Libron Nanlapud Dios

“Anggapo so propesiya a nanlapu ed linawa na too, noag saray totoo nansalita ra a nanlapu ed Dios, diad impanenyeg ed sikara na espiritu santo.”​—2 PEDRO 1:21.

1, 2. (a) Akin a susuppiaten na arum no kasin say Biblia et matukoy parad modernon panagbilay? (b) Antoray taloran linya na prueba a nausar tayo pian idemostran say Biblia et nanlapud Dios?

KASIN matukoy so Biblia parad totoon manbibilay ed panasingger na koma-21 siglo? Arum so manisip na andi. “Anggapoy mangidagdag ed pangusar ed 1924 ya edisyon na libron-panaralan ed chemistry parad modernon chemistry a klase​—dakerakel so naaralan la nipaakar ed chemistry nanlapulad saman,” so insulat nen Dr. Eli S. Chesen, ya ipapaliwawa to no akin a pinmaso la so Biblia. Diad palaway et singano susto iyan argumento. Tutal, dakel lay naaralan na too nipaakar ed siensia, bunigas ed mental, tan walna na too nanlapulad inkisulat na Biblia. Kanian, panumamengan na arum: ‘Panon a say ontan ya antigon libro et andian na saray sientipikon ag-inkasusto? Panon a lugan to so konsehon makabaliksan parad modernon panagbilay?’

² Say Biblian mismo so mangiiter na ebat. Diad 2 Pedro 1:21, nibaga ed sikatayo a saray propeta na Biblia so “nansalita ra a nanlapu ed Dios, diad impanenyeg ed sikara na espiritu santo.” Sirin ipapanengneng na Biblia a sikatoy libron nanlapud Dios. Panon, balet a nakombinse tayo so arum a talagan ontan? Konsideraen tayo paray taloran prueba a say Biblia et Salitay Dios: (1) Satan so sientipikon susto, (2) lugan toray ag-onkupas a prinsipyon praktikal ed modernon panagbilay, tan (3) lugan toray espesipikon propesiya a nasusumpal la, a singa paneknekan na saray katuaan ed awaran.

Libron Mitunosan ed Siensia

3. Akin a say Biblia so agnasisigensigen na saray diskobre ed siensia?

³ Say Biblia so aliwan libron-panaralan ed siensia. Balet, satan so libro na katuaan, tan natalindegan na katuaan so subok na panaon. (Juan 17:17) Say Biblia so agnasisigensigen na saray diskobre ed siensia. Sano sasalambiten toray pamaakaran a misiglaotan ed siensia, satan so sigpot a bulos manlapud kadaanan a “sientipiko” iran teorya ya apaneknekan a mito labat. Diad tua, lugan toray balikas ya aglambengat susto unong ed siensia noagta malinlinew met a mikontraan ed naaksobi iran opinyon ed panaon tayo. Alimbawa, konsideraen pay pantunosan na Biblia tan medikal a siensia.

4, 5. (a) Antoy ag-atalosan na saray managtambal nensaman nipaakar ed sakit? (b) Akin ya agnapanduaruwaan a si Moises et kabisado toray medikal ya agagamil na saray managtambal ya Ehipsio?

⁴ Ag-atalosan a maong na saray doktor nensaman no panon ya onkakayat so sakit, nisay amoria ra so kaimportantian na sanitasyon diad panangamper ed sakit. Dakel ed medikal ya agagamil da so ompatnag a barbariko no ipareng ed moderno iran estandarte. Sakey ed sankabayagan lan medikal a libro a wala ni et say Papiro nen Ebers, a salansan na medikal a pikakabat na saray Ehipsio, a manpetsa na manlapud ngalngalin 1550 K.K.P. Mankarga itan na ngalngalin 700 a panagtambal parad nanduruman sakit “a sakupen toy manlapud kulab na buwaya ya anggad pan-otot na kokoy tangan na sali.” Maslak ed saray tambal da so ag-epektibo, balet arum ed saratan et delikadon tuloy. Parad pantambal na sugat, sakey ed saray resita et say puyok a ginawa’d tai na too a nilaokan na arum a substansya.

