Saray Plano na Too Parad Internasyonal a Kaligenan

“Sano amin na saya so onlabas, kaliktan min sikami so managtambal. Kaliktan min gawaen so nayarian min mamainomay ed maabig ya iilaloan a tatawagen ko a balon uksoy na mundo.”​—Presidente na E.U. a si George Bush, Enero 1991, kayarin tuloy na gapo na bakal ed Iraq.

“Say ideya nen Presidente Bush ed Balon Uksoy na Mundo so mangidanet ed kaimportantian na uley na ganggan tan say pananisian saray nasyon so walaan na atugyop a responsabilidad parad kawayangan tan inkahustisya. Diad panampot na Cold War, sakey a balon panaon so onlelesa.”​—Embahador na E.U. ed Australia, Agosto 1991.

“Diad sayan labi, unong a nanengneng koray ebento ed katitibukel na demokrasya ed sankagloboan, angangko​—angangko ta nagkalalon asingsingger itayon tuloy ed sayan balon mundo nen say nensaman.”​—Presidente na E.U. a si George Bush, Setyembre 1991.

SINGA si Presidente Bush, dakel iran manuley so mansasalitan walaan na positibon ilalo ed arapen. Kasin sikara so walaan na maabig a rason ed panilalon positibo? Kasin saray ebento nanlapulad Guerra Mundial II so mangiter na letnegan ed ontan a positibon panilalo? Kasin isipen yon nitarok na saray pulitiko so internasyonal a kaligenan?

Say Matalonggaring a Plano na Too

Imbinsabinsa na palabas ed telebisyon a Goodbye War, a “legan na unor a duaran taon na komaduan guerra mundial, masulok a sakey laksan totoo so ompapatey ed kada bulan.” Natan, liknaen na saray nasyon so maganat a pankaukolan parad plano pian agla naulit so ontan a bakal. Kaleganan ni na bakal, saray manangilaman na 50 nasyones so amawala na sankatalonggaringan a planon ginawa na too parad internasyonal a kaligenan: say Charter na Nasyones Unidas. Imbalikas na manangilukas iran salita na Charter so determinasyon “diad pangiliktar ed ontumbok iran kailalakan manlapud kairapan ed bakal.” Saray prospektibon membro na Nasyones Unidas so “nepeg a mankakasakey ed biskeg [da] pian pansiansiaen so internasyonal a kareenan tan kaligenan.”

Apataplo-tan-sakey agew ed saginonor, impelag na sakey ya eroplano so bomba atomika ed Hiroshima, Japan. Tinmerak itan ed tagey na mismon utel na syudad, ya anigway na masulok a 70,000 totoo. Atan ya interak, tan say tinmumbok ya agawa ed saginonor a taloran agew ed Nagasaki so epektibon angisampot na bakal ed Japan. Lapud say Aleman a kaalyado na Japan so sinmuko nen Mayo 7, 1945, sirin say Guerra Mundial II so anampot. Anggaman ontan, kasin kasampotan itan na amin a bakal?

Andi. Nanlapulad Guerra Mundial II, anengneng na katooan so masulok a 150 angkelag iran bakal a nagkalalon angetel na 19 laksan bilay. Malinew, say matalonggaring a plano na NU so agni akapangitarok na internasyonal a kaligenan. Anto so problema?

Say Cold War

Ag-atalaranan na saray managplano ed NU so laslasan a tampol a linmesa ed baetan na saray datin mankaalyado ed Guerra Mundial II. Dakel iran Estado so angala na dapag ed sayan puligesgesan ed pakayari, ya atawag na Cold War tan diad kabiangan et puligesgesan na Komunismo ed kapitalismo. Imbes a pankasakeyen so biskeg da ed pamatunda na bakal, say duaran grupo na nasyones so anuporta ed balang dapag ed irangan tan lapud saya sikara so nantutulot ed Asia, Aprika, tan ed saray bansan Amerika.

Diad saginonor a 1960’s, say Cold War so ginmapon akesayan. Say inkakesayan so amantok nen 1975 sanen pinirmaan na 35 Estados so tatawagen a Paknaan ed Helsinki. Kaiba ed saya so Soviet Union tan say Estados Unidos, a pati saray kaalyado ra ed Europa. Amin so angisipan a mankimey parad “kareenan tan kaligenan” tan “ompaliis . . . ed panaktakot odino pangusar na biskeg sumpad katooran ed teritorya o pulitikal a kawayangan na dinanman ya Estado, odino anggan diad anton nengneng ya ag-ontukoy ed saray gagala na Nasyones Unidas.”

Balet sarayan ideya so agtinmalona. Diad asasakbay a 1980’s, pinmetang lamet so laslasan ed baetan na angkabaleg iran pakayari. Saray bengatla so ontanlan inmuges a diad 1982 say balobalon apilin sekretaryo-heneral na Nasyones Unidas a si Dr. Javier Pérez de Cuéllar, so angaksobi ed insaew na organisasyon to tan amasakbay ed sakey a “balon internasyonal ya anarkya.”

Ingen, natan, ibabalikas na sekretaryo-heneral na NU tan arum iran papangulo so positibon iilaloan. Tutukoyen na saray balita so “panaon kayari-na-Cold War.” Panon so inlesa na sayan impanguman?

“Say Panaon Kayari-na-Cold War”

Say makapasagyat a sengegan et say impanaabet na 35-nasyones ed Europa parad Konperensya ed Kaligenan tan Kooperasyon. Nen Setyembre 1986 et pinirmaan da so tatawagen a Dokumenton Stockholm, a mamekder-lamet ed insipan da ed Paknaan ed Helsinki nen 1975.a Kinarga na Dokumenton Stockholm so dakel iran ganggan a manguley ed panamanlong ed saray kurang na militarya. Inreport na SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) ed Yearbook 1990 to, “saray resulta ed apalabas a taloran taon so makapaseseg tan say agawaan so ongagapon palumbasan to so nisulat iran obligasyon ed Dokumenton Stockholm.”

Insan, nen 1987, adampot na angkabaleg iran pakayari so makatantandan paknaan a mankaukolan na paneral ed amin ya ipepelag iran missile da a sabien to so 300 anggad 3,400 milyas (500 anggad 5,500 kilometro). “Say pisikal a paneral ed saray missile tan bomba so implano tan saray kondisyon ed saray paknaan so susumpalen na balang dapag,” ikuan na SIPRI.

Ginawa so arum iran remedyo pian bawasan so desyang na nuklear a bakal. Alimbawa, pinirmaan na angkabaleg iran pakayari nen 1988 so sakey a paknaan nipaakar ed “intercontinental ballistic missiles tan submarinelaunched ballistic missiles.” Sakbay ya ipelag so ontan iran armas, nakaukolan a pakabatan na balang dapag so sakey diad “ag-onkulang a duamplo-tan-apat oras sakbay na implanon petsa, pasen a pangipelagan, tan say kaawang a nalanor.” Unong ed SIPRI, saratan a paknaan so “ngalngalin mangekal ed kagawa na lokal iran insidente a mangipaarap ed sankamundoan a nuklear a bakal.”

Kaleganan to, pinmeles iray plano diad pamaaligwas ed internasyonal a kaligenan nen Mayo 1990, legan na konperensya na angkabaleg a pakayari ed Washington, D.C., improponi na datin presidente na Soviet a si Mikhail Gorbachev a pirmaan na duaran grupo na nasyones ed Europa so paknaan ed kareenan. Diad Hulyo, say 16 Mamasagur iran nasyon na NATO (North Atlantic Treaty Organization) so nanaabet ed London. Say ebat da’d proponi nen Mikhail Gorbachev et pirmaan na balang dapag so “atugyop a panangiyabawag a ditan isamba min sikami so aliwa lan kabusol tan pekderan so gagala min ompaliis ed panaktakot odino pangusar na puersa.” Say walad-apis a paulo na sakey a peryodiko ed Aprika so aneskribe ed saya a bilang “Sakey a Baleg a Kupbang ed Sankamundoan a Kareenan.”

Insan, sakbay a tuloy na konperensya na angkabaleg a pakayari ed Helsinki, Finland, sakey a pinagkasangiyan na gobierno na E.U. so angikuan a “say posibilidad na bakal [ed Pegley Bukig] so mangitatarok na balon ulop na plano parad sankamundoan a kareenan.” Say kareenan so asuni sanen nilubak na Iraq so Kuwait tan say bakal so mamapagyaw ya onbuyak ed amin a bansa ed Pegley Bukig. Balet diad pakauley na Nasyones Unidas, sakey ya internasyonal a puersan impangulo na Estados Unidos so amatakyas ed managlubak iran puersa pian ompawil ed dilin bansa ra. Say internasyonal a pankakasakey na gagalan nipatnag ed sayan bakal so amaseseg ed arum a manilalon ompepelnak so sakey balon panaon na kooperasyon.

Nanlapulad saman, dinmenden iray sankamundoan ya ebento. Diad partikular, say mismon gendat a kipapasen na Soviet Union so dramatikon anguman. Saray Estado ed Baltic so naabuloyan a mangiyabawag na kawayangan da, tan arum iran republika ed Soviet Union so anumbok ed ehemplo ra. Pinmarungtal ed daldalin so marawal iran irangan na tribu a singa putel ed silong na atugyop a panamanlong na Komunista. Diad sampot na 1991, pinaandi na Soviet Union so kairapan.

Sarayan baleg a pananguman ed mapulitikan eksena na mundo so angilukas na pankanawnawa parad organisasyon na Nasyones Unidas. Inkuan na The New York Times nipaakar ed saya: “Say ikepa na sankamundoan ya irangan tan say balon espiritu na kooperasyon ed baetan na Estados Unidos tan Soviet Union so mankabaliksan na balo, mabibiskeg a betang ed internasyonal iran kurang parad sankamundoan ya organisasyon.”

Kasin saya so panaon pian ipanengneng na sayan 47-taon a muyongan no anto so nagawaan to? Peteg kasin onloloob itayo ed tatawagen na Estados Unidos a “sakey a balon siglo, tan balon milenyo, na kareenan, kawayangan tan aligwas”?

[Paimano ed leksab]