Paknaan ed Baetan na “Templo na Dios” tan Saray Idolo ed Gresya?

DIAD SAYAN ampetapetang a tiagew, mansasnit so agew ed saray mansiayap a bato. Balet, sayan pirmin petang so agmamakesay ed seseg tan pirmin determinasyon na ulop na debosyonado iran managbiahin Greek Orthodox a mamaarap ed kapilya ed toktok na pukdol.

Makanengneng ka na naknaksawan ya akulaw, a nanbaroy a nanlapud arawin parti na bansa, ya ipapasya toy onakar anggaman apakpakil la. Sakey nin pukdol, sakey a magunaet a laki so manlinglinget legan a mapagpagan onseseksek ed manleletletan ya ulop. Tan sakey ya ugaw a bii, mapatnag a nasasakitan tan akakuliseng, onkukurong a mandaldala iray pueg to. Anto ta’y kalat da? Pian diad suston oras, a manpikasi tan, no posibli, et diwiten tan anguban so imahen na seselebraan a “santo.”

Saray eksenan mipadpara ed saya so naulit-ulit ed sankamundoan diad saray pasen a nitalagan pandayewan ed “saray santo.” Mapatpatnag, amin na sarayan debotado so kombinsido a diad ontan a paraan et tutumboken day paraan na Dios diad iyaasingger ed sikato, sirin ipapanengneng da so debosyon tan pananisia ra. Onia so isasalaysay na libron Our Orthodox Christian Faith: “Nonodnonoten mi [iray “santo”], tan iglogloria tan igagalang so masanton inkapersona ra . . . , tan kekerewen min ipikasi ra kami ed Dios tan saray ey-ey da tan tulong ed dakel a pankaukolan mi ed bilay. . . . Ontutupleg kami ed manamawalay-milagro iran Santo . . . parad pankaukolan ed espiritual tan ed laman.” Ontan met, unong ed synodic iran regulasyon na Iglesia Katolika Romana, “saray santo” so pangipanonan bilang manamegley ed Dios, tan namparan saray reliko tan imahen na “saray santo” so dayewen.

Say manunan panpapagaan na puron Kristiano so nepeg a dayewen so Dios “ed espiritu tan katuaan.” (Juan 4:24) Lapud sayan rason konsideraen tayo pa so pigaran katuaan nipaakar ed paraan a say panagdayew ed “saray santo” et nigapo bilang kabiangan na relihyoso iran agamil na Kakristianoan. Say ontan a panangusisa so nepeg a mamalinew a maong ed amin a manpilalek ya onasingger ed Dios diad paraan ya abobonan To.

No Panon a Niparungtal so ‘Sasanto’

Tinawag na Kristianon Griegon Kasulatan a bilang ‘saray masanto,’ odino “sasantos,” amin ed saramay asasakbay a Kristianon alinisan diad panamegley na dala nen Kristo tan nibiig parad serbisyo ed Dios bilang prospektibon kaiban mananawir nen Kristo. (Gawa 9:32; 2 Corinto 1:1; 13:13)a Saray lalaki tan bibii, prominenti tan abebeba ed loob na kongregasyon, amin so adeskribi bilang ‘saray masanto’ legan a manbibilay ed dalin. Anggan sakbay a sikaray ompatey sikaray kabat a bilang saray santo diad Makasulatan a pantalos.

Balet, kayari na komaduan siglo K.P., legan a natitibukel so apostatan Inkakristiano, say tendensya et say panalin naabobonan so Inkakristiano, relihyon a managyat ed saray paganon totoo tan mainomay dan aksobien. Dadayewen na sarayan pagano so dakerakel a dirios, tan say balon relihyon et istrikton monoteistiko. Kanian posibli so pipakna diad pangadapta ed “saray santo” ya onsandi ed kadaanan a dirios, saray nengneng-na-inkadios, tan saray palbayani ed mito. Diad pangokometo ed saya, onia so isasalaysay na libron Ekklisiastiki Istoria (Ecclesiastical History): “Parad saraman so akomberti ed Inkakristiano a nanlapud pagano, mainomay a nabidbir iray impulisay dan palbayani diad persona na saray martir tan pian pagalangan dara a datin niiter ed mito iran palbayani. . . . Balet, mabetbet a say panangigalang ed saray santo so asabin talagan idolatriya.”

