Say Anggaan na Gulaan ed Sankamundoan

NGALNGALI duan libon taon lay apalabas, sakey a melag a grupo so nagmaliw a biktima na gulaan. Onia so salaysay nen Tertullian nipaakar ed walan awawey na saray Romano ed inmunan Kristianos: “Sano agmamauran so katawenan, no wala so yegyeg, no wala so eras odino salot, tampol a say kelyaw et ‘Ipakan iray Kristiano ed saray leon!’”

Anggaman puntirya na gula, niresistian na inmuunan Kristianos so tukson ibales so ag-inkahustisya. Diad bantog a Sermon to ed Palandey, inkuan nen Jesu-Kristo: “Nadngelan yo la’n asalita, Aroen mo’y kaparam a too, tan gulaen mo’y kabosol mo. Et ingen kuan ko ed sikayo, Aroen yo ray kabosol yo, tan pikasi [iray] mamasegsegang ed sikayo.”​—Mateo 5:43, 44.

Say insalitan tradisyon na saray Judio so mangibabangat a ‘say panggula ed kabusol’ so manepeg labat a gawaen. Anggaman ontan, inkuan nen Jesus a nepeg tayon aroey kabusol tayo, aliwan say kaaro tayo lambengat. Saya so mairap balet aliwan imposibli. Say pangaro ed kabusol et agto kabaliksan a labay tayon amin iray paraan odino gawa to. Say Griegon salitan naromog diad salaysay nen Mateo so nanlapud a·gaʹpe, a dedeskribien to so panangaro ya onkiwas a mitunosan ed prinsipyo. Say toon mangipapatnag na a·gaʹpe, aprinsipyoan ya aro, so manggagawa na maong anggan ed kabusol a mangugula tan maruksa ed sikato. Akin? Lapud saya so paraan a pangalig ed Kristo, tan saya so paraan pian natalonaay gulaan. Inkuan na sakey a Griegon iskolar: “Gagawaen na [a·gaʹpe] a natalonaan tayo so tendensyan onsanok tan ed sakit-na-linawa.” Balet kasin epektibo iya ed mundo natan a napnoy-gula?

Bidbiren ya aliwan amin a mankuan a Kristiano et desididon mangalig ed alimbawa nen Kristo. Saray agano nin karelmengan ed Rwanda so ginawa na saray poli, a dakel ed saray membro ra et mankuan a Kristianos. Insalaysay nen Pilar Di̇́ez Espelosi̇́n, Romano Katolikon madre a nantrabaho ed Rwanda ed loob na 20 taon, so agawa. Sakey a lakin di-barang a mapatnag ya inusar to la so inmasingger ed sikato ed simbaan. Tinepetan na madre: “Anto ta’y gagawaen mon panliliber tan pamapatey na totoo? Agmo ta anonotan si Kristo?” Inkuanton anonotan to met tan intuloy toy linmoob ed simbaan, tinmalimukor, tan masimoon a nan-Rosaryo. Balet sanen asumpal la, inmalis pian ituloy toy pamatey. “Ipapanengneng na satan ya agsustoy pangibabangat mi ed ebanghelyo,” binidbir na madre. Anggaman ontan, saratan ya insaew so agmankabaliksan ya aliwan epektibo so mensahe nen Jesus. Say gulaan so natalonaan na saramay mangaagamil na tuan Inkakristiano.

Pananalona’d Panggula diad Panangipangawan a Kampo

Si Max Liebster so puron Judio ya akaliktar ed Holocaust. Anggaman say apelyido to et mankabaliksan na “inad-aro,” atasian to so ekstraordinaryon belat na gulaan. Deneskribe to so naaralan to ed Alemanyan Nazi nipaakar ed aro tan gula.

“Siak so pinabaleg diad asingger ed Mannheim, Alemanya, ed saray taon 1930. Imbaga nen Hitler ya amin a Judios so mayaman a managpatubon mangaabuso ed saray Aleman. Balet say katuaan to et sakey labat a managgaway sapatos so amak. Anggaman kuan, ginapoan a busolen na kakaabay mi lapud impluensya na propagandan Nazi. Sanen siak lay tinedyer, sakey a taga baryo so pilit ya angipuranis ed muling ko na dalay baboy. Sayan graben pananginsulto so sakey lambengat a gapoan na saray nagawa ni. Nen 1939 et say Gestapo so angaresto tan angumpiska ed amin a kayarian ko.

