Mitunosan Ta Iyan Libro ed Siensia?
Aglawas ipapasen na relihyon so siensia bilang kaaro to. Diad apalabas iran siglo walaray teologo ya angipulisay ed saray sientipikon diskobre sanen impasen dan saraya so mameligro ed interpretasyon da ed Biblia. Balet peteg kasin kalaban na Biblia so siensia?
NO SARAY managsulat na Biblia et intandoro ray sinisian kaslakan a a sientipikon panmoria ed agew da, say resulta to et sakey a libron lugan toy mabitar a sientipikon ag-inkasusto. Ingen agsinuportaan na saray managsulat so ontan iran agsientipikon lingo. Diad pidumaan, dakel so insulat dan balikas ya aglabat susto unong ed siensia noagta direktan mikontraan met ed aawaten iran opinyon ed saman a panaon.
Antoy Uhas na Dalin?
Naninteresan na katooan itan a tepet ed nilibo lan taon. Say inkalapagan a panmoria ed inmunan panaon et say dalin so tirampiak. Alimbawa, sisiaen na saray taga-Babilonia a say talba et sakey a kahon odino sakey a kuarto a say dalin so pinagka-datal to. Inisip na saray paparin Vedic na India a say dalin et tirampiak tan say basil to labat so napanayaman. Walay primitibon tribu ed Asia ya inlitrato ra so dalin bilang abalbaleg a bandehadoy tsa.
Sakbay la na komanem a siglo K.K.P., impasen nen Griegon pilosopon Pythagoras a lapud malimpek so bulan tan banwa, nepeg a malimpek met so dalin. Inmabobon si Aristotle (komapat a siglo K.K.P.) ed saginonor, ya ipapaliwawa ton say inkalimpek na dalin so papaneknekan na saray eklipse (eclipse) a lunar. Say anino na dalin ed bulan et kurbada.
Balet, say ideyan tirampiak so dalin (a say basil to’d tagey labat so napanayaman) so agsigpot a naandipat. Walaray agmakaawat ed lohikal a panangiproponi ed malimpek a dalin—ideya na saray antipode.a Si Lactantius, Kristianon apolohista na komapat a siglo K.P., so amalaw ed mismon ideya. Inkatunongan to: “Wala tay siopaman ya ontanlan makulangkulang a panisiaan ton walaray totoon atagtagey iray bakat da nen say kauloan da? . . . a saray tanem tan kakiewan et pausdong so ibaleg da? a saray uran, tan niebe, tan kristal et patagey so ipelag da?”2
Say ideyan antipodes so amalesay pirmin problema parad pigaran teologo. Walaray pigaran teorya a nankuan a no walaray antipodean (totoon manaayam ed biek a dapag na dalin), imposibli pakapisiglaotan da ed kabat a totoo lapud say dayat et maawang a tuloy pian baliwen odino lapud agnadalan a torrid zone ya amaliber ed ekwador (equator). Kanian iner so nanlapuan na siopaman a manaayam ed biek a dapag na dalin? Lapud kawewetwet da, lablabayen na arum a teologo so panisia ya anggaporay antipodean, odino anggano wala, a singa inkatunongan nen Lactantius, imposibli a say dalin et malimpek!
Anggaman ontan, tinmalonay ideyan malimpek so dalin, tan diad kaunoran et malaknab itan ya inawat. Balet, dia lambengat ed inggapo na taon na liwang (space age) ed koma-20 siglo, ya amaposibli parad totoo a makapanbiahi ed liwang pian paneknekan diad direktan pangobserba a say dalin et sakey a globo.b
Tan antoy talindeg na Biblia ed sayan isyu? Diad komawalon siglo K.K.P., sanen ontatalonay panmorian say dalin et tirampiak, pigaran siglo sakbay ya impasen na saray Griegon pilosopo a say dalin et maseguron malimpek, tan nilibon taon sakbay ya anengneng na totoo manlapud liwang so dalin bilang globo, inkuan la na Hebreon propetan si Isaias tekep na makatantandan inkasimpli: “Sikato a manyurong ed tagey na tibukel a dalin.” (Isaias 40:22) Say Hebreon salitan chugh, a nipatalos dia a “tibukel,” et nipatalos met a “malimpek.”3 Arum a patalos na Biblia so pakabasaan na, “say globo na dalin” (Douay Version) tan “say malimpek a dalin.”—Moffatt.c
Pinaliisan na managsulat na Biblia a si Isaias so kaslakan a mito nipaakar ed dalin. Imbes, insulat toy balikas ya agnasesga na abantin sientipikon diskobre.
Antoy Mangaagto ed Dalin?
Diad inmuunan panaon, saray totoo so nawewetwet lapud arum a tepet nipaakar ed uniberso: Antoy akatapewan na dalin? Antoray mangaagto ed banwa, bulan, tan bibitewen? Andian ira na pikakabat ed ganggan na sankatalbaan a grabitasyon, ya adiskobre nen Isaac Newton tan impalapag nen 1687. Agda ni amta so ideyan saray bengatla ed tawen so, diad tua et anggapoy akabitinan da ed bakantin liwang. Sirin, mabetbet ya insuhiri na panangisalaysay da a saray nanengneng a bengatla odino saray putel a bengatla so manusuporta ed dalin tan arum a bengatla ed tawen.
Alimbawa, sakey a kadaanan a teorya, anganko inggapo na totoon nanayam ed sakey ya isla, a say dalin et aliber na danum tan satan so akaletaw ed sarayan kadanuman. Inisip na saray Hindu a say dalin et walaan na pigaran pundasyon, a mantatapewan. Satan so akatapew ed apatiran elepanti, et saray elepanti so akatoon ed abalbaleg a bakokol, et say bakokol so akatoon ed baleg a serpienti, tan say aliken a serpienti so akaletaw ed sankatalbaan a kadanuman. Si Empedocles, sakey a Griegon pilosopo na komaliman siglo K.K.P., et anisia a say dalin so akatapew ed alimbusabos tan sayan alimbusabos et sengegan na itetelek na saray bengatla ed tawen.
Sakey ed sankaimpluensiaan a panmoria et samay pinawala nen Aristotle. Anggaman impasen to a say dalin et malimpek, agto panisiaan a satan so akabitin ed bakantin liwang. Diad libro ton On the Heavens, diad panusuppiat to ed ideyan say dalin et akatapew ed danum, onia so inkuanto: “Aliwan say danum, a singa met say dalin, pian mantaptapew ed liwang: nepeg a walay akatapewan na satan.”4 Kanian, antoy “akatapewan” na dalin? Imbangat nen Aristotle a say banwa, bulan, tan bibitewen so nipeket ed tapew na putel, onkaninag iran malimpek. Niloob ed malimpek so malimpek, a kaibay dalin—ya akapirmi—diad sentro. Legan a manliliberan irayan malimpek, saray bengatla a lugan da—say banwa, bulan, tan saray planeta—so onbebeltang ed liwang.
Ompatnag a makatunongan so salaysay nen Aristotle. No saray bengatla ed tawen so agmalet a nibitin ed sakey a bengatla, panon niratan a makapansiansian atagey? Say panmoria na apagalangan ya Aristotle so inawat da bilang katuaan ed loob na ngalngalin 2,000 taon. Unong ed The New Encyclopædia Britannica, diad koma-16 tan koma-17 siglo saray bangat to so “nipasen a kaatagey na relihyoson sisiaen” ed imaton na simbaan.5
Diad impakaimbento ed teleskopyo, ginapoan na saray astronomo a suppiaten so teorya nen Aristotle. Siansia, agda aromog so ebat anggad nipaliwawa nen Sir Isaac Newton a saray planeta so akabitin ed bakantin liwang, a makapansiansia ira’d saray tetelekan da panamegley na agnanengneng a puersa—say grabidad. Singa agnapanisiaan, tan pigara ed saray kakaiba nen Newton so nairapan a manisia a say liwang et sakey ya andiay-karga, ya anggapoy kargan bengatla.d6
Antoy ibabaga na Biblia nipaakar ed sayan problema? Ngalngali 3,500 taon lay apalabas, inkuan na Biblia tekep na nikadkaduman inkalinew a say dalin so akabitin ed “anggapo.” (Job 26:7) Diad orihinal a Hebreo, say salita parad “anggapo” (beli-mahʹ) et nausar dia a literal a kabaliksan toy “andiay antokaman a bengatla.”7 Uusaren na Contemporary English Version so balikas a, “diad bakantin liwang.”
Say planetan akabitin “diad bakantin liwang” et aliwan ontan so impangilitrato na maslak a totoo ed saraman ya agew. Balet, arawi nin tuloy ed panaon to, say managsulat na Biblia so angirekord la ed balikas a sientipikon katuaan.
