Libron “Mansasalita” ed Uusaren Niran Lenguahe
No say lenguahen akapangisulatan ed sakey a libro et agla nauusar, satan met a libro so nalaos la no parad amin a praktikal a gagala. Pigpigaran totoo natan so makabasa ed kadaanan iran lenguahe ya akapangisulatan ed Biblia. Ingen mabilay itan. Akaliktar itan lapud “naaralan [toy] mansalita” ed uusaren iran lenguahe na katooan. Saray managpatalos ya “angibangat” ed satan a mansalita ed arum a lenguahe so nipaarap ed singano agnatalonaan iran babeng no maminsan.
SAY panangipatalos ed Biblia—a walaan na masulok a 1,100 a kapitulo tan 31,000 a bersikulo—et baleg a trabaho. Balet, diad inlabas na saray siglo, sililiket iray debotadon managpatalos a gapoan so makapainteres a kimey. Dakel ed sikara so mabulos ya anagmak na kairapan tan anggan ompatey ni ingen nisesengeg ed trabaho ra. Say awaran na impangipatalos ed Biblia ed saray lenguahe na katooan et sakey a makatantandan rekord na inkaanos tan inkarunong. Konsideraen pay melag a kabiangan na satan a mabiskeg a rekord.
Saray Angat ya Aarapen na Saray Managpatalos
Panon yon ipatalos so sakey a libro ed lenguahe ya anggapoy nisulat a letra to? Dakel a managpatalos na Biblia so nipaarap ed ontan ya angat. Alimbawa, si Ulfilas, na komapat a siglo K.P., so angigapon mangipatalos ed Biblia ed moderno nensaman balet aliwan nisulat a lenguahe—say Gothic. Atalonaan nen Ulfilas so angat diad impangimbento na alpabeton Gothic na 27 a letra, a manunan angibasian to ed Griego tan ed Latin ya alpabeto. Say patalos ton ngalngalin intiron Biblia ed Gothic so akompleto sakbay na 381 K.P.
Diad komasiam a siglo, say sanagin mansasalitay-Griego, si Cyril (datin tinawag a Constantine) tan Methodius, namparan matalonggaring ya iskolar tan linguista, so malabay a mangipatalos ed Biblia parad totoon mansasalitay-Slavic. Balet say Slavonic—say sankaunaan ya angibasian ed saray lenguahen Slavic natan—so andian na nisulat a letra. Kanian angimbento so sanagi na alpabeto pian makapawalay patalos na Biblia. Kanian say Biblia so “makapitongtong la” natan ed dakel nin totoo, saramay Slavic so pansasalita ra.
Diad koma-16 siglo, inggapo nen William Tyndale ya ipatalos ed Inglis so Biblia manlapud orihinal iran lenguahe, balet ta nabet toy pirmin isusumpa na Simbaan tan Estado. Si Tyndale, a nanaral ed Oxford, so malabay a mamawala na sakey a patalos a natalosan na anggan say “ugaw a managbaka.”1 Balet pian nagawaan iya, kaukolan toy ombatik ed Alemanya, ya akaimprintaan na patalos ton Inglis a “Balon Sipan” nen 1526. Sanen inpuslit iray kopya ed Inglatera, sinmanok a tuloy iray autoridad a pinopoolan da iratan diad publiko. Diad saginonor et nitapat si Tyndale. Sakbay dan binitay tan pinoolan so bangkay to, inkelyaw to irayan salita: “Katawan, lukasan yo paray mata na Ari na Inglatera!”2
Nantultuloy so panangipatalos ed Biblia; agnapatunda iray managpatalos. Kasabi 1800, anggan panon et pigaran kabiangan na Biblia so “makapansalita la” ed 68 lenguahe. Insan, diad inkaporma na saray Bible Society—nagkalautla ed British tan Foreign Bible Society, a niletneg nen 1804—maples a “naaralan” na Biblia so dakel niran lenguahe. Nilasus a kalangweran a lalaki so nanboluntaryo a manmisioniro’d biek-taew a daldalin, a say panangipatalos ed Biblia so manunan gagala na dakel ed sikara.