“Manlapud Enero 1940 ya anggad Mayo 1945, akipuligesgesan ak pian mansiansian mabilay ed limara nin panangipangawan a kampo: Sachsenhausen, Neuengamme, Auschwitz, Buna, tan Buchenwald. Say amak, ya inawit met ed Sachsenhausen, so inatey legay teriblin panaoy-ambetel nen 1940. Siak a mismoy angalsa ed bangkay ton amaarap ed krematorio, a wadtay kitungilang iran bangkay a manaalagar pian poolan. Diad ami-amin et walora ed kapamilyak so inatey ed saray kampo.

“Kagula iray kapos diad limog na saray priso a lalo nen saray guardiyan SS. Saray kapos so prison mitutulongan ed SS tan sirin nanggayagaan day pigaran pabor. Sikaray inasainan a mangasikaso ed panangibunog na tagano, tan sikara met so angipakurang na panagsiplat ed arum a priso. Mabetbet a sikaray agmakatunongan tan walay lalabien. Abaloan ko et walaan ak na daakan a rason pian busolen so SS tan saray kapos, balet legan na inkaprisok, naaralan kon lalon mabiskeg so aro nen say gula.

“Say inkapekder na saray prison Tasi nen Jehova so angumbensi ed siak a say pananisia ra so nibased Kasulatan​—tan siak a mismo so nagmaliw a Tasi. Pinaseseg ak nen Ernst Wauer, sakey a Tasin akabat ko ed panangipangawan a kampo na Neuengamme, a bayuboan koy mental ya awawey nen Kristo. Kuan na Biblia a ‘sanen ayewayewen da ag to binmales ya angayew; sanen apagpairap ag naningongot; no ag ingen inmatalek to so laman to ed manangiter na tunong.’ (1 Pedro 2:23) Nanggunaetan kon gawaen itan, say pangipiya na panangibales ed lima na Dios, say Ukom na amin.

“Naaralan ko ed saray taon ya inusar ko ed saray kampo a mabetbet a makakagaway totoo na mauges a bengabengatla lapud inka-ignoranti. Aliwan amin met ed guardiyan SS so mauges​—walay sakey ya angiliktar ed bilay ko. Aminsan et dinapoan ak na sakey a graben ataki ed diarrhea tan agaylay kapuy kon manakar manlapud trabahok a mamaarap ed kampo. Siak la komon so awiten ed saray gas oven na Auschwitz ed kaimbuasan, balet sakey a guardiyan SS a kabandaan ko ed Alemanya so amegley parad siak. Inyareglo ton mantrabaho ak ed kapiterya na SS, a ditan et makapanpainawaak anggad iyabig ko. Sakey ya agew et impatua to ed siak: ‘Max, say liknaan ko et akalugan ak ed sakey a tren a manbabwes so batik to tan agla nakontrol. No siak so ontabuy, ompatey ak. No siak so mansiansia, nadumbo ak met!’

“Kaukolan met na sarayan totoo so nagkalalon aro a singa met ed siak. Diad tua, say aro tan panangabagey, pati say pananisiak ed Dios so tinmulong ed impakatalonak ed saray pakaskasin kipapasen tan inagew-agew a panamagyaw na patey. Agko nibagan siak so akaliktar ya ag-asugatan, balet saray piglat na emosyon so daiset la.”

Say ligsa tan panangasin sankanengneng ni ed si Max kayari na 50 taon so mabiskeg a testimonya ed katuaan na saray salita to. Aliwa labat a si Max so walaan na ontan ya eksperiensia. Sikatoy walaan na putel a rason pian talonaay gula​—labay ton aligen si Kristo. Ontan met so ginawa na arum a say bilay da et inwanwan na Kasulatan. Isasalaysay nen Simone, sakey ed saray Tasi nen Jehova a nanlapud Pransya, no panon ton naaralan so peteg a kabaliksan na andi-siblet ya aro.

“Imbangat nen inak a si Emma, a nagmaliw a Tasi agni abayag sakbay na komaduan guerra mundial, a mabetbet a gagawaen na totoo so mauges lapud inka-ignoranti. Insalaysay to a no gulaen mi’ra a singa ed impanggula ra’d sikami, aliwa kamin tuan Kristianos, lapud imbaga nen Jesus a nepeg tayon aroen iray kabusol tan ipikasi iramay mamapasegsegang ed sikatayo.​—Mateo 5:44.

“Natandaan ko ni sakey ya alablabas a situasyon ya anubok ed sayan talindeg. Legan na panaon na panaglusob na saray Nazi ed Pransya, asagmak nen Ina so agaylan irap ed lima na kapara min manguupa ed sakey ya apartment. Indalem to si Ina ed Gestapo a sengegay inkipisok nen Ina ed loob na duaran taon ed saray panangipangawan a kampo na saray Aleman, ya inatey lawari ditan. Kayari bakal, kaliktan na pulisya na Pransya a papirmaan ed si Ina so sakey a papeles a mangaakusa ed sayan bii ya akinonong ed saray Aleman. Balet impulisay nen inak, ya imbaga to ni ingen a ‘say Dios so Ukom tan Mananumang ed maong tan mauges.’ Kayari pigaran taon, nansakit na terminal kanser iyan kaabay mi. Imbes a panliketan so nansumpalan to, inusar nen inak so dakel ya oras pian pagmaliwen a komportabli no nayari iray nakekeraan a bulan na bilay to. Agkon balot nalingwanan iyan inkatalonggaring na aro sumpad gula.”

Iyiilustra na sarayan duaran alimbawa so pakayari na aprinsipyoan ya aro sumpad ag-inkahustisya. Anggaman ontan, kuan a mismo na Biblia a wala so “panaon na pangaro, tan panaon a pangula.” (Eclesiastes 3:1, 8) Panon a nagawa itan?

Panaon a Manggula

Agkokondenaen na Dios so amin a gulaan. Nipaakar ed si Jesu-Kristo, kuan na Biblia: “Sika inarom so katunongan, tan binosol mo so kaugsan.” (Hebreos 1:9) Anggaman ontan, walay pandumaan na panggula ed mauges tan panggula ed toon manggagaway mauges.

Impanengneng nen Jesus so alimbawa na dugan inkasimbang ed baetan na aro tan gula. Kagula to so pansimpisimpitan, balet nanggunaetan ton tulongan iray mansimpisimpitan a manguman na panag-isip da. (Mateo 23:27, 28; Lucas 7:36-50) Kinondena to so karawalan, balet impikasi to iramay amatey ed sikato. (Mateo 26:52; Lucas 23:34) Tan anggaman sikatoy ginula na mundo ya anggapoy sengegan, imbagat toy dilin bilay to pian ikdan na bilay so mundo. (Juan 6:33, 51; 15:18, 25) Intilak to ed sikatayo so sakey a naspot ya alimbawa na aprinsipyoan ya aro tan maridios a gula.

Nayarin lapud ag-inkahustisya a walaan tayoy rason ya onsanok, a singa ed alikna nen Jesus. (Lucas 19:45, 46) Anggaman ontan, ag-inautorisaan iray Kristiano ya iyan da’d lima ra so ibales. “Aleg ya itumang yo ed angan siopa so mauges ed mauges,” so simbawa nen Pablo ed saray Kristiano ed Roma. “No nayari, dia ed angangaan na nayarian yo, manayam kayo ed kareenan ed ganaganay totoo. Aleg a sikayo a dili so onbales . . . Ag ka pararaeg ed mauges; no ag ingen say maong so panaeg mo ed mauges.” (Roma 12:17-21) Sano personal tayon ipulisay so pangitanem na gula odino ombawi ed mauges, manbibiktoryay aro.

Mundon Andiay Gulaan

Pian naandi so gulaan ed sankamundoan, nepeg a manguman so nigalet ya awawey na minilyon a totoo. Panon iyan nadampot? Inrekomenda nen Propesor Ervin Staub so onggendan: “Ibaliwala tayo iramay pinasakitan tayo tan tatalimaen met iramay tinulongan tayo. Legan a lalon tatalimaey totoon tutulongan tayo tan naeeksperiensia iray inkapenek a resultay pananulong, naromog tayo met so inkasikatayon magmamaliw a lalon maasikaso tan matulong. Nepeg a magmaliw a sakey ed saray kalat tayo so pamawala na saray sosyedad a walaan na sankalaknaban a pibibiang no nayari ed panggawa na bengatla parad arum.”​—The Roots of Evil.

Diad arum a salita, say iyandi na panggula so mankakaukolan na pamalesa na sakey a sosyedad a ditan et nabangatan so totoo a mangaro diad pantutulongan, sakey a sosyedad a ditan et nalingwanan na totoo so amin ya imbel a resulta na panangidumaduma, nasyonalismo, rasismo, tan tribulismo. Kasin walay ontan a sosyedad? Kunsideraey eksperiensia na sakey a lakin personal a nipaarap ed gulaan ed panaon na Kultural a Rebolusyon ed Tsina.