Ipapaliwawa na sananey nin palapagan no panon a niparungtal a “saray santo” ed Kakristianoan: “Diad panangigalang ed saray santo na Greek Orthodox Church, aromog miray mabitar a pakasuysoyan na mabiskeg ya impluensya na paganon relihyon. Kualidades a nipaarap ed Olympian a dirios sakbay ya akomberti so [totoo] ed Inkakristiano a natan et niyapasakey ed saray santo. . . . Manlapud asasakbay iran taon na balon relihyon, naimano tayon isasandi na saray patumbok to so dios na agew (Phoebus Apollo) ed si Propetan Elias, ya angipaalagey na saray simbaan ed, odino ed abay, na saray geray na kadaanan iran templo odino santuaryo na sayan dios, maslak ed saray toktok na pukdol tan palandey, diad kada pasen a pinagalangan na kadaanan iran Griego so manangiter-liwawan Phoebus Apollo. . . . Iyuulibay da ni ingen so Birhen a diosan si Athena ed si Birhen Maria a mismo. Sirin, nakal so liknaan a walay kulang parad saray akombertin managtalintao anggaman nigeba so talintao nen Athena.”​—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (New Encyclopedic Dictionary), Tomo 1, pahina 270-1.

Singa bilang, usisaen pa so situasyon ed Atenas dia ed pansamposampot na komapat a siglo K.P. Maslak ed saray manaayam ed satan a syudad et siansia niran pagano. Sakey ed saray sankasagradoan a ritual da et say Eleusinian iran sekreton seremonya, sakey a nankaduan ebento,b a nagagawan tinaon ed Pebrero diad baley na Eleusis, 23 kilometron kaarawi ed amianen-sagur na Atenas. Pian naatendian irayan ritual, kaukolan a tumboken na saray paganon taga-Atenas so Sagradon Dalan (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). Diad getman makapangitarya na kasandin pasen a pandayewan, pinruebaan na saray lider na saman a syudad a sikaray talagan mautek. Diad saman met lanlamang a dalan, ngalngali samploran kilometro manlapud Atenas, nipaalagey so monasteryo na Daphni pian sagyaten iray pagano tan pian naamper ira ed iyaatendi ra ed saray sekreton seremonya. Nipaalagey so simbaan na monasteryo ed pundasyon na kadaanan a templo a nideboto ed Griegon dios a si Daphnaios, odino Pythios Apollo.

Say ebidensya na pankakasakey na paganon dirios diad panagdayew ed “saray santo” so naromog met ed isla na Kithira, Gresya. Diad sakey ed saray toktok na isla, wadtan so duaran ankelag a kapilyan Byzantine​—sakey ed saratan so nidedika ed “Saint” George, say sakey ed si Birhen Maria. Imparungtal na saray panagkotkot a ditan a toktok so akapasenan na Minoan santuaryo ed saman a panaon a kinmana bilang panagdayewan ngalngali 3,500 taon ed apalabas. Legan na komanem odino komapiton siglo K.P., impaalagey na “Kristianos” so kapilya ra parad si “Saint” George diad saman ya eksakton pasen na santuaryo. Sayan kiwas so mangirerepresenta ed sakey a bengatla; lapud maaligwas itan a sentro na Minoan a relihyon a kokontrolen to iray rota ed dayat na Aagean. Nipaalagey so duaran simbaan ditan pian naala so pabor na Our Lady tan “Saint” George, say komadua so seselebraan ed parehon agew a singa say “mananalimbeng ed managbaroy,” “Saint” Nicholas. Onia so inkuan na peryodiko a mangibabalita ed sayan impakadiskobre: “Natan say parin [Greek Orthodox] so ontatdang ed palandey, a singa ginawa na parin Minoan ed kadaanan a panaon,” ta pian gawaen iray relihyoson serbisyo!

Diad panegek ed kalaknab na impakaimpluensyay paganon Griegon relihyon ed apostatan Inkakristiano, oniay kuan na managsukimat ed awaran: “Say paganistikon pundasyon na Kristianon relihyon so nansiansian agnauman ed popular iran sisiaen, sirin papaneknekan toy tuloytuloy a kalareker na relihyoson agamil.”

‘Idadayew Mi so Kabat Mi’

Inkuan nen Jesus ed Samaritanon bii: “Sikami igalang mi so amta mi. . . . Saray tua a manangigalang igalang da so Ama dia ed espiritu tan katuaan, ta saray ontan so anapen na Ama a manangigalang ed sikato.” (Juan 4:22, 23) Imanoen a satan a panagdayew ed katuaan so importanti! Imposibli sirin a naabobonan so panagdayew tayo ed Dios no andian na suston pikakabat tan sakey ya aralem a panangaro parad katuaan. Say tuan Kristianon relihyon so nepeg a niletneg ed katuaan, aliwan diad saray tradisyon tan agagamil a binayes manlapud paganismo. Amta tayo no anto so liknaan nen Jehova sano salien na totoon sikatoy dayewen da diad agsuston paraan. Sinulatan nen apostol Pablo iray Kristiano diad kadaanan a Griegon syudad na Corinto: “Anto so pinonongan nen Kristo ed si Belial? . . . Anto a pinonongan so wala ed templo na Dios ed saray talintao?” (2 Corinto 6:15, 16) Antokaman a getman pantunosaney templo na Dios ed saray talintao et makapadimla ed sikato.

Niarum ni, diad malinlinew a paraan, ag-iyaabuloy na Kasulatan so ideya a panpikasian so “saray santo” ta pian sikara so onakto bilang manamegley ed Dios. Diad modelon pikakasi to, imbangat nen Jesus a saray pikakasi so ipasabi labat ed Ama, lapud inwanwan toray babangatan to: “Onia sirin no mikasi kayo: ‘Ama mi’n wala ka ed tawen, nagalang komon so ngaran mo.’” (Mateo 6:9) Inyarum nin imbaga nen Jesus: “Siak so dalan tan say katuaan tan say bilay. Anggapo so ondateng ed Ama noag dia ed panamegley ko. No onkerew kayo na antokaman ed ngaran ko, satan so gawaen ko.” Tan inkuan nen apostol Pablo: “Wala so saksakey a Dios, tan saksakey met a manamegley ed Dios tan saray totoo, say too, si Kristo Jesus.”​—Juan 14:6, 14; 1 Timoteo 2:5.

No talagan labay tayon saray pikakasi tayo so dengelen na Dios, importantin sikatoy asinggeran tayo diad paraan na panangiwanwan na Salita to. Diad pangidadanet ed alenleneg a makanan paraan na iyaasingger ed si Jehova, insulat met nen Pablo: “Si Kristo Jesus ya inatey, on no, sikato met so binangon ed saray inatey, a wala ed kawanan na Dios, tan sikato met so manangyesel ed sikatayo.” “Nayarian to met ya ilaban angga ed kasumpalan so saray onasingger ed Dios dia ed panamegley to, ta manbilay lawas a mangyesel ed sikara.”​—Roma 8:34; Hebreos 7:25.

‘Pandayew ed Espiritu tan Katuaan’

Anggapo ed apostatan Inkakristiano so balanglan espiritual a biskeg nisay suporta na masanton espiritu na Dios a mamakiwas ed saray pagano pian taynanan so palson panagdayew da tan tumbokey matua iran bangat nen Jesu-Kristo. Inawat toray pagano a sisiaen tan agagamil diad pananap na nakomberti, pakayari, tan popularidad. Lapud sayan rason apawala toy, aliwan malet a Kristiano, ya abobonan na Dios tan nen Kristo, noagta palson mananisia, “zizañas” ya agmakana ed Panarian.​—Mateo 13:24-30.

Balet, legan na sayan panaon na anggaan diad silong na panangiwanwan nen Jehova wala so makatantandan kakaorganisa diad panangipawil na tuan panagdayew. Saray totoo nen Jehova ed sankamundoan, antokaman so abenegan dan kultura, sosyal, odino relihyon, panggugunaetan dan itunos so bilay tan sisiaen da ed saray estandarte na Biblia. No labay mon naaralan ni dakel no panon a dayewen so Dios “ed espiritu tan katuaan,” ipangasin asinggeran iray Tastasi nen Jehova ed lugar yo. Panliketan dan tuloy a tulongan ka pian makapangiyopresi ka na naabobonan a sagradon serbisyo ed Dios, unong ed pakayari na katunongan mo tan suston pikakabat ed Salita to. Oniay insulat nen Pablo: “Pikasik ed sikayo, agagi, lapu ed saray panangasi Dios, ya ipatnag yo so saray laman yo a mabilay a bagat, masantos, makapaliket ed Dios, ta sikato so maespiritu a lingkor yo. Tan agkayo miaabobon unong ed sayan mundo, noag ingen manguman kayo lapu ed kapasimbalo na kanonotan yo, pian nasali yo no anto so maong tan makapaliket tan nasnaspot a linawa na Dios.” Tan inkuan to ed saray taga-Colosas: “Sikami met, nanlapu ed agew ya impakadngel mi, andi tunda min mankerew tan manggawa na pikakasi a nipaakar ed sikayo, pian napano kayo komon na kakabatan na linawa to ed amin a karunongan a maespiritu tan pakatalos, mankurang kayo a makana ed Katawan ya onarap ed amin a makapaliket, mamabunga ed ganagana’n maabig a gawa tan ombaleg ed kakabatan na Dios.”—Roma 12:1, 2; Colosas 1:9, 10.

[Saray paimano ed leksab]

[Kahon/Litrato ed pahina 28]

Aliwan Maabig a Kakausar na Parthenon

Si “Kristianon” Emperador Theodosius II, tekep na saray ganggan ed syudad na Atenas (438 K.P.), et inekal toray paganon ritual tan sekreton seremonya, inkapot iray paganon templo. Diad ontan et nayarin pagmaliwen iratan a Kristianon simbaan. Say alenleneg a kakaukolanen parad matalonan kakomberti na templo et say pandalisay ed satan diad pangipeket ditan na kruz!

Sakey ed sankaunaan a kinombertin templo et say Parthenon. Agaway baleg ya impangapiger ed Parthenon pian matukotukoy itan ed kausar bilang “Kristianon” templo. Manlapud 869 K.P., kinmana itan bilang katedral ed Atenas. Diad gapo pinagalangan itan bilang say simbaan na “Masanton Kakabatan.” Saya komon so panonot a walaay gagala lapud bengatlan say orihinal ya “akankayarian” na templo, et si Athena, a diosa na kakabatan. Saginonor satan so nidedika ed “Our Lady the Athenian.” Kayari waloran siglo ed impangusar na Orthodox, kinombirti so templo bilang Katolikon simbaan na Sta. Maria na Atenas. Say ontan a relihyoson “pangusar lamet” ed Parthenon so nantultuloy sanen, diad koma-15 siglo, kinombirti itan na saray Ottoman a Turko bilang moske.

Say Parthenon natan, say kadaanan a templon Doric ed Athena Parthenos (“Birhen”), say Griegon diosa na kakabatan, et bibisitaen na nilibon turista a bilang sakey labat ya obra maestra na Griegon arkitektura.

[Litrato ed pahina 26]

Monasteryon Daphni—sakey a kasandin panagdayewan parad saray pagano ed kadaanan ya Atenas