Kasin Normal Labat so Panlikna na Onia?

INSULAT na sakey ya inateyan: “Bilang sakey ya ugaw ed Inglatera, siak so binangatan ya agmangibalikas na saray liknaan ko ed publiko. Nanonotan koy amak, sakey a datin sundalo, kuanto ed siak tekep na panngilet, ‘Agka onaakis!’ sano walay bengatlan pansengegan na ot-ot ko. Agko natandaan no kasin inangoban odino nilakap kami nen inak (apatira kamin sanaagi). Siak so manedad na 56 sanen anengneng koy amak ya inatey. Aliknak so baleg ya inkaandi. Ingen, diad inmuna, ag’ak makanangis.”

Diad arum iran kultura, saray totoo so maparungtal a mangibabalikas na saray liknaan da. Balanglan sikara so maliket odino maermen, amta na arum so liknaan da. Diad biek a dapag, diad arum a parte na mundo, nagkalautla ed mamaamianen a Europa tan Britanya, saray totoo, nagkalautla ed saray lalaki so naiimpluensyaan a mangiyamot ed saray liknaan da, pian pokpokan iray liknaan da, panketketay bibil da diad pangontrol ed emosyon da. Balet sano akasagmak kayo na impakaandi na pinabli yo, kasin mauges so pangibalikas na kaermenan yo? Anto so ibabaga na Biblia?

Saraman so Nannangis ed Biblia

Say Biblia so insulat na saray Hebreo ed mamabukig a rehyon na Mediteranio, ya agmangiyaamot na liknaan da. Satan so nankarga na dakel iran alimbawa na sinansakey a parungtalan ya angipanengneng na kaermenan da. Nanagogol si Arin David ed impatey nen anak ton Amon. Diad tua, sikato so ‘mannangis a makapasinagem a tuloy.’ (2 Samuel 13:28-39) Sikato ni ingen so nanermen ed inkaandi na mapalikdon ilalak ton si Absalom, a nanggunaet a manamsam ed inkaari. Ibabaga na salaysay na Biblia: “Et say ari [a David] sinminagem a maong, tan sinmegep ed silir ed tapew na wangalan, tan nannangis: et leleg a linma, onia so inkuan to, O ana’ko Absalom, ana’ ko ana’ ko Absalom, Inatey ak komon lapu ed sika, O Absalom, ana’ ko ana’ko!” (2 Samuel 18:33) Nanagogol si David a singa siopaman a normal ya ama. Tan agaylan aminpigan danay a nanpirawatan na atateng a sikara komoy inatey imbes a say ananak da! Ompapatnag ya aliwan natural a tuloy so ipatey na anak ya unona sakbay na ateng.

Panon so inkiwas nen Jesus ed impatey na kaaro ton si Lazaro? Sikato so nannangis legan a manasingger ed lubok to. (Juan 11:30-38) Saginonor, si Maria Magdalena so nannangis legan na iyaasingger to ed lubok nen Jesus. (Juan 20:11-16) Tua, say sakey a Kristianon walaan na pakatalos ed kikiolin ilalo ed Biblia so agmanermen a mapalalo, a singa gagawaen na arum ya andian na malinew a letnegan ed Biblia parad saray sisiaen da nipaakar ed kipapasen na inaatey. Balet bilang sakey a too tekep na normal iran liknaan, say tuan Kristiano, anggan walaan na ilalo ed kikioli so talagan manermen tan managogol ed pakaandi na anggan siopan pinabli.—1 Tesalonica 4:13, 14.