“Sanen ginmapo so Kultural a Rebolusyon, sikami imbangat ya anggapo so pasen na pikokompromiso ed ‘pipupuligesgesan ed klase.’ Say gula so manunaan a tendensya. Siak so nagmaliw a sakey a Red Guard tan ginmapon mananap na ‘saray kalaban a klase’​—anggad diad limog na pamilyak. Anggaman siak so sakey labat a tinedyer ed saman, akibiang ak ed panagsukimat ed kaabungan, ya aanapen miray ebidensya na ‘ikiling ed oposisyon.’ Indaulok met so sakey a mapublikon miting a mamabaat ed sakey a ‘kalaban a rebolusyon.’ Siempre, sarayan akusasyon so nibase no maminsan ed personal a sakit na linawa imbes ed mapulitikan bengabengatla.

“Anengneng ko so dakel a totoo​—ugaw odino matatken, laki odino bii​—ya alablabas a dinusa. Sakey ed saray maestrok​—a maong a too—​so inlibot ed lansangan a singano sakey a kriminal. Duay bulan ed saginonor et sakey nin rerespetoen a maong a maestro ed eskuelaan ko so aromog ya inatey ed Ilog Suzhou, tan apilitay maestrok ed Ingles ya ibitay toy inkasikato. Siak so abigla tan awetwet. Maong irayan totoo. Say pantrato ed sikara na onia so aliwa! Kanian pinultot ko so pisiglaotan ed saray Red Guard.

“Agak manisia a sayan peryodo na gulaan ya aganon anakmal ed Tsina so sakey a nikadkaduman inkagawa. Anengneng na sayan siglo so dakerakel ya imbetag na gulaan. Anggaman ontan, kumbensido ak a taloen na aro so gula. Anengneng kon mismo iyan bengatla. Sanen ginapoan koy milimog ed saray Tasi nen Jehova, nandinayewan ko so puron aron impanengneng da ed totoo na nanduruman rasa tan abenegan. Manilalo ak ed panaon, a singa ed isisipan na Biblia, ya amin a totoo so nabangatan a manaaroan.”

On, say internasyonal a sosyedad na Tastasi nen Jehova so mabilay a prueba a nayarin naekal so gulaan. Antokaman so abenegan da, panbabanikelan na Tastasi a say ag-inkahustisya so salatan na panrerespetoan tan ekalen so antokaman a kera na tribulismo, rasismo, odino nasyonalismo. Sakey a basiyan parad itatalona ra et say determinasyon dan aligen si Jesu-Kristo diad panangipatnag na aron igigiya na prinsipyo. Say sakey nin basiyan et say ilalo ran panganggaen na Panariay Dios so antokaman ya ag-inkahustisya a sasagmaken da.

Say Panarian na Dios so say pihon solusyon pian nadampot so sakey a mundon andiay gulaan, sakey a mundo a ditan et anggapoy anggan mauges a gulaen. Sayan mangatatawen a gobierno, ya adeskribe ed Biblia bilang “saray tawen a balo,” so maneguro ed sakey a mundon bulos manlapud ag-inkahustisya. Uleyan to so “dalin a balo,” odino balon sosyedad na totoo a nabangatan pian manaaroan. (2 Pedro 3:13; Isaias 54:13) Sayan panagbangat so nagagawa la, a singa papaneknekan na saray eksperiensia di Max, Simone, tan dakel nira. Saya so sakey labat a pataway na say sankamundoan a programan mangekal ed gulaan tan saray sengegan to.

Dedeskribien nen Jehova so resulta diad panamegley na propeta to a si Isaias: “Ag ira naani mamaunong odino mamagbag dia ed amin a masanto a palandey ko; ta say dalin napano naani ed pikakabat ed Jehova, singa saray danum sakbongan da so dayat.” (Isaias 11:9) Say Dios a mismo so mamatunda ed gulaan. Talagan magmaliw itan a panaon na panaaroan.

[Saray litrato ed pahina 7]

Tinatoan na saray Nazi so kawigin taklay nen Max Liebster na numeroy priso

[Litrato ed pahina 8]

Asingger lan say gulaan so magmaliw a sakey a bengatla ed apalabas