Say Siensia tan Biblia​—Peteg Kasin Mankontraan?

SAY lamot na pankontraan nen Galileo tan say Iglesia Katolika et wala la pigaran siglo antis a nianak si Copernicus tan si Galileo. Say ideyan say dalin so sentro na uniberso et inawat na saray Griego nensaman a panaon tan pinabantog na pilosopon si Aristotle (384-322 K.K.P.) tan say astronomo tan astrologon si Ptolemy (komaduan siglo K.P.).a

Say konsepto nen Aristotle nipaakar ed uniberso so naimpluensyaan na kanonotan na Griegon matematiko tan pilosopo a si Pythagoras (komanem a siglo K.K.P.). Diad impangawat nen Aristotle ed panmoria nen Pythagoras a say malimpek tan tibukel et naspot ya uhas, sinisia to a say katawenan et nanlalatopan a tibukel, a singa say nanlalatop ya ubak na sibuyas. Kada latop et gawa ed kristal tan say dalin so walad pegley. Onliliber-liber iray bitewen, a pateteleken iratan na walad paway a tibukel, say kawalaan na madibinon puersa. Sinisia met nen Aristotle a say banwa tan arum niran bengatla ed tawen so andian na depekto, ya andian na antokaman a batek odino matik tan agmanguman.

Sayan bantog a konsepto nen Aristotle et produkto na pilosopiya, aliwan siensia. Impasen ton agmakatunongan a say dalin et ontetelek. Impulisay to met so ideyan liwang, lapud panisiaan to a no say dalin et ontetelek, nayarin napugeran itan tan ontunda no anggapo so tuloy-tuloy a puersan mamagalaw ed satan. Lapud ompatnag a makatunongan so konsepto nen Aristotle unong ed pikakabat na saray sientista nensaman, karaklan a totoo so anisia ed satan ed loob na ngalngalin 2,000 a taon. Anggan dia ni ed pansamposampot la na koma-16 a siglo, say pilosopon Pranses a si Jean Bodin so angibalikas ed satan a bantog a panmoria, a kuan to: “Anggapoy toon makalakal odino walaan na anggan samet a pikakabat ed pisika, so manisip a say ambelat tan agnagalaw a dalin . . . , et ondakiskis . . . ed mismon paliber na satan odino ed paliber na banwa; ta diad samet labat ya igalaw na dalin et amta tayo a nageray la iray syudad tan ilang, baley tan palpalandey.”

Inawat na Iglesia so Ideya nen Aristotle

Say sakey nin sengegan ya angitonton ed komprontaan nen Galileo tan say iglesia et agawa nen koma-13 a siglo tan mangilalanor ed maimpluensyan Katoliko a si Thomas Aquinas (1225-74). Rerespetoen a maong nen Aquinas si Aristotle, a sikatoy tinukoy to bilang Say Pilosopo. Limay taon a nanggunaetan nen Aquinas ya ilaok ed bangat na iglesia so pilosopiya nen Aristotle. Diad panaon nen Galileo, inkuan nen Wade Rowland diad libro ton Galileo’s Mistake a “say teolohiya nen Aquinas ya alaokan na pilosopiya nen Aristotle et nagmaliw a manunan doktrina na Iglesia na Roma.” Nonoten met a diad saraman a panaon et anggapo so independentin grupo na saray sientista. Say edukasyon ed inkalapagan et kontrolado na iglesia. Tan mabetbet a saksakey so walaan na autoridad ed relihyon tan siensia.

Saya la so kipapasen ya angitonton ed komprontaan na iglesia tan si Galileo. Anggan sanen agni nalalanor si Galileo ed astronomya, sikato lay nansulat na sakey a pormal ya artikulo nipaakar ed igagalaw (motion). Sinuppiat na satan so dakel a palpalbeng a pinawala na dederlengen ya Aristotle. Balet, lapud mapekder a sinuportaan nen Galileo so ideyan walad sentro so banwa tan ipipilit ton mitunosan itan ed Kasulatan, sikatoy inusay na Inkisisyon nen 1633.

Bilang depensa to, pinekderan nen Galileo so mabiskeg a pananisia to ed Biblia bilang impuyan a Salitay Dios. Inkatunongan to met a say Kasulatan so nisulat parad ordinaryon totoo tan saray impanukoy na Biblia ed mapatnag ya igagalaw na banwa so agnepeg a talosan a literal. Anggapoy agawaan na saray argumento nen Galileo. Sikatoy kinondena lapud agto inmabobon ya ipaliwawa so Kasulatan base ed Griegon pilosopiya! Balet, nen 1992 et opisyal ya inaksobi na Iglesia Katolika ya alingo itan ed impanhusga ed si Galileo.