Panagaral ed Saray Lenguahe na Aprika
Nen 1800, wala labat so ngalngalin sakey dosenan nisulat iran lenguahe ed Aprika. Kaukolan a manalagar niray nilasus ya insalitan lenguahe anggad walay makaimbento na nisulat a letra da. Akasabi iray misioniro et naaralan daray lenguahe, ya anggapoy tulong na saray pakaaralan a libro odino diksionaryo. Insan nansagpotan dan paaligwasen so nisulat a letra, tan kayari na satan et binangatan day totoo no panon a basaen itan. Ginawa ra iya ta pian diad panakar na panaon et makabasa iray totoo na Biblia ed dili ran pansasalita.3
Sakey ed saratan a misioniro et taga-Scotland a manngaray Robert Moffat. Nen 1821, diad edad a 25, angigapo si Moffat na sakey a misyon ed limog na totoon mansasalitay-Tswana ed mamaabalaten ya Aprika. Pian naaralan so agnisulat a lenguahe ra, sikatoy akidupongdupong ed sikara, no maminsan et oonla ed nisulinek iran lugar pian miayam ed sikara. “Mapangasi iray totoo,” insulat to ed saginonor, “tan nankelkelatan daray lingok ed lenguahe ra. Anggan aminsan et anggapoy angorihi ed sakey a salita odino estansa, anggad sigpot a naalig to lay paraan na panangibalikas ko, a nanelekan da.” Inanosan nen Moffat ya anggad akabisado to la so lenguahe et akapanggawa na nisulat a letra na satan.
Nen 1829, kayari waloy taon ya impilimog ed saray Tswana, nipatalos la nen Moffat so Ebanghelyo nen Lucas. Ta pian niimprinta, nankariton na ngalngali 600 a milya diad gilig na baybay tan insan to nanbarko ya amaarap ed Cape Town. Diman et sikatoy inabuloyan na gobernador ya usarey panag-imprinta na gobierno, balet si Moffat so mismon mangikompos tan mangimprinta, anggad nipalapag so Ebanghelyo nen 1830. Diad unonan pankanawnawa, sarag la na saray taga-Tswana a basaen so kabiangan na Biblia ed dili ran lenguahe. Nen 1857, akompleto nen Moffat a nipatalos so intiron Biblia ed Tswana.
Diniskribi nen Moffat ed saginonor so reaksion na saray taga-Tswana sanen inmunan niwala ed sikara so Ebanghelyo nen Lucas. Inkuanto: “Walaray akabat kon nambaroy na nilasus milyas pian makala ra na saray kopya na San Lucas. . . . Anengneng koran akaawat na kabiangan na San Lucas et nangisan da iraya, tan nilalakap iratan, tan akalua ira lapud pisasalamat, anggad dakel so angikuanan ko, ‘Naderal iray libro yo ed saray lua yo.’”5
Saray debotadon managpatalos a singa si Moffat so angiter sirin ed dakel a taga-Aprika—a diad inmuna et pigara ed sikara so akaimanon anggapoy pankaukolan parad nisulat a lenguahe—na inmunan pankanawnawa a mitalosan ed panamegley na sulat. Balet, sisiaen na saray managpatalos a sikaray mangiiter ed totoo ed Aprika na mas mabmablin regalo—say Biblia ed dili ran salita. Natan say Biblia, bilang intiro odino kabiangan, so “mansasalita la” ed masulok a 600 a lenguahe ed Aprika.
Panaral ed Saray Lenguahe ed Asia
Bangta panbabanikelan na saray managpatalos ed Aprika a mangimbento na saray nisulat a letra parad insalita iran lenguahe, diad arum a pasen na mundo, nabet na saray managpatalos iray midumaan a tuloy iran babeng—say panangipatalos ed saray lenguahen walaan la na komplikadon nisulat a letra. Ontan ya angat so nipaarap ed saramay angipatalos ed Biblia ed saray lenguahe diad Asia.