⁵ Sayan libro na saray medikal a tambal na saray Ehipsio so nisulat a kabansag na inmuna iran libro na Biblia, a laktipen toy Mosaikon Ganggan. Si Moises, a nianak nen 1593 K.K.P., so binmaleg diad Ehipto. (Exodo 2:1-10) Pinabaleg ed sankaabungan nen Faraon, sikatoy ‘binangatan ed amin a kakabatan na saray taga-Ehipto.’ (Gawa 7:22) Kabisado toray “managtambal” na Ehipto. (Genesis 50:1-3) Kasin naimpluensiaan iray sulat to na ag-epektibo odino mapeligron panagtambal da?

6. Anton totontonen ed sanitasyon diad Mosaikon Ganggan so nipasen a makatunongan na modernon medikal a siensia?

⁶ Diad kasunian to, inlaktip na Mosaikon Ganggan so totontonen ed sanitasyon a nipasen a makatunongan na modernon medikal a siensia. Alimbawa, kinaukolan na ganggan nipaakar ed militaryan panagkampamento a say tai et ikotkot ed paway na kampamento. (Deuteronomio 23:13) Saya so abantin tuloy a pangontra. Tinmulong iya pian anggapoy kontaminasyon ed danum tan naprotektaan ira manlapud awit-awit na saray apangat a disenterya tan saray sakit a pantai a siansian manitigway na minilyon a bilay kada taon, maslak diad manpapaaligwas a daldalin.

7. Antoran totontonen ed sanitasyon diad Mosaikon Ganggan so analimbeng ed Israel sumpad ikayat na makaimpektan sakisakit?

⁷ Lugan ni na Mosaikon Ganggan so arum a totontonen ed sanitasyon ya angamper ed ikayat na makaimpektan sakisakit. Nakuarintina so sakey a walaan odino inapen a walaay makaalis a sakit. (Levitico 13:1-5) Saray kawes odino baseha a nisapigar ed ayep ya inatey (anganko lapud sakit) et kaukolan ya urasan sakbay ya usaren lamet odino deralen la. (Levitico 11:27, 28, 32, 33) Siopaman a toon aniwit na sakey a bangkay so nipasen ya agmalinis tan kaukolan ya ondalan ed panaglinis a paraan a laktipen toy pangipesak ed saray kawes to tan panames. Legan na pitoy-agew ya agmalinis, kaukolan ton paliisay pisikal a pakasapigar ed arum.​—Numeros 19:1-13.

8, 9. Akin a nibagan say kodego ed sanitasyon diad Mosaikon Ganggan so abantin tuloy ed panaon to?

⁸ Ipaparungtal na sayan bilin ed sanitasyon so kakabatan ya abantin tuloy ed saman a panaon. Dakel so naaaralan na modernon medikal a siensia nipaakar ed ikakayat tan panangamper ed sakit. Alimbawa, say inyabanti na medikal ed koma-19 siglo so nansumpal ed impangigapoy antisepsis​—kalinisan pian nabawasay impeksion. Say resulta et makatantandan inyabeba na impeksion tan masakbay ya ipapatey. Diad taon 1900, say dukey na pambilay ed dakel a bansa ed Europa tan ed Estados Unidos et kulang a 50. Nanlapulad saman, baleg so intagey, to aliwan lapu labat ed medikal ya iyaaligwas ed pangokontrol ed sakit noagta lapu met ed magmaong a sanitasyon tan kipapasey panagbilay.

⁹ Ingen, nilibon taon sakbay a naaralan na medikal a siensia iray sengegay ikakayat na sakit, angiresita lay Biblia na makatunongan iran panangamper bilang salimbeng sumpad sakisakit. Agpankelawan, a nikuan nen Moises a saray Israelita ed inkalapagan diad agew to et makapambilay na 70 ya anggad 80 a taon. (Salmo 90:10) Panon a naamtaan nen Moises so nipaakar ed saratan a totontonen ed sanitasyon? Isasalaysay a mismo na Biblia: Say kodego na Ganggan so “imbilin ed lepsag na saray angheles.” (Galacia 3:19) On, say Biblia so aliwan libro na kakabatay too; satan so libron nanlapud Dios.