Saray Leksion a Naaralan

Anto so naaralan tayo ed sarayan agawgawa? Say sakey et agnanduaruwaan nen Galileo so Biblia. Imbes, say sinuppiat to et saray bangat na iglesia. Oniay inkuan na sakey a managsulat nipaakar ed relihyon: “Ompatnag a say leksion a naaralan ed si Galileo et aliwan say sigpot ya impanumbok na Iglesia ed saray katuaan ed Biblia; noagta sikaray samet labat ya anumbok ed saratan.” Lapud inabuloyan na iglesia a naimpluensyaan na Griegon pilosopiya so teolohiya na satan, sirin say tutumboken na satan et tradisyon aliwan saray bangat na Biblia.

Amin na saya so mangipanonot ed sikatayo ed pasakbay na Biblia: “Manasikaso kayo ta ompan wala so manggawa na deral ed sikayo lapu ed pilosopiya to tan andi-kakanaan a panamalingo, unong na daan ya ugali na totoo, unong ed saray dinaralin a bangat na mundo, tan aliwan unong ed Kristo.”​—Colosas 2:8.

Anggan natan et dakel ed Kakristianoan so mangaawat ni ed saray teorya tan pilosopiya a kontra ed Biblia. Sakey lan alimbawa so teorya nen Darwin nipaakar ed ebolusyon, a satan so panisiaan da imbes a say salaysay na Genesis nipaakar ed impamalsa. Lapud satan, singano pinagmaliw na saray relihyon si Darwin a modernon-agew ya Aristotle tan say ebolusyon so manunan relihyoson sisiaen.b

Mitunosan ed Biblia so Tuan Siensia

Saray asingbat tayo so agnepeg a pakaekalan na interes nipaakar ed siensia. Diad tua, say Biblia a mismo so mamapaseseg ed sikatayon aralen iray kimey na Dios tan tebeken iray makapakelaw a kalidad to unong ed saray bengatlan nanengneng tayo. (Isaias 40:26; Roma 1:20) Siempre, say Biblia so agginetman mangibangat nipaakar ed siensia. Imbes, satan so mangipaparungtal ed saray estandarte na Dios, saray aspekto na personalidad to ya agnaaral ed saray pinalsa lambengat, tan say gagala to parad totoo. (Salmo 19:7-11; 2 Timoteo 3:16) Balet, naynay a susto so Biblia sano tutukoyen na satan so palsa. Oniay inkuan a mismo nen Galileo: “Say Masanton Kasulatan tan say palsa so pinawala na Dios . . . Satan a duaran katuaan so agbalot mankontraan.” Konsideraen iray onggendan ya alimbawa.

Say nagkalalo lan importante nen say ikukurang na saray bitewen tan planeta et amin a bengatla ed uniberso so walaan na totontonen odino ley, a singa say ley na grabidad. Say sankaunaan ya aliwan-Biblikon reperensya ed pisikal iran ley et insulat nen Pythagoras, a manisian nipaliwawa so uniberso panamegley na saray numero. Duan libon taon ed saginonor, apaneknekan a siansia di Galileo, Kepler, tan Newton a say materya (matter) so pakukurangen na makatunongan iran ley.

Say sankaunaan a Biblikon impanukoy ed ley na palsa et naromog ed libro na Job. Nen manga 1600 K.K.P., oniay intepet na Dios ed si Job: “Antam ta so saray uksoy [odino, ley] na saray tawen?” (Job 38:33) Say libro na Jeremias, a nisulat nen komapiton siglo K.K.P., so anukoy ed si Jehova bilang Manamalsa na “saray panguksoyan ed bulan tan saray bitewen” tan “saray panguksoyan ed tawen tan dalin.” (Jeremias 31:35; 33:25) Nipaakar ed sarayan balikas, oniay inkomento na komentarista ed Biblia a si G. Rawlinson: “Say inkalaknab na ley diad pisikal a mundo so malet a pinekderan na saray managsulat [na Biblia] ontan met na modernon siensia.”

No ibase tayo ed panaon na impansulat nen Pythagoras, say balikas ed Job so mas akauna ni na ngalngalin sanlibo a taon. Nonoten a say gagala na Biblia et aglabat iparungtal iray pisikal a katuaan noagta manuna ed amin et pian ipurek ed sikatayo a si Jehova so Manamalsa na amin a bengatla, a nayarian toy mamalsa na pisikal iran ley.​—Job 38:4, 12; 42:1, 2.

