No Panon ya Akasabi ed Sikatayo so Biblia—Parti 3

DIAD Burma, 1824​—kapkapansegep na saray opiser na ari so misioniron ayaman di Adoniram tan Ann Judson, ya inaalan amin so inisip dan mabalor. Balet ta agda nalay sankamablian a kayamanan​—sakey a nipatalos a manuskritoy Biblia a sekreton inkotkot nen Ann ed silong na abung. Inakusaan a maniispiya si Adoniram, say managpatalos, ya impisok ya akagolonggolong ed maageyet a prisoan. Say elnab natan so mamipeligro’d pakaderal na manuskrito. Panon itan a nisalba? Indait nen Ann ed dalem na anawet a danganan tan inawit to itan ed masiken ton walad prisoan. Alaniran so danganan, tan saray lugan to so nagmaliw a kabiangan na sankaunaan a Biblian Burmese.

Dakel so ontan a kapeligroan a dinalan na Biblia ed intiron awaran. Diad apalabas iran paway, siningbat tayoy impangipatalos tan impangibunog ed Biblia manlapud inkakompleto to anggad asasakbay na sigloy 1600. Panoy intalona na Biblia manlapud saman ya anggad natan? Kasin nabasa ni itan na amin a totoo? Antoy betang a gagawaen na Watch Tower Society?

Saray Misioniro tan Saray Sosyedad na Biblia

Diad dakel a daldalin, say sigloy 1600 tan 1700 so tinandaan na maples ya indakel ed panagbasay Biblia. Say Inglatera so nagkalautlan inapektaan a tuloy na Biblia legan na sayan panaon. Diad tua, saray Biblikon istorya tan bangabangat so nipaslep ed kanonotan na ngalngalin amin ed bansa, manlapud ari ya anggad manag-araro. Balet ninatnat ni impluensia na Biblia. Say Inglatera ed saman so komersyanti ed panaglayag tan kolonyan pakayari, tan pigaran mansasalitay Ingles so angawit na Biblia diad impanbiabiahe ra. Saya so angiletneg na pundasyon ed ninatnat a kampanyay Biblia.

Diad pansamposampot na sigloy 1700, asagyat na Biblia so pigara ed Inglatera pian manisip ed espiritual a pankaukolan na tubon totoo ed nisulinek a daldalin na Imperyoy Britanya. Balet, sayan kapagaan so aliwan inkalapagan. Manisiay dakel a klerigo ed predestinasyon, tan kanian inkonsidera dan linawa na Dios ya arum a totoo et agnisalba. Sanen masimoon a nantalumpati so manpipilalek a misioniron si William Carey pian suportaay rally parad sakey a mision ed India, walay angikelyaw na panamaat: “Yurong ka, balolaki; no pirawat na Dios a nakomberti iray aliwan relihyoso, gawaen To itan ya anggapoy tulong mo!” Anggaman kuan, nanlayag si Carey ya amaarap ed India nen 1793. Makapakelkelaw, diad kaunoran et nipatalos toy intiron Biblia odino kabiangan na satan ed 35 lenguahe na India.

Amoria na misioniros a say manunan nakaukolan dan kagawaan et say Biblia diad lokal a lenguahe. Ingen, siopay makapangitarya na saray Biblia? Makapainteres, sakey a pakurang a mangikayat ed saray Biblia ed sankamundoan so agnaam-amtaan a nigapo na mantaon na 16 a biin taga-Wales, si Mary Jones. Nen 1800, kasalisalin nanakar si Mary na 40 kilometro pian manaliw na Biblian Welsh manlapud sakey a klerigo. Tinipon toy kuarta to ed loob na anem taon, tan sanen naamtaan nen Mary ya asaliw laray Biblia, sikatoy nannangis lapud inkadismaya. Lapud apakiwas a tuloy, inikdan na klerigo si Mary na sakey ed saray dilin Biblia to.

Kayari to, minolimoli na klerigo so arum nira a mankakaukolan na saray Biblia, tan insingbat toy problema ed kakaaro diad London. Say resulta et say inkaporma, nen 1804, na British and Foreign Bible Society. Say basiyan to et simpli: Pian taryaan so totoo na mamuran Biblia ed lenguahe ra, niimprinta ya “anggapoy mardyinal iran komento.” Diad impangekal ed saray komentaryo ed saray mardyin et inilaloan na saray angiletneg na Sosyedad a napaliisay kontrobersia nipaakar ed doktrina. Balet, aminpigapiga, say Sosyedad na Biblia so naapag lapud Apocrypha, bautismo diad kipalseb, tan say doktrinan Trinidad.

Maples a linmaknab so inmunan seseg, tan kasabi 1813 et aporma laray mankakaiban sosyedad diad Alemanya, say Netherlands, Denmark, tan Russia. Asabi panaon, niarum iray sosyedad na Biblia diad arum a bansa. Sanen imparaan na inmuunan sosyedad na Biblia iray kalat da, inisip dan maslak ed mundo so manguusar ed pigpigara labat a manunan pansasalita. Agdan balot naisip a walaray nilibo! Pigpigaran managpatalos so mikabat ed Hebreo tan Griego pian ipatalos a direktamenti ed bernakular a lenguahe. Kanian, sanen angisponsor so British and Foreign Bible Society na saray panangipatalos, mabetbet ya imbase na saray managpatalos so trabaho ra ed lenguahen Ingles a King James Version.

Subsubok ed Sakey a Managpatalos

Dakel ed Biblia et tugyopen na saray istorya tan ilustrasyon a nibase’d inagew-agew iran eksperiensia. Saya so mamainomay ed pangipatalos nen say no nisulat itan ed mairap iran termino na pilosopiya. Balet, singa nipasakbay la, saray inmunan sagpot na misioniros so amawala na makawetwet odino makapalpalek iran patalos. Alimbawa, sakey a patalos so angiter na ideya ed totoo na sakey a parti na India a say Dios et kolor-asul. Say salitan inusar parad “mangatatawen” ed balikas a “mangatatawen ya Ama” et kabaliksan toy “kakoloran na tawen”​—say literal a katawenan!

Nipaakar ed saray babeng na managpatalos, insulat nen Adoniram Judson nen 1819: ‘Sanen inaral mi so lenguahen sasalitaen na totoo ed biek na dalin, a saray totontonen na lenguahe ed panangibalikas et agmi kabisado, tan saray letra tan salita et sigpot ya agmipareho ed dinanman a lenguahe a naabet mi ed kapiganman; sano andian kami na diksyonaryo odino manangipatalos tan kaukolan a natalosan a daiset so lenguahe sakbay a nagunggunaan kami ed tubon managbangat​—mankakaukolan itan na baleg a sagpot!’ Diad ontan et say trabaho na saray managpatalos a singa si Judson so pirmin amadaak ed inkipalapag na Biblia.​—Nengnengen so tsart ed pahina 12.

Tinulongan nen Ann Judson so masiken to ed mairap a kimey na panagpatalos. Balet ta inarap na saray Judson so nagkalalo nen say basta problema ed panagpatalos. Sanen inggayugoy na saray opiser na ari si Adoniram anggad prisoan, malukon si Ann. Sipapakpel, diad loob na 21 bulan et penitisyon ton ibulos na maruksan opisyales so masiken to. Satan a makapaot-ot a subok ya atekepay beblay so amakesay ed bunigas to. Ag-abayag kayari impakabulos nen Adoniram, say makpel ya Ann to tan say melag ya anak dan bii so inatey lapud trangkaso. Nanermen a maong si Adoniram. Siansia, sikatoy pinmapeg ed Dios parad biskeg tan intuloy toy panagpatalos, ya akompletoy Biblian Burmese nen 1835. Diad kaleganan, natitibukel iray makapalikdon suppiatan nipaakar ed Biblia.

Apaliberan so Biblia na Kontrobersia

Naimatonan na sigloy 1800 so baleg a sosyal tan politikal a kontrobersia, a no maminsan et say Biblia so sengegan na satan. Singa bilang, anggaman say Russian Bible Society so ginmapo diad panuporta na czar tan say Russian Orthodox Church, asabi panaon et binuyak tan sinebelan day Society. (Nilibo lan Biblia so pinoolan la ed ngalngalin sakey taon ed asasakbay na saray sumusumpad satan a Society.) Siseseseg a nanggunaetan na saray klero na Ortodokso natan a panganggaen so entusiastikon inggapo na inmunan Kristianos​—say malaknab a panangibunog ed Biblia. Saray lider na Ortodokso nen koma-19 a siglo so angipilit a say Biblia et manigensigen ed autoridad na Iglesia tan Estado. Diad kasunian, say oniimwas a rebulosyonaryon pakurang ed politika so angipasen ed Biblia, aliwan bilang kasigensigenan ed saray autoridad, noagta, imbes, bilang armas na Iglesia tan Estado ed pamasiansian pampasakop na karaklan. Say Biblia so aatakien na namparan dapag!

Saray tinmumbok a taon so akatasi met ed indaak na “intelektual” a panangataki ed Biblia. Nen 1831, nanlayag si Charles Darwin ed ekspedisyon ya angitonton ed teorya ton ebolusyon. Nen 1848, impaakseb nen Marx tan Engels so Communist Manifesto, a mangililitrato ed Inkakristiano bilang ahensiay panaglames. Ontan met legan na sayan panaon, sinuppiat na saray higher critic so inka-autentiko na Kasulatan tan say maawaran ya inkapeteg na saray karakter ed Biblia​—anggan si Jesus mismo! Balet abidbir na pigaran maisip a totoo so panamalikdo na saray teoryan mangipupulisay ed Dios tan ed Biblia, tan nanggunaetan dan inaral iray paraan na panamekder ed inkanapanmatalkan na Biblia. Sakey ed saraya et si Konstantin von Tischendorf, sakey ya alangkapan ya Aleman a linguista.