Praktikal a Libro Parad Modernon Panagbilay

10. Anggaman say Biblia so akompleto ed ngangali 2,000 taon lay apalabas, antoy tua nipaakar ed konseho to?

¹⁰ Saray libron mangiyoopresi na simbawa et walay tendensia ton ompaso tan agmabayag et narebisa odino nasalatan. Balet say Biblia so talagan nikadkaduma. “Saray panamintuan mo tuatua ra [napanmatalkan a tuloy, NW],” kuan na Salmo 93:5. Anggaman say Biblia so akompleto ed ngalngali 2,000 taon lay apalabas, saray salita to so siansian onaplika. Tan parehoy epekto na saratan anggan antoy kolor na baog tayo odino bansan panaayaman tayo. Konsideraen paray pigaran alimbawa ed ag-onkupas tan “napanmatalkan a tuloy” a konseho na Biblia.

11. Pigaran dekada lay apalabas, antoy sinisia na dakel ya atateng nipaakar ed say panagdisiplina na ananak?

¹¹ Pigaran dekada lay apalabas dakel ya atateng​—diad pakadadagdag ed “balobalo iran ideya” ed panamabaleg ed anak​—inisip dan “sebel so panagsebel.” Natatakot ira, ompan say panameget ed ananak et pirmin pakagonigonan tan pakadismayaan. Ipipilit na saray maabig-intinsion a managkonseho ed panagpabaleg na anak a paliisay atateng so pangorihe ed ananak da likud no samet labat itan. Dakel ed saratan ya eksperto natan so “mamapaseseg ed atateng a magmaliw a man-istriktoy daiset, a manisiplina lamet ed ananak da,” report na The New York Times.

12. Anto so kabaliksan na Griegon nombre a nipatalos a “disiplina,” tan akin a kaukolan na ananak so ontan a disiplina?

¹² Balet, kabansag na satan et say Biblia so mangiiter na espisipiko, balansin konseho ed panangipasal na anak. Isisimbawa to: “Sikayo ya atateng, agyo ilagyat a pasanoken so saray anak yo; noag ingen bangatan [disiplina, NW] yo’ra ed kadudusa tan panamilin na Katawan.” (Efeso 6:4) Say Griegon nombre a nipatalos a “disiplina” et kabaliksan toy “panamabaleg, panangipasal, panamilin.” Ibabaga na Biblia a say ontan a disiplina, odino panamilin et ebidensia na panangaroy atateng. (Uliran 13:24) Ombabaleg iray ananak ed silong na malinew iran giya ed moral a mamaaligwas ed pakatalos da ed susto tan aliwa. Say dugan panagdisiplina so mangipalikna ed sikaran maligen; mangipatnag ed sikaran aasikasoen ira na atateng da tan no anton inkatoo so pagmaliwan da.​—Ikompara so Uliran 4:10-13.

13. (a) No nipaakar ed panagdisplina, antoy ipapasakbay na Biblia ed kaatengan? (b) Anton nengneng na disiplina so irerekomenda na Biblia?

¹³ Balet papasakbayan na Biblia so kaatengan ed sayan pamaakaran na panagdisiplina. Say autoridad na atateng so kaukolan ya agbalot maabuso. (Uliran 22:15) Kaukolan ya anggapo so anak a nipasakop ed maruksan pananusa. Say pisikal a karamsakan so agnaromog ed pamilyan manbibilay unong ed Biblia. (Salmo 11:5) Nisay emosyonal a karawalan​—makasakit iran salita, naynay a panamalaw, tan makatiknan panagpasiki, ya amin na satan so mamakapuy ed ugaw. (Ikompara so Uliran 12:18.) Makabat a tuloy, papasakbayan na Biblia iray ateng: “Agyo paningongoten so saray anak yo, pian ag-ira komon naekalan na linawa [odino, “upoten ya amin so tepel na linawa ra,” Phillips].” (Colosas 3:21) Irerekomenda na Biblia so mananalimbeng a disiplina. Diad Deuteronomio 11:19, napapaseseg iray atateng ya anamoten iray pankanawnawa pian ipaslep iray moral tan espiritual a prinsipyo ed ananak da. Say ontan a malinew, makatunongan a konseho ed panamabaleg ed anak so matukotukoy natan a singa ed panaoy Biblia.