Say sakey nin alimbawa a nayarian tayon konsideraen et say danum ed dalin ya ondadalan ed sakey a sikulo a tatawagey sikulo na danum. Diad simplin pangipaliwawa, say danum so onsesengaw manlapud dayat, magmaliw a lurem, ompelag ed dalin bilang uran, tan diad kaunoran et ompawil ed dayat. Saray sankadaanan ya aliwan-Biblikon reperensya ed sayan sikulo a wala ni anggad natan et nikurit nen komapat a siglo K.K.P. Balet, saray impanukoy na Biblia et mas akauna ni na nilasus a taon. Alimbawa, oniay insulat nen Arin Solomon na Israel nen koma-11 a siglo K.K.P.: “Amin iray ilog ombatik ira ya onla ed dayat, anggan ontan say dayat sikato so agnapano; ed pasen a nanlapuan na saray ilog, diman onla ra lamet.”​—Eclesiastes 1:7.

Ontan met, nen manga 800 K.K.P. et insulat nen propetan Amos, sakey ya ordinaryon pastol tan dumaralos, a si Jehova so ‘manatawag ed saray danum ed dayat insan to ikakalbo ed tapew na dalin.’ (Amos 5:8) Diad samet a pandumaan na punto de bista, si Solomon tan si Amos so suston aneskribe ed sikulo na danum, anggaman ag-ira angusar na masoliwet tan teknikal iran salita.

Sinalambit met na Biblia a say Dios et ‘imbitin to so dalin ed tapew na anggapo,’ odino “imbitin to’d liwang so mundo,” unong ed Maung a Balita Biblia. (Job 26:7) No ikonsidera so walan pikakabat nen 1600 K.K.P., a papadesiran a nisulat ed satan a panaon iratan a salita, peteg a nakaukolan so sakey a matalonggaring a too a mangipilit a makapansiansian akabitin ed liwang so tibukel a bengatla ya anggapoy antokaman a mangampatot. Unong ya asalambit la, say ideyan liwang et impulisay nen Aristotle a mismo, anta sikatoy nambilay kayari ni na masulok a 1,200 a taon!

Agka ta mandinayew ed ontanlan inkasusto na saray salaysay ed Biblia, nagkalalo la no uusisaen mo iray palson padesir ya ompatnag a makatunongan ed saman a panaon? Kayarin asingbat so inkasusto na Biblia, sakey ni iyan paneknek a say Biblia et impuyan na Dios. Kanian, ag-itayo komon nisuawi na antokaman a bangat odino teorya a mikontraan ed Salitay Dios. Unong a mabetbet a papaneknekan na awaran, agmansiasiansia lawas iray pilosopiya na too, pati saramay de-aral a totoo, bangta “say salita [nen Jehova] magnayon ya angga ed angga.”​—1 Pedro 1:25.

[Saray paimano ed leksab]

[Kahon/Saray litrato ed pahina 6]

Say Awawey Na Saray Protestanti

Saray Lider na Protestantin Repormasyon so angipulisay met ed ideyan walad sentro so banwa. Kabiangan ed sarayan lider si Martin Luther (1483-1546), Philipp Melanchthon (1497-1560), tan John Calvin (1509-64). Oniay inkuan nen Luther nipaakar ed si Copernicus: “Pirawat na sayan toon makulangkulang ya umanen so interon siensia na astronomya.”

Imbase na saray Managreporma so argumento ra diad literal ya interpretasyon ed pigaran kasulatan, a singa say salaysay ed Josue kapitulo 10 ya analambit a say banwa tan say bulan et “tinmunda.”c Akin a mapekder itan a sinisia na saray Managreporma? Impaliwawa na libron Galileo’s Mistake ya anggaman sinmian ed pananguley na papa so Protestantin Repormasyon, ag-itan “linmukpos ed makanan impluensya” nen Aristotle tan Thomas Aquinas, a saray panmoria ra et “inawat na namparan Katoliko tan Protestanti.”

[Paimano ed leksab]

[Saray litrato]

Luther

Calvin

[Credit Line]

Nanlapu ed libron Servetus and Calvin, 1877

[Litrato ed pahina 4]

Aristotle

[Credit Line]

Nanlapu ed libron A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Litrato ed pahina 5]

Thomas Aquinas

[Credit Line]

Nanlapu ed libron Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Litrato ed pahina 6]

Isaac Newton

[Litrato ed pahina 7]

Masulok lan 3,000 a taon so apalabas a deneskribe na Biblia so sikulo na danum ed dalin