Tinmulong Iray Diskobre Diad Pangiletneg ed Lugan na Biblia

Nanbaroy si Tischendorf ed intiron Pegley Bukig pian anapen iray kadaanan a manuskritoy Biblia, diad paniilalon napekderan so orihinal a lugan na Biblia ya anggapoy panduaruwa. Nen 1859, diad saman met a taon na impangipalapag nen Darwin ed The Origin of Species, nalmoan nen Tischendorf so sankadaanan ya akabatan a kompleton kopya na Kristianon Griegon Kasulatan ed sakey a monasteryo diad salian na Palandey Sinai. Akabatan itan bilang Codex Sinaiticus, tan apawala itan anganko ed ngalngalin 50 taon sakbay ya akompleto nen Jerome so Latin Vulgate. Anggaman say manepeg ya impangekal to ed codex manlapud monasteryo et siansian susuppiaten, impalapag itan nen Tischendorf, diad ontan et napangibasiyan na saray iskolar.a

Lapud say Sinaiticus et sakey ed sankadaanan ya orihinal a lenguahe iran manuskrito, aglambengat ipaparungtal na satan a say Griegon Kasulatan so nansiansian ag-asalatan noagta tinmulong met ed saray iskolar a naamtaan iray lingon insalet ed onsasaginonor iran manuskrito. Alimbawa, onia so nabasa’d impanukoy ed si Jesus diad 1 Timoteo 3:16 ed Sinaiticus: “Sikatoy nipatnag ed laman.” Bilang kasandi na “sikato,” diad maslak a kabkabat ed saman iran manuskrito et walaay abbreviation parad “Dios,” a ginawa diad melag ya impanguman ed Griegon salita parad “sikato.” Balet, diad dakel lan taon et wala lay Sinaiticus sakbay ya impatalos na dinanman a Griegon manuskrito bilang “Dios.” Kanian, impanengneng ton wala lay impaneral ed teksto bandad saginonor, mapatnag ya imparungtal pian suportaay doktrinan Trinidad.

Nanlapulad panaon nen Tischendorf, dakel ni so adiskobren manuskrito. Natan, say dagup na akabatan iran manuskrito na Hebreon Kasulatan et ngalngalin 6,000, tan say Griegon Kasulatan, masulok a 13,000. Say impankomparan impanaral ed saraya so nanresulta ed orihinal a lenguahen teksto a napanmatalkan a tuloy. A singa ed impangikuan nen iskolar a si F. F. Bruce: “Say nanduruman panangipatalos . . . so agmanalat ed dinanman ya importantin maawaran a katuaan odino bangat na Kristianon pananisia tan agamil.” Legan a mantutultuloy so pangipapatalos ed Biblia ed dakel nin lenguahe, panon a nagunggunaan na sayan apadaak a pikakabat iray totoo?

Say Watch Tower Society tan say Biblia

Nen 1881 sakey a melag balet maseseg a grupo na saray managbangat tan estudyante na Biblia so amorma ed nagmaliw ed saginonor a Watch Tower Bible and Tract Society. Diad gapo, imbunog daray Biblia ya inimprinta na arum a sosyedad na Biblia, pati say Griegon Kasulatan nen Tischendorf. Balet, kasabi na 1890, sikaray direktan angipalapag ed Biblia, ya inisponsoran so inmunan pigaran edisyon na Biblia. Nen 1926 ginmapoy Sosyedad ed pangiimprintay Biblia ed dili toran panag-imprintaan. Balet lalon napapatnagan so pankaukolan ed mas balon patalos na Biblia. Kasin say pikakabat ya agamoran diad saray impakadiskobre tan impanaral ed koma-19 a siglo et nitekep ed natalosan tan mamuran Biblia? Tekep na sayan gagala, inggapo na saray membro na Sosyedad nen 1946 so pangimprintay balon patalos na Kasulatan.