14, 15. (a) Diad anton dalan a say Biblia et mangitatarya na mas ni nen say basta makabat a konseho? (b) Antoran bangat na Biblia so makatulong ed lalaki tan bibii na nanduruman rasa tan nasyon a manpapasenan a parpareho?

¹⁴ Itatarya na Biblia so mas ni nen say basta makabat a konseho. Saray mensahe to so onaapelo ed puso. Oniay kuan na Hebreos 4:12: “Say salita na Dios sikatoy mabilay tan mabiskeg, tan makdem nen say anggan dinan a kampilan a duaray tarem, tan ontalos ya angga ed pansianan na kamarerwa tan espiritu, tan angga ed saray langolangoan tan saray utek, tan masiglat a mangibiig ed saray nonot tan saray getma na puso.” Alaen tayo pay sakey labat ya alimbawa pian iyilustra so manamakiwas a pakayari na Biblia.

¹⁵ Saray totoo natan so naapag lapud saray babeng ed rasa, nasyon, tan etniko. Saratan ya artipisyal a pader so amatulo ed palaspas a panagpatey ed inosentin totoo diad bakabakal ed sankamundoan. Diad biek a dapag, lugan na Biblia so bangabangat ya ontutulong ed lalaki tan bibii na nanduruman rasa tan nasyon a manpapasenan a parpareho. Singa bilang, ibabaga na Gawa 17:26 a say Dios ‘ginawa [to] manlapud saksakey a too so amin a nasyones na saray totoo.’ Ipapanengneng na saya a wala labat lay saksakey a rasa​—say atooan a rasa! Papasesegen itayo na Biblia a ‘magmaliw ya umaalig ed Dios,’ a nipaakar ed sikato et inkuanto, “[Sikato] anggapo so pangiduma to ed saray totoo, noag ingen dia ed balang nasyon akoen to so antakot ed sikato tan manggawa na matunong.” (Efeso 5:1; Gawa 10:34, 35) Parad saramay talagan manggugunaet a manbilay unong ed saray bangat na Biblia, sayan pikakabat et walaan na manamakasakey ya epekto. Iimpluensiaan toy sankaaralman a parti​—say puso na too​—a mangeekal ed ginaway-too iran babeng a mangaapag ed totoo. Peteg kasin oneepekto itan ed mundo natan?

16. Mangisalaysay na eksperiensian pakanengnengan a saray Tastasi nen Jehova so tuan internasyonal ya impanaagi.

¹⁶ Petepeteg ya ontan! Kabkabat iray Tastasi nen Jehova lapud internasyonal ya impanaagi ra, a mamapakasakey ed totoo na nanduruman abenegan a gendagendat ya agmankakareenan. Alimbawa, legay panlalabay etniko ed Rwanda, saray Tastasti nen Jehova ed kada tribu et prinotektaan daray Kristianon agagi ran sananey a tribu, ya inrisga ra ni ingey bilay da. Diad sakey a kaso, inyamot na sakey a Tasin Hutu ed abung to so sakey a Tutsin pamilya na anemira a kakongregasyon to. Makapaermen, diad kaunoran et say Tutsin pamilya et nalmoan tan pinatey. Natan et say agin Hutu tan say pamilya to so nipaarap ed sanok na saray managpatey tan kaukolan day ombatik ed Tanzania. Dakel a mipadparan alimbawa so inreport. Mabulos a bidbiren na Tastasi nen Jehova a say ontan a pankakasakey et posibli lapud say kapusoan da so atenyeg a tuloy na manamakiwas a pakayari na mensahe Biblia. Lapud say Biblia et napankakasakey toy totoo ed sayan napnoy-gulan mundo, satan so mabiskeg a prueba a saya so nanlapud Dios.

Libro na Tuan Propesiya

17. Panon a saray propesiya ed Biblia et aliwa iran singa saray ginaway-toon prediksion?

¹⁷ “Anggapo so impropeta a sulat ya inpatpatalos ya indumaduma,” kuan na 2 Pedro 1:20. Ag-inalisa na saray propeta ed Biblia so walan pakurang na mundo tan insan ira manggawa na inaral a maong iran padesir a base’d personal ya interpretasyon da ed sarayan nagagawa. Nisay angibalikas ira na saray makilot a prediksion a nayarin nandurumay pakapangipatalos ed antokaman a nagawa ed arapen. Konsideraen tayo pa bilang alimbawa so propesiya ed Biblia a malinlinew a tuloy so inkibalikas da tan nikadkaduma so inka-espisipiko to tan angipasakbay ed kasunian na samay iilaloan na totoon manbibilay ed saman.