Say Biblia tan Medikal a Siensia—Mantunosan Ta Ira?
Dakel so nibabangat na modernon medikal a siensia ed sikatayo nipaakar ed ikakayat tan panangamper ed sakit. Say inyabanti na medikal ed koma-19 siglo so nansumpal ed impangigapoy medikal ya agamil na antisepsis—kalinisan pian nabawasay impeksion. Say resulta et makapainteres. Baleg so inyabeba na impeksion tan masakbay ya ipapatey.
Balet, ag-atalosan a maong na saray doktor nensaman no panon ya onkakayat so sakit, nisay amoria ra so kaimportantian na sanitasyon diad panangamper ed sakit. Agpankelawan a dakel ed medikal ya agagamil da so ompatnag a barbariko no ipareng ed moderno iran estandarte.
Sakey ed sankabayagan lan medikal a libro a wala ni et say Papiro nen Ebers, salansan na medikal a pikakabat na saray Ehipsio, a manpetsa na manlapud ngalngalin 1550 K.K.P. Sayan lukot so mankarga na ngalngalin 700 a panagtambal parad nanduruman sakit “a sakupen toy manlapud kulab na buwaya ya anggad pan-otot na kokoy tangan na sali.”8 Onia so ibabaga na The International Standard Bible Encyclopaedia: “Say medikal a pikakabat na sarayan doktor et nibase labat ed panag-eksperimento, kaslakan et diad panagsalamangka tan sigpot ya agmakasientipiko.”9 Maslak ed saray tambal da so ag-epektibo, balet arum ed saratan et delikadon tuloy. Parad pantambal na sugat, sakey ed saray resita et say puyok a ginawa’d tai na too a nilaokan na arum a substansya.10
Sayan libro na saray medikal a tambal na saray Ehipsio so nisulat a kabansag na inmuna iran libro na Biblia, a laktipen toy Mosaikon Ganggan. Si Moises, a nianak nen 1593 K.K.P., so binmaleg diad Ehipto. (Exodo 2:1-10) Bilang membro na sankaabungan nen Faraon, sikatoy ‘binangatan ed amin a kakabatan na saray taga-Ehipto.’ (Gawa 7:22) Kabisado toray “managtambal” na Ehipto. (Genesis 50:1-3) Kasin naimpluensiaan iray sulat to na ag-epektibo odino mapeligron panagtambal da?
Andi. Diad kasunian to, inlaktip na Mosaikon Ganggan so totontonen ed sanitasyon ya abayag lan akauna. Alimbawa, kinaukolan na ganggan nipaakar ed militaryan panagkampamento so panangikotkot ed tai ya arawi ed kampamento. (Deuteronomio 23:13) Saya so abantin tuloy a pangontra. Tinmulong iya pian anggapoy kontaminasyon ed danum da tan naprotektaan ira manlapud awit-awit na saray apangat a disenterya tan saray sakit a pantai a siansian manitigway na minilyon a bilay kada taon diad daldalin a makapoy so sanitasyon da.
Lugan ni na Mosaikon Ganggan so arum a totontonen ed sanitasyon ya analimbeng ed Israel sumpad ikayat na makaimpektan sakisakit. Nakuarintina so sakey a walaan odino inapen a walaay makaalis a sakit. (Levitico 13:1-5) Saray kawes odino baseha a nisapigar ed ayep ya inatey a bukor to (anganko lapud sakit) et kaukolan ya urasan sakbay ya usaren lamet odino deralen. (Levitico 11:27, 28, 32, 33) Siopaman a toon aniwit na sakey a bangkay so ipasen ya agmalinis tan kaukolan ya ondalan ed panaglinis a paraan a laktipen toy pangipesak ed saray kawes to tan panames. Legan na pitoy-agew ya agmalinis, kaukolan ton paliisay pisikal a pakasapigar ed arum.—Numeros 19:1-13.
Ipaparungtal na sayan bilin ed sanitasyon so kakabatan ya anggapo’d saray doktor ed kabangibang iran nasyon diad saman a panaon. Nilibon taon sakbay a naaralan na medikal a siensia iray sengegay ikakayat na sakit, angiresita lay Biblia na makatunongan a pangontra ed saray sakit. Agpankelawan, a nikuan nen Moises a saray Israelita ed inkalapagan diad agew to et makapambilay na 70 ya anggad 80 a taon.e—Salmo 90:10.
Nayarin awaten yo a saray inmunan Biblikal a balikas et sientipikon susto. Balet walaray arum a balikas ed Biblia ya agnapruebaan unong ed a siensia. Kabaliksan ta na satan a say Biblia et mikontraan ed siensia?
Panangawat ed Agnapruebaan
Say balikas ya agnapruebaan et agto labay met ya ibagan palso itan. Saray sientipikon prueba et limitado lapud abilidad na too a maniskobre ed magenap ya ebidensia tan pian ipatalos so impormasyon a susto. Balet walaray katuaan ya agnapruebaan lapud anggapoy ebidensian nipreserba, say ebidensia et makilot odino agni-adiskobre, odino agmagenap so sientipikon kapasidad odino inkadunong tan pian narapat so agnasuppiat a konklusion. Onia kasi so kipapasen ed pigaran Biblikal a balikas a ditan et andian na pisikal ya ebidensia?
Alimbawa, say panutukoy na Biblia ed sakey ya agnanengneng a pasen a panaayaman na espiritun persona et agnapaneknekan—odino agnapruebaan—ed sientipikon paraan. Ontan met so nibaga ed mamilagro iran ebenton asalambit diad Biblia. Anggapoy magenap a malinew a geolohikon ebidensia parad sankagloboan a Delap ed agew nen Noe pian mamenek ed arum a totoo. (Genesis, kapitulo 7) Nepeg tayo kasin ikuan ya ag-agawa itan? Saray maawaran ya ebento so nayarin pakiloten na panaon tan nauman. Kanian agta posibli a say nilibon taon na geolohikon aktibidad et angekal ed dakel ya ebidensia ed Delap?
Iyan lan lugan na Biblia iray balikas ya agnapruebaan odino agnapaneknekan na walan pisikal ya ebidensia. Balet kasin pankelawen itayo na satan? Say Biblia so aliwan libron-panagaralan ed siensia. Balet, satan so libro na katuaan. Akonsidera tayo la so mabiskeg ya ebidensia a saray managsulat to et lalakin walaan na katooran tan inkamatua. Tan sano salambiten daray pamaakaran a misiglaotan ed siensia, saray salita ra et susto tan sigpot a bulos manlapud kadaanan a “sientipiko” iran teorya ya apaneknekan a mito labat. Kanian agkalaban na siensia so Biblia. Walay daakan a rason pian simbangen so ibabaga na Biblia tekep na lukas a kanonotan.
[Saray paimano ed leksab]
a “Saray antipodes . . . et duaran pasen ya eksakton mankasumbaliwan ed globo. Say diretson linya ed baetan da so ombutaw ed pegley na dalin. Say salitan antipodes et kabaliksan toy dapan ed dapan diad Griego. No duaran too so manalalagey diad antipodes say sankaapitan a parti et saray dapan da.”1—The World Book Encyclopedia.
b Diad teknikal a panagsalita, say dalin et sakey a kombibaw (oblate spheroid); satan so medyo palatas diad saray sampot to.
c Niarum ni, say malimpek a bengatla labat so ompatnag a singa tibukel anggan iner ya anggulon pannengnengan. Say tirampiak a bandehado so mas mabetbet ya ompatnag bilang pandukey (oval), aliwan tibukel.
d Popular a panmoria ed agew nen Newton a say uniberso so napnoy pluido (fluid)—sakey a kosmiko a “sopas”—et saray alimuyo ed satan a pluido sikaray mamatelek ed saray planeta.
e Nen 1900, say dukey na panbilay ed dakel a bansa ed Europa tan ed Estados Unidos et kulang a 50. Nanlapulad saman, baleg so intagey to aliwan lapu labat ed medikal ya iyaaligwas ed pangokontrol ed sakit noagta lapu met ed magmaong a sanitasyon tan kipapasey panagbilay.
[Blurb ed pahina 21]
Say sakey a balikas ya agnapruebaan et agto labay ya ibagan aliwan tua
[Litrato ed pahina 18]
Nilibon taon sakbay ya anengneng na totoo so dalin bilang sakey a globo ed liwang, tinukoy la na Biblia bilang “say tibukel na dalin”
[Saray litrato ed pahina 20]
Impaliwawa nen Isaac Newton a saray planeta so mansiasiansia ed saray tetelekan da diad panamegley na grabidad