Onnangis Odino Ag-onnangis

Komusta iray reaksion tayo natan? Kasin naimano yo a mairap odino makapabaing so pangipanengneng na saray liknaan yo? Anto so irerekomenda na saray managsimbawa? Saray modernon panmoria ra so mabetbet a basta mangibonlayon ed inmunan impuyan a kakabatan ed Biblia. Ikuan da a nepeg tayon ibalikas so kaermenan tayo, ya ag-em-eman itan. Saya so mangipanonot ed sikatayo ed matoor a lalaki nen inmuna, a singa si Job, David, tan Jeremias, a saray balikas na kaermenan da so narumog ed Biblia. Sikara so peteg ya ag-angontrol ed saray liknaan da. Kanian, aliwan makabat so pangiyarawi na inkasikayo manlapud totoo. (Uliran 18:1) Siempre, say panagogol so nibabalikas ed nanduruman paraan diad nanduruman kultura, mandependi met ed relihyoso iran sisisiaen.a

Anto no singa labay yoy onnangis? Kabiangan na inkanatural na too so pannangis. Nonoten lamet so inkagawa ed impatey nen Lazaro, sanen si Jesus so ‘nan-ingel ed espiritu tan . . . nannangis? (Juan 11:33, 35) Impanengneng to sirin a say pannangis so normal a reaksion ed ipatey na sakey a pinabli.

Maneermen ya totoo — Normal so panermen tan inangis sano ompatey so sakey a pinabli

Saya so susuportaan na kaso na sakey ya ina, si Anne, ya inatey so anak ton melag a si Rachel lapud SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). Inkuan na asawa to: “Say bengatlan makapakelaw ed sikami nen Anne et say agmi inyakis nen ponpon. Amin so mannangis.” Diad saya ed inmebat si Anne: “On, balet dakel lay innangis ko para ed sikamin dua. Isipen kon siak so naapektoan ed pigaran simba kayari na inkagawa, sanen diad kaunoran et siak so manbokbokor ed abung. Siak so sanagew a nan-akis. Balet sisiaen kon akatulong itan ed siak. Nainawaan ak. Nepeg a mandageyem ak ed impatey na anak ko. Talagan sisiaen kon nepeg ya abuloyan ya onnangis iray maneermen a totoo. Anggaman natural a reaksion parad arum so pangibagan, ‘Agka onaakis,’ satan so peteg ya agmakatulong.”

No Panon so Ikikiwas na Arum

Panon so inkiwas na arum sanen naermenan lapud impatey na sakey a pinabli? Alimbawa, konsideraen si Juanita. Amta to no panon so liknaan na naandian na anak. Sikato so aminliman nakalan. Insan sikato so malukon lamet. Kanian sanen sikato so apaskar a manpa-ospital, lapud sakey ya inka-aksidenti ed kotse, natalosan a sikato so mapagan tuloy. Duay simba ed saginonor et sikato so nanpasakit—kulang ed bulan. Ag-abayag et niyanak si melag a Vanessa—manbelat na masulok labat a duaran lebra. “Siak so malikeliket,” inkuan nen Juanita. “Siak so nagmaliw a siansian sakey ya ina!”

Balet say liket to so aganggano. Kalabas na apatiran agew et inatey si Vanessa. Onia so nanonotan ni nen Juanita: “Singano anggapoy kakanaan ko. Nakal so inka-inak. Liknaen kon walay kulang ed siak. Ansakit a tuloy ed siak so isempet ed abung ed kuarton imparaan mi parad si Vanessa tan say inengneng ed saray melag a kawes a sinaliw min parad sikato. Diad tinmunbok a pigaran bulan, ninonot ko so agew na inkiyanak to. Kaliktan koy manbukbukor.”

Alabas a reaksion? Nayarin mairap a talosan itan na arum, balet saramay singa si Juanita, ya akasagmak na ontan so angipaliwawa a sikara so nanermen parad anak da a singa ed siopaman a nambilay ya abatbayag. Abayag ni sakbay a niyanak so ugaw, ibabaga ra, satan so pinabpabli na atateng to la. Wala so nikadkaduman siglaotan ed ina. Sano ompatey so ugaw, liknaen na ina a sakey a peteg a persona so naandi la. Tan satan so kaukolan a talosan na arum.

No Panon a say Sanok tan Pankasalanan so Mangapekta ed Sikayo

Sananey nin ina so angibalikas na saray liknaan to sanen nibaga ed sikato a say mantaon na anemiran anak ton laki so biglan inatey lapud sakit ed puso nanlapulad inkaugaw to. “Asagmak ko so nanduraman reaksion—impakanalmay, agpanisia, pankasalanan, tan sanok ed asawak tan ed doktor diad ag-impangimano ed inkagrabe na kipapasen na ugaw.”

Say sanok so nayarin sananey a sintoma na panermen. Nayarin sanok ed saray doktor tan saray nars, diad panliknan nepeg da komon a ginawa so nagkalalon panangasikaso parad inatey. Odino nayarin sanok ed saray kaaro tan kakanayon a, singa ompatnag a sikaray akapangibaga odino akagawa na lingon bengatla. Say arum so makasanok ed inatey lapud panangibaliwala ed bunigas. Onia so inkuan nen Stella: “Nanonotan koy inkasanokan ko ed asawak lapud amtak ya aliwan onman komon. Sikato so mabeblay a tuloy, balet ta imbaliwala toray pasakbay na doktor.” Tan no maminsan et wala so pakapasnok ed inatey lapud saray pakabelatan ya intarok na impatey to ed saray ataynanan to.

Say arum so manliknan nankasalanan lapud sanok—salanti, sikara so nayarin mangondena ed inkasikaran dili lapud pakakasanokan da. Tetelen na arum so inkasikara lapud impatey na pinabli ra. “Sikato komon so ag-inatey,” paskaren da so inkasikara, “no imbagak la komon ed sikato a manpadoktor ya asasakbay” odino “nanpadoktor la ed sananey” odino “pinaasikaso’k la a nagkalalo so bunigas to.”

Nanonotan na sakey ya ina so anak to — Say pakaandi na sakey ya ugaw so makapakebbiew a gonigon—say puron piaambegya tan empatya so makatulong ed atateng

Parad arum say pankasalanan et onlampas ni ed satan, nagkalautla no say pinabli ra so biglan inatey, ya ag-iilaloan. Nanonotan da ni iray panaon sanen sikaray sinmanok ed samay inatey odino diad impisangsangan ed sikato. Odino liknaen dan agda ginawa so amin a nepeg dan gawaen ed inatey.

Say andukey a paraan na panermen na dakel ya ina so miabobon ed ibabaga na dakel ya eksperto, a say pakaandi na sakey ya anak so mangitilak na permanentin kakulangan ed bilay na saray ateng, nagkalautla ed ina.

Sano Naandi so Kapareham

Say pakaandi na kapareha so sananey a nengneng na pakagonigonan, nagkalautla no parehon walaan ira na magayaga ya impanamong. Satan so mankabaliksan na sampot na interon estiloy-bilay a nannabangan da, ed panagbiahe, ed kimey, ed panligliwaan, tan impandependi ed sinansakey.

Isasalaysay nen Eunice so agawa sanen say asawa to so biglan inatey ed impakaataki. “Diad inmunan simba, siak so anggapoy liknaan ed emosyon, singa ak nalmay. Agko anggan nibiig so taway odino angob. Ingen, say inkamakatunongan ko so nantultuloy ed paraan a duma. Lapud siak so walad abay nen asawak legan a panggugunaetan dan papawilen so liknaan to diad impangusar na CPR tan impantambal, ag’ak akasagmak na gendat a panangiburin sintomas. Anggaman ontan, wala so masyadon makagonigon a liknaan, a singa ak makakanengneng na sakey a kotsen mamapaarap ed kelas tan anggapo so nagawaan ko nipaakar ed satan.”

Kasin sikato so nannangis? “Siempre nannangis ak, nagkalautla sanen babasaen ko iray dakel a kard na piaambegya a naawat ko. Siak so akanangis ed kada sakey ed saratan. Satan so tinmulong ed siak pian arapen so nakekeraan a panaon ed sanagew. Balet anggapo so makatulong sanen naulit-ulit ak a tinepetan no komusta ak la. Mapatnag, siak so pakaskasi.”

Anto so tinmulong pian natalonaan nen Eunice so kaermenan to? “Diad agpakamomoria ed satan, agko aliklikas so impandesiden manpatuloy ed saray inagew-agew a kimey ko,” inkuanto. “Anggaman ontan, say mamapasakit ni ed siak et sano nanononotan ko a say asawak, a labalabay toy manbilay et anggapo dia pian panggayagaan itan.”

“Ag-abuloyan so Arum a Manmanda . . .”

Isisimbawa na saray autor na Leavetaking—When and How to Say Goodbye: “Ag-abuloyan so arum a manmanda ed sikayo no panon so nepeg yon ikiwas odino panlikna. Say paraan na panermen na balang sakey so nanduruma. Arum so nayarin manisip—tan ipaamta ra ed sikayo no antoy iisipen da—a sikayo so maneermen a tuloy odino agtanton maneermen. Itepel yo ira tan lingwanan itan. Diad panggunaet a pamaskar ed inkasikayo ed sakey a moldin pinawala na arum odino say sosyedad bilang interamenti, napatantan yo so kipawil na emosyonal a bunigas yo.”

Siempre, saray nanduruman totoo so midedeneng ed kaermenan da ed nanduruman paraan. Agmi sasalien ya isuheri a say sakey a paraan so magmaong nen say sananey ed balang too. Anggaman ontan, onlesa iray kapeligroan sano onsalet so pakameneng, sano say toon dinapoay-kaermenan so agmakayarin mibagay ed inkapeteg na kipapasen. Insan say tulong so nakaukolan manlapud maabagey a kakaaro. Ibabaga na Biblia “say kaaro mangaro ed saray amin a panaon, et say agi nianak nipaakar ed kasumlangan.” Kanian agnatatakot ya onkerew na tulong ed pangitongtong tan ed inangis.—Uliran 17:17.

Say panermen so normal a reaksion ed pakaandi, tan agmabanday a napatnagan na arum so panermen yo. Balet nagkalalo niran tepet so mankaukolan na saray ebat: ‘Panon kon talonaan so kaermenan ko? Kasin normal so pakasagmak na liknaan na pankasalanan tan sanok? Panon so nepeg kon pideneng ed sarayan reaksion? Anto so makatulong ed siak pian nasungdoan so pakaandi tan ermen?’ Say onsublay a seksion so mangebat ed saratan tan arum nin tepet.

a Alimbawa, saray totoon Yoruba ed Nigeria so walaan na tradisyonal a sisisiaen ed reinkarnasyon na kamarerwa. Kanian sano naandian so ina na sakey ya anak, wala so panermen a tuloy balet diad loob lambengat na antikey a panaon, lapud unong ya inulit ya imbaga na sakey a Yoruba: “Samay danum labat so naibung. Say calabash so ag-aderal.” Unong ed saray Yoruba, kabaliksan na saya a say maranum a calabash, say ina, so makapananak na sananey lamet—anganko et sakey a reinkarnasyon na inatey. Saray Tasi nen Jehova so agmanutumbok ed antokaman iran tradisyon a nibase ed saray anito a manlalapud saray palson ideya na ag-ompatey a kamarerwa tan reinkarnasyon, ya anggapoy basiyan ed Biblia.—Eclesiastes 9:5, 10; Ezequiel 18:4, 20.

Say Paraan na Panermen

Say salitan “paraan” so agmankabaliksan a say kaermenan so walaan na eskedyul odino programa. Saray reaksion na panermen so nayarin onlampas tan nayarin manbayag ed nanduruman panat na panaon, dependi ed sinansakey. Sayan listaan so aliwan kumpleto. Say arum a reaksion so nayari met a napatnagan. Saray onggendan so pigaran sintomas na panermen a nayarin naeksperiensia na sakey.

Masakbay iran reaksion: Pakabigla; agpakapanisia; panangiburi; pakalemay; pakalikna na kasalanan; pakasanok.

Say mapalalon panermen so nayarin mangisakup na: Pakaandi na memorya tan agpakaugip; subran kesaw; biglaan a pananguman na liknaan; makapoy a panagdisesyon tan panagnonot; panaon na panakis; panguman-uman na gana ed panangan, a mansumpal ed iyebeng odino itaba; nanduruman sintomas na kapagaan ed bunigas; inkakesaw; abawasan a pakayari ed pankimey; panalingataw—a singa nalilikas, narerengel, nanenengneng so inatey; diad ipatey na sakey ya ugaw, agmakatunongan ya isanok ed kapareham.

Peryodo na pananimbang: Inkaermen tekep na panpirawat ed apalabas; nagkalalon makapaliket iran pakanodnonotan ed inatey, a katekep toy panelekan.

Impakaekalan tan Inatey ya Inyanak—Panermenan na Saray Ina

Anggaman sikato so walaan la na sananey ya ananak, si Monna so nanpilalek ed kiyanak na onsublay ya anak to. Anggan sakbay nin iyanak, saman so sakey ya ugaw a “pigagalawan, kakatongtongen, tan piugagep” to.

Say siglaotan ed baetan na ina tan say ilulukon ya ugaw so mabiskeg. Inkuanto ni: “Si Rachel Anne so sakey ya ugaw ya onkukusay-kusay ed eges ko, agto ak paugipen no labi. Nanonotan ko ni so inmunaran makalnan kusay, singa matamoy, maaro iran sikil. Kada igawal to, siak so napno na ontan ya aro. Sikato so kabat kon tuloy ya amtak no sikato so walaan na ot-ot, no sikato so walaan na beblay.”

Intuloy nen Monna so salaysay to: “Siak so agpanisiaan na doktor anggad atrasado lan tuloy. Inkuan to ed siak ya aga’k mapaga. Nalikas kon sikato so inatey la. Bigla labat lan maksil so impigar to. Kaimbuasan sikato so inatey.”

Say eksperiensia nen Monna so aliwan nikadkaduma. Unong ed saray autor a sikara di Friedman tan Gradstein ed libro ran Surviving Pregnancy Loss, ngalngali sakey milyon a bibii ed kada taon ed Estados Unidos labat so manasagmak na agmatalonan panaglukon. Siempre, say bilang ed sankamundoan so baleg a tuloy.

Mabetbet ya agnamomoria na totoo a say pakaekalan odino inatey ya inyanak so makapasinagem parad sakey a bii tan satan so agto nalingwanan—anganko ed interon bilay to. Alimbawa, si Veronica, a natan et mantaon la na masulok a 50, nanonotan to so impakaekalan to tan nagkalautla ed ugaw a mabilay anggad nen komasiam a bulan balet inatey lan inyanak tan inyanak a manbelat na 13 libra. Inatey a walad eges to ed kaunoran a duaran simba. Unong a kuanto: “Say pangiyanak na sakey ya inatey ya ugaw so makapasinagem a tuloy ed sakey ya ina.”

Saray reaksion na adismayan kainaan so aglawas natalosan, na anggan arum a bibii. Insulat na sakey a bii a nakalan: “Say naaralan ko ed sankasakitan a paraan et say sakbay a nagawa iya ed siak, siak so andian na ideya no antoy sasagmaken na kakaaro’k. Ag’ak makalikas tan anggapoy amtak a balot ed sikara a singa nalilikna natan met na arum ed siak.”

Sananey nin problema a paneermenan na ina et say impresyon a nayarin agnalilikna na asawan laki so impakaandi a singa nalilikna to. Onia so imbalikas na sakey ya asawan bii: “Adismaya ak a tuloy ed asawak ed saman a panaon. No parad say sikato, baliwalay impanlukon ko. Agto nasagmakan so kaermenan a naliliknak. Sikato so miaambegya ed saray kapagaan ko balet ta aliwan diad kaermenan ko.”

Anganko et sayan reaksion so natural parad sakey ya asawan laki—agto naeeksperiensia so parehon pisikal tan emosyonal a siglaotan ed nginew a naeeksperiensia na malukon ya asawa to. Anggaman ontan, sikato met so manasagmak na pakaandi. Tan makana a naimano na asawan laki tan asawan bii a sikaran dua so maniirap, anggaman ed nandumaan a dalan. Nepeg dan pannabangan so kaermenan. No satan so iyaamot na asawan laki, ompan liknaen na asawa to a sikatoy agmakalikas. Kanian pannabangan yoray nangis, kanonotan, tan saray lakap. Ipanengneng a nakaukolan yo so sakey tan sakey nen diad kapiganman. On, kaasawaan a lalaki, ipanengneng yo so empatya yo.

Sudden Infant Death Syndrome—Pangarap ed Kaermenan

Say biglan ipatey na sakey ya ugaw so makapasinagem a trahedya. No maminsan, say singa normal, mabunigas ya ugaw so agla naliing. Saya so sigpot ya ag-iilaloan, lapud siopa so manisip a siopaman ya ugaw et onaan toy atateng to ed patey? Say sakey ya ugaw a magmamaliw a sentro na imano na agnasabaan a panangaro na sakey ya ina et biglan kiapasakeyan na agnasabaan a kaermenan to.

Saray liknaan na kasalanan so onggapon manelap. Nayarin liknaen na atateng a walaan ira na eebatan ed impatey, a singano saya so lapud panangibaliwala ra. Itepet da ed inkasikara, ‘Anto komon so ginawa mi pian naamper iman?’b Diad arum iran kipapasen say asawan laki, ya andian na letnegan, so nayarin agto anggan naliklikas a tetelen so asawa to. Sanen linman mantrabaho, say ugaw so mabilay tan mabunigas. Kasempet to et, say ugaw so inatey ed andoyan ton mismo! Anto so gagawaen na asawa to? Iner so kawalaan to ed saman ya oras? Sarayan agmakatunongan a tepet so kaukolan a napalinew ta pian agmaneral ed panamaley.

Saray ag-iilaloan tan agnailaloan a sirkumstansya so sengegan na trahedya. Ibabaga na Biblia: “Pinmawil ak, tan anengneng ko ed leksab na banwa, a say lumba andi ed saray masiglat, odino say bakal ed saray mabiskeg, anggan say tinapay met ed makabat, angan saray kayamanan met ed totoo a makatalos, angan say pamalangkap met ed totoo a matalabit; balet say panaon tan kapalaran (ag-iilaloan, NW) nagawa ed sikara ya amin.”—Eclesiastes 9:11.

Panon so pakatulong na arum sano say sakey a pamilya so naandian na sakey ya ugaw? Inkuan na sakey ya inateyan ya ina: “Sakey ya amiga so linma dia tan nanlinis ed abung ko ya agko anggan ginanggan. Arum so nanluto parad sikami. Arum so basta tinmulong diad impanlakap ed siak—anggaporay balikas, basta labat lakap. Agko labay a tongtongen so nipaakar ed satan. Agko labay ya ipaliwawan paulit-ulit lamet no anto so agawa. Agko kaukolan iray panangupapet, a singa walay bengatlan sinaewan kon gawaen. Siak so ina; gawaen ko so antokaman pian nisalba so anak ko.”

b Say Sudden Infant Death Syndrome (SIDS), a kaslakan a nagagawa ed saray ugugaw a mantaon na sakey anggad anem bulan, so terminon uusaren sano saray mabunigas ya ugugaw so biglan ompatey ya andian na antokaman a nipaliwawan sengegan. Diad arum a kipapasen et sisiaen a say posibilidad so napaliisan no say ugaw so ipaugip ya akadiking balet ag-ipapatikleb. Anggaman ontan, anggapo so kakaugip a posisyon a manalimbeng ed amin a kaso na SIDS.