18. Akin ya agpankelawan a liknaen na saray manaayam ed Babilonia a maligeligen ira, ingen antoy impasakbay la nen Isaias nipaakar ed Babilonia?

¹⁸ Diad komapiton siglo K.K.P., say Babilonia et singa agnakobkob a kabiseray Imperyo na Babilonia. Akatarangka so syudad ed Ilog Eufrates, tan say danum na ilog so inusar a mamorma na maawang, aralem a banawang tan nansasangal a kanal. Say syudad so protektado met na malaknab a sistema na doblen bakor, insan asuportaan na dakerakel a torin aguardiaan. Agpankelawan a liknaen na saray manaayam ed Babilonia a maligen ira. Ingen, diad komawalon siglo K.K.P., sakbay ni ingey kiatagey na Babilonia ed kapantokan na gloria to, impasakbay nen propeta Isaias: “Say Babilonia . . . sikato naani singa sanen say Dios binagbag to so Sodoma tan Gomorra. Sikato naani agla natooan, agmet la napanayaman a manlapu ed kailalakan angga ed kailalakan. Saray Arabes met ag-ira mangipaalagey na toldad’man; ni saray pastol agda met parukolen so saray ayep da’dman.” (Isaias 13:19, 20) Imanoen pa ya impasakbay na propesiya so aliwa labat a kaderal na Babilonia noagta magmaliw itan a permanentin agnatooan. Agaylan mabiskeg a prediksion! Kasin insulat nen Isaias iyan propesiya kayarin naimatonan to so impankibalatar na Babilonia? Andi so ebat na awaran!

19. Akin ya agsigpot ya asumpal so propesiya nen Isaias nen Oktubre 5, 539 K.K.P.?

¹⁹ Diad labi na Oktubre 5, 539 K.K.P., naplag so Babilonia ed saray armada na Medo-Persia ed silong nen Ciro a Baleg. Balet, say propesiya nen Isaias so agsigpot ya asumpal diad saman a panaon. Kayari insalta nen Ciro, say atooan a Babilonia​—anggaman makapkapuy​—so nantultuloy ni ed loob na pigaran siglo. Diad komaduan siglo K.K.P., diad panaon na impankopya ed Lukot nen Isaias ed Inatey a Dayat, saray taga-Parthia so angontrol ed Babilonia, a minoria ed saman bilang premyon nanlalabanan na kabangibang iran nasyon. Inreport na Judion manag-awaran a si Josephus a “baleg a bilang” na Judios so manaayam diman ed inmunan siglo K.P. Unong ed The Cambridge Ancient History, saray taga-Palmyra a komersyante so akapangiletneg na maaligwas a negosyo a kolonya ed Babilonia nen 24 K.P. Kanian, anggan kasampotan na inmunan siglo K.P., say Babilonia so agni sigpot a nankibalatar; balet, say libro nen Isaias so abayaglan asumpal sakbay na satan.​—1 Pedro 5:13.

20. Antoy walan ebidensia a diad kaunoran et say Babilonia so nagmaliw a “loslosbo na batobato”?

²⁰ Inatey lay Isaias sanen say Babilonia et andian lay manaayam. Balet tua unong ed propesiya, diad kaunoran et nagmaliw labat a “loslosbo [na batobato, NW]” so Babilonia. (Jeremias 51:37) Unong ed Hebreon iskolar a si Jerome (nianak nen komapat a siglo K.P.), diad agew to say Babilonia so sakey a panag-anopan a ditan so panliliberan na “ayayep ed amin a nengneng,” tan kibalatar nin siansia itan anggad sayan agew. Antokaman a panangipawil ed Babilonia bilang panagyat ed saray turista so nayarin manayat ed saray bisita, balet say “anak na anak” na Babilonia so atawtaw a maando, unong ya impasakbay nen Isaias.​—Isaias 14:22.