Diad gapo na koma-19 siglo, linma ira di William Carey tan Joshua Marshman ed India ompan kabisadoen so dakel a nisulat a lenguahe diman. Diad tulong nen William Ward, sakey a manag-imprinta, sikaray akapangipatalos na pigaran kabiangan na Biblia ed ngalngalin 40 lenguahe.6 Nipaakar ed si William Carey, onia so isasalaysay nen autor a J. Herbert Kane: “Akaimbento na marakerakep, mauk-uksoy ya istilo a panangisalita [na lenguahen Bengali] a sinmalat ed daan a klasikal a porma to, diad ontan et pinagmaliw ton mas natalosan tan makasagyat ed moderno iran managbasa.”7
Si Adoniram Judson, nianak tan binmaleg ed Estados Unidos, so linma ed Burma, tan nen 1817 ginapoan ton ipatalos so Biblia ed Burmes. Diad panidiskribi ed irap na impankabisado to ed lenguahe ed Bukig pian nipatalos so Biblia, onia so insulat to: ‘Sanen inaral mi sakey a lenguahen uusaren na totoo ed sananey a pasen na dalin, a say panagnonot da et miduma ed sikami, tan say panagbalikas da et agmi kabisado, tan saray letra tan salita ra so sigpot ya agmipara ed dinanman a lenguahen nabet mi ed kapiganman; sano anggapoy diksionaryo odino mangipatalos ed sikami et nepeg a walay daiset a natalosan mi ed lenguahe sakbay a makatulong kami ed lokal a managbangat—baleg a trabaho itan!’8
Diad kaso nen Judson, kabaliksan toy ngalngalin 18 taon a masagpot a trabaho. Say unor a kabiangan na Biblian Burmes so niimprinta nen 1835. Balet, dakel ya irap so nilabasan to diad impanayam to ed Burma. Legan a mangipapatalos, sikatoy inakusan mangiispiya kanian sikatoy impisok ed maageyet a prisoan ed ngalngalin duay taon. Ag-abayag kayari inkibulos to, inatey so asawa to tan marikit to lapud trangkaso.
Sanen akasabi ed Tsina so 25 años a Robert Morrison nen 1807, ginapoan toy mairap a tuloy a kimey a panangipatalos na Biblia ed Intsik, sakey ed sankakomplikadoan ya insulat a lenguahe. Limitado labat lay amta to ed Intsik, ya inggapo ton inaral duay taon labat ni apalabas. Problema met nen Morrison ed saman so ley na saray Tsino, a labay dan namantini so inkisian na Tsina. Saray Tsino so sinebelan, ed silong na dusan patey no ibangat day lenguahe ra ed saray taga biek-taew. Nadusa met na ipapatey so sakey a taga biek-taew a mangipatalos na Biblia ed Intsik.
Agtinmakot balet ta masilib ya intuloy nen Morrison so impanaral to’d lenguahe, a maples ton naaralan itan. Diad loob na duay taon et sikatoy akalmoy trabaho bilang sakey a managpatalos parad East India Company. Diad agew, sikatoy ontrabaho ed kompanya, balet diad sekreto tan ed silong na tuloytuloy a mankebbiew ompan nalikas, inasikaso toy pangipatalos ed Biblia. Nen 1814, pitoy taon kayari insabi to ed Tsina, akaparaan lan iyimprinta so Kristianon Griegon Kasulatan.9 Limay taon ed saginonor, diad tulong nen William Milne, akompleto toy Hebreon Kasulatan.
Abalbaleg iman ya agawaan—say Biblia so “makapansalita” la natan ed lenguahen uusaren na dakel a totoo nen dinanman nin lenguahe ed mundo. Maong ta walaray makayarin managpatalos, ta tinmumbok so panangipatalos ed arum a lenguahe ed Asia. Natan et saray kabiangan na Biblia so wala la ed masulok a 500 lenguahe ed Asia.
Akin a saray lalaki a singa di Tyndale, Moffat, Judson, tan Morrison so nansagpot ed dakel a taon—inrisga ni ingen na arum so bilay da—pian ipatalos so libro parad totoon agda kabkabat tan, diad arum a kipapasen, parad totoon andiay nisulat a lenguahe? Peteg ya aliwan parad kigloriaan odino pakalmoan. Sisiaen dan say Biblia et Salita na Dios tan kaukolan itan a “mansalita” ed totoo—amin a totoo—ed dili ran lenguahe.
Balanglan panisiaan yon say Biblia et Salita na Dios odino andi, anganko et miabobon kayo a say espiritu na dilin-panagsakripisyon impanengneng na saraman a debotadon managpatalos et talagan mataltalag a tuloy ed mundo natan. Agta makanan usisaen itan a libron mangisasagyat na ag-inkasiblet?
[Tsart ed pahina 12]
(Parad aktual a pormat na balikas, nengnengen so publikasyon)
Bilang na saray lenguahe ya akaimprintaan na kabiangan na Biblia nanlapulad 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123
1800 1900 1995
[Litrato ed pahina 10]
Ipapatalos nen Tyndale so Biblia
[Litrato ed pahina 11]
Robert Moffat
[Litrato ed pahina 12]
Adoniram Judson
[Litrato ed pahina 13]
Robert Morrison