Sakey a Patalos, Dakel a Lenguahe

Naorganisa so komite a panagpatalos na kualipikadon alanaan a Kristianos pian naimprinta so New World Translation of the Holy Scriptures ed Ingles. Nipalapag itan ed anemiran tomo, nipaway manlapud 1950 ya anggad 1960, a ginmapo ed Kristianon Griegon Kasulatan. Nanlapulad nen 1963 nipatalos itan ed kaaruman nin 27 lenguahe, tan dakel ni. Saray kalat ed arum a lenguahe so pariho met ed Ingles. Unona, kaukolan a susto so patalos, unong ed orihinal no posibli. Nepeg ya agnapikewet so kabaliksan diad pangitukoy ed partikular a doktrinan pakatalos. Komadua, kaukolan a napansiansiay agpanguman-uman, say patalos et walaay sakey a pangipatalos parad kada manunan salita legan a makatunongan ya iyabuloy na konteksto. Say ontan a paraan so ontutulong ed saray managbasa pian naamtaan no panon ya inusar na saray managsulat na Biblia iray espisipikon salita. Komatlo, say patalos so kaukolan a literal no posibli ya agkikiloten so kabaliksan. Say inkaliteral so mangiiter ed managbasa na mas maapit a pakatebek ed manunan kabaliksan na orihinal iran lenguahe tan say nisiglaot iran kanonotan. Tan komapat, kaukolan a mainomay a nabasa tan natalosan na kabanyakan a totoo.

Paiinomayen na literal ya istilo na Ingles a New World Translation so pangipatalos ed satan ed arum a lenguahe. Lapud sayan gagala say ulop na managpatalos na Sosyedad so agano nin manguusar na abantin computerized iran uusaren pian papelesen so kimey da tan magmaliw a mas susto. Sayan sistema so ontutulong ed saray managpatalos pian tugyopen iray listaan na kasimbangan na bernakular parad kada manunan salita. Ontutulong met ed sikara a naaral iray patalos ed Ingles na kada Hebreo tan Griegon salita ed Biblia.

Say pangipatalos manlapud Ingles, imbes a direktamentin pangipatalos manlapud Hebreo tan Griego, so mangiiter na makabaliksan iran bentaha. Likud ed nagimperay panaon ed panangipatalos, pagmaliwen ton posiblin mas napankakasakey iray balikas ed amin a lenguahe. Akin? Lapud mas mainomay ya ipatalos so modernon lenguahe ed sananey nen say ipatalos so kadaanan a lenguahe ed nanduruman moderno. Tutal, nakonsulta na saray managpatalos so tubo iran mansasalita na moderno iran lenguahe balet ta agnakonsulta iray lenguahe a sinalita ed nilibon taon lay apalabas.

Maong a Balita Parad Amin a Nasyon

Mas dakel ni so nisulat nipaakar ed determinadon lalaki tan bibii a tinmulong ed panggawan sankalaknaban so Biblia a naalan libro ed dalin. Diad inlabas na saray siglo, ag-onkulang ed apatiran bilyon a Biblia odino kabiangan na Biblia so niimprinta la ed masulok a duan libon lenguahe, a sasalitaen na masulok a 90 porsiento na populasyoy mundo!

Impasakbay na Biblia so sankamundoan a kiproklama na Panariay Dios ed agew tayo. Lapud saya, mabitar ya iwawanwan a mismo nen Jehova a Dios iray totoo ed panggawan ngalngalin sankatalbaan a naala natan so Biblia. (Mateo 13:47, 48; 24:14) Saray andiay takot a managpatalos na Biblia tan manangipalapag ed apalabas so angirisga ed antokaman pian ikdan itayo na Salitay Dios​—say mogmon lapuan na espiritual a liwawa diad abilungetan ed moral a mundo. Komon ta say alimbawa ra so mamakiwas ed sika pian basaen, manbilay unong ed satan, tan inabang itan a Salita tekep na parihon kombiksyon ya impatnag da. On, kada agew, sigpot ya anamoten so napanmatalkan a Biblia a walad sika!​—Isaias 40:6-8.

[Paimano ed leksab]

[Tsart ed pahina 12]

Imbulaslas Diad Panangipatalos ed Biblia

(Parad aktual a format, nengnengen so publikasyon)

Bilang na Saray

Lenguahe

1 Inggapo na Judios so pangipatalos ed Hebreon Kasulatan ed Griego c. 280 K.K.P.

12 Akompleto nen Jerome so Latin Vulgate c. 400 C.E.

35 Akompleto nen Gutenberg so sankaunaan ya inimprintan Biblia c. 1455

81 Niletneg so British and Foreign Bible Society nen 1804

Kalkulan Bilang na Saray Lenguahe Unong ed Taon

522

1900

600

700

800

900

1,049

1950

1,100

1,200

1,300

1,471

1970

2,123

1996

2,200

2,300

2,400

[Credit Line]

Saray Lapuan: Christianity Today, United Bible Society

[Credit Line ed pahina 9]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Litrato ed pahina 8]

Binalor tan inggayugoy si Judson

[Credit Line]

Nanlapud libron Judson the Hero of Burma, nen Jesse Page

[Saray litrato ed pahina 10]

Insalba nen Tischendorf so mabalor a manuskrito diad sayan monasteryo diad salian na Palandey Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.