21. Akin a saray matoor a propeta so akapangipasakbay ed arapen tekep na ag-onsaew ya inkasusto?

²¹ Si propetan Isaias so agbasta anibukel na inaral a maong a padesir. Agto met nirebisa so awaran pian ompatnag a singa propesiya. Si Isaias so tuan propeta. Ontan met ed amin nin propeta ed Biblia. Panon a sarayan lalaki so makayarin manggawa ed agnagawaan na arum a totoo​—salanti say panangipasakbay ed arapen tekep na ag-onsaew ya inkasusto? Say ebat et malinew. Saray propesiya so nanlapu ed Dios na propesiya, si Jehova, ‘[say Sakey] a mangipapaliwawa na panganggaan manlapu ed gapo.”​—Isaias 46:10.

22. Akin a gawaen tayoy anggaay nayarian tayo a sagyaten iray matuan-impanpuso ya usisaen day Biblia?

²² Kanian kasin makatunongan so pangusisa ed Biblia? Amta tayon makatunongan itan! Balet ta dakel a totoo so agkombinsedo. Sikara lay anibukel na opinyon nipaakar ed Biblia anggamano agda nin balot abasa itan. Isipen pay propesor ya asalambit ed kagapo na inmunan artikulo. Sikatoy inmabobon a manaral na Biblia, tan kayari maalwar a panangusisa ed Biblia, nikuanton satan et libron nanlapud Dios. Diad kaunoran et abautismoan bilang sakey ed Tastasi nen Jehova, tan natan et sikato lay manlilingkor bilang sakey a matatken! Gawaen tayoy anggaay nayarian tayo sirin a sagyaten iray matuan-impanpuso ya usisaen so Biblia ed inkasikara tan insan manibukel na opinyon nipaakar ed satan. Matalek itayo a no sikaran mismo so unonan mangusisa, namoria da a sayan nikadkaduman libro, say Biblia et peteg a libron parad amin a totoo!

Kasin Nisalaysay Yo?

◻ Panon mon usaren so Mosaikon Ganggan pian ipanengneng a say Biblia et agnanlapud too?

◻ Antoray ag-onkupas a prinsipyo ed Biblia a praktikal parad modernon panagbilay?

◻ Akin a say propesiya ed Isaias 13:19, 20 et agnisulat kayari aktual ya inkagawa to?

◻ Antoy ipaseseg tayon gawaen na saray matuan-impanpuso, tan akin?

[Kahon ed pahina 19]

Komustay Agnapruebaan?

Lugan na Biblia so pigaran balikas a ditan et andian na pisikal ya ebidensia. Alimbawa, say panutukoy to nipaakar ed agnanengneng a pasen a panaayaman na espiritun persona et agnapaneknekan​—odino nasuppiat—​ed sientipikon paraan. Kasin saratan ya agnapruebaan a reperensya et pagmaliwen ton kontra so Biblia ed siensia?

Onia so tepet a kidudungetan na sakey a planetary geologist a nanaral na Biblia a kaibay Tastasi nen Jehova pigaran taon lay linmabas. “Talagan aksobien kon say pangawat ed Biblia diad inmuna et mairap parad say siak lapud agko napaneknekan so pigaran balikas ed Biblia unong ed sientipikon paraan,” so nanonotan to. Sayan masimoon a laki so nantultuloy ed panagaral na Biblia tan asabin sikatoy akombinse a say walan ebidensia so mangidedemostra a satan so Salitay Dios. “Saya so amawas ed panpirawat kon paneknekan so kada katuaan ed Biblia,” insalaysay to. “Nepeg a say toon walaan na hilig ed siensia so mabulos a mangusisa ed Biblia unong ed espiritual a punto de bista, tano andi agton balot naawat so katuaan. Agnailaloan a say siensia et mamekder ed kada balikas a walad Biblia. Balet lapud walaray balikas ya agnapruebaan et agto labay ya ibagan aliwan tua iratan. Say importantin bengatla et inerman a napaneknekay inkasusto na Biblia et napekderan itan.”

[Litrato ed pahina 17]

Inrekord nen Moises iray totontonen ed sanitasyon ya abantin tuloy ed panaon da