dios a “bilay ya andi-angga ed Kristo Jesus.”​—Roma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Juan 2:1, 2.

26. (a) Anggaman nakal la so Ganggan a sipanan, anton sipanan so ‘nipakurang ed sakey simba’? (b) Antoy agawa diad pansamposampot na koma-70 a simba?

²⁶ Lapud satan et inekal nen Jehova so Ganggan a sipanan diad panamegley na impatey nen Kristo nen 33 K.P. Panon sirin a nibagan say Mesias so “manggawa naani na sakey a malet a sipan ed saray dakel ed sakey simba”? Lapud ta impakurang to so Abrahamikon sipanan. Anggad impangangga na koma-70 a simba, innatnat na Dios iray bendision na satan a sipanan ed Hebreon kapolian nen Abraham. Balet diad impangangga na “pitomplo a simba” na taotaon, nen 36 K.P., pinulongan nen apostol Pedro so masimoon ya Italyanon si Cornelio, say sankaabungan to, tan arum niran Gentil. Nanlapula’d satan ya agew a manpatuloy, ginmapon nipulong so maong a balita ed limog na totoo na saray nasyon.​—Gawa 3:25, 26; 10:1-48; Galacia 3:8, 9, 14.

27. Anton ‘Santo na Sasantos’ so alanaan, tan panon?

²⁷ Impasakbay met na propesiya so pakalanaan na ‘Santo na Sasantos.’ Agtutukoyen na saya so pakalanaan na Sankasantosan, odino kaaralman a silir, na templo diad Jerusalem. Say balikas dia a ‘Santo na Sasantos’ so ontukoy ed mangatatawen a santuaryo na Dios. Diman et inyarap nen Jesus ed si Ama to so balor na bagat to bilang too. Say bautismo nen Jesus, nen 29 K.P., so nanlana, odino angibiig, ed mangatatawen tan espiritual a kapetegan ya inrepresenta na Sankasantosan ed mangaraldalin a tabernakulo tan ed onsaginonor a templo.​—Hebreos 9:11, 12.

Say Propesiyan Pinekderan na Dios

28. Antoy kabaliksan na ‘katatakan na pasingawey tan propeta’?

²⁸ Say Mesianikon propesiya ya imbalikas nen anghel Gabriel so anaglawi met ed ‘katatakan na pasingawey tan propeta.’ Kabaliksan na saya ya amin a nipasakbay nipaakar ed Mesias​—amin a sinumpal to panamegley na bagat, inkioli, tan inyapireng to ed tawen, ontan met ed arum ya agawa legan na koma-70 a simba​—so natatakan na madibinon panangabobon na Dios, ontua, tan napanmatalkan. Natatakan iyan pasingawey, a nigeter labat ed say Mesias. Nagawa ed sikato so kasumpalan na satan tan say ikiwas na Dios diad panamegley to. Misiglaotan labat ed say nipasakbay a Mesias so pakaromogan tayo na dugan pangipatalos ed say pasingawey. Anggapo lay makapangipatalos ed kabaliksan na satan.

29. Antoy nagawa ed nipaalagey lamet a Jerusalem, tan antoy makasengeg?

²⁹ Inmuna lan impropesiya nen Gabriel a nipaalagey lamet so Jerusalem. Impasakbay to natan so kaderal na satan a nipaalagey lamet a syudad tan say templo to, a kuanto: “Say baley na prinsipe ya onsabi naani bagbagen to naani so syudad tan say santuaryo; et say panganggaan to nagawa naani a pati sakey a delap, et anggan dia ed kasampotan nagawa naani so bakal; nigeter so saray pankibalatar. . . . Tan ed tapew na payak na saray kadimlaan onsabi naani so sakey a manggawa na pankibalatar; et angga lanlamang ed ayadyari a kasampotan, tan satan ya inggeter, nikalbo naani so sanok ed tapew na mankibalatar.” (Daniel 9:26b, 27b) Anggaman say pankibalatar so nagawa kayari na “pitomplo a simba,” satan so direktan pansumpalan na saray nagawgawa diad unor a “simba,” sanen impulisay na saray Judio si Kristo tan sikatoy impapatey da.​—Mateo 23:37, 38.

30. Singa impanengneng na rekord na awaran, panon ya asumpal so ganggan na Baleg a Manag-oras?

³⁰ Impanengneng na rekord na awaran a nen 66 K.P., pinaliberan na saray sundalo na Romano so Jerusalem ya indaulo nen Cestius Gallus a Gobernador na Sirya. Anggaman linmaban iray Judio, awit na saray sundalo na Romano iray idolatroson bandira, odino simbolo ra, a linmoob ed syudad tan ginmapon angigeba ed bakor na templo diad bandad amianen. Say impanalagey da diman et nanggawa’d sikaran “makapadimla a bengatla” a pansengegay sigpot a pankibalatar. (Mateo 24:15, 16, NW) Nen 70 K.P., saray Romano ya indaulo nen Heneral Tito so sinmabin singa “delap” tan pinankibalatar day syudad tan say templo to. Anggapoy akapatunda ed sikara, ta niganggan la iya​—“inggeter”​—la na Dios. Say Baleg a Manag-oras, si Jehova, et tinoor to lamet so salita to!

ANTO SO ATEBEK YO?

• Kapigay pangangga na 70 a taon na impankibalatar na Jerusalem, tan antoray inyey-ey nen Daniel ed si Jehova?

• Kaunongan kabayag so “pitomplo a simba,” tan kapigan iratan a ginmapo tan angangga?

• Kapigan pinmatnag so ‘Mesias a Pangulo,’ tan anton mapeligron panaon so ‘inkapegpeg’ to?

• Anton sipanan so ‘nipakurang parad dakel ed sakey simba’?

• Antoy agawa kayari na “pitomplo a simba”?

[Kahon ed pahina 27]

Kapigay Inggapo na Uley nen Artaxerxes?

AG-ONABOBON iray manag-awaran nipaakar ed taon ya inggapoy uley nen Persianon Arin Artaxerxes. Ibabaga na arum a nen 465 K.K.P. so taon na impangawat to lapud ta si Xerxes ya ama to, so ginmapon nanuley nen 486 K.K.P. insan inatey nen koma-21 a taon na impanuley to. Balet, walay ebedensian si Artaxerxes so inmirong ed trono nen 475 K.K.P. tan ginmapo so unonan taon na uley to nen 474 K.K.P..

Ipatnag na saray inskripsion tan eskulturan akotkot diad Persopolis a kabisera na Persia nensaman a bansag so uley nen Xerxes tan si ama ton Dario I. No 10 a taon so saknapen na sayan impanbansag tan say impanuley a bukor nen Xerxes et 11 a taon kayari na impatey nen Dario nen 486 K.K.P., say inmunan taon na uley nen Artaxerxes et nen 474 K.K.P.

Say mikaduan ebidensia so managlawi ed si Heneral Themistocles na Atenas, ya anaeg ed saray sundalo nen Xerxes nen 480 K.K.P. Ag-abayag et abalang toy abobon na ombaley a Griego tan pinankasalanan dan kontra’d gobierno. Si Themistocles so tinmaynan tan nansalimbeng diad palasyo na Persia, a diman et sikatoy inabrasan maong. Unong ed manag-awaran a Griego si Thucydides, agawa iya sanen “agano nin nitrono” si Artaxerxes. Insulat nen Griegon manag-awaran a si Diodorus Siculus ya inatey si Themistocles nen 471 K.K.P. Lapud kinerew nen Themistocles so sakey taon a panaral to na Persiano sakbay ya onarap ed si Arin Artaxerxes, nayarin sikatoy akasabi ed Asia Minor nen 473 K.K.P. Satan a petsa so sinuportaan na Chronicle of Eusebius nen Jerome. Lapud “agano nin nitrono” si Artaxerxes sanen si Themistocles so sinmabi diad Asia Minor ya ag-onlampas ed 473 K.K.P., inkuan nen Aleman ya iskolar a si Ernst Hengstenberg ed say impalapag ton Christology of the Old Testament a ginmapo so impanuley nen Artaxerxes nen 474 K.K.P., a singa met inkuan na arum a palapagan. Inyarum to: “Say komaduamplon taon nen Artaxerxes et taon 455 sakbay nen Kristo.”

[Diagram ed pahina 26]

“PITOMPLO A SIMBA”

455 K.K.P. 406 K.K.P. 29 K.P. 33 K.P. 36 K.P.

7 a simsimba 62 a simsimba 1 a simsimba

49 a taotaon 434 a taotaon 7 a taotaon