Akin a Naaandi Kompiyansa?
‘TALAGA ta’n makapanmatalek ka’d siopaman ed sarayan agew?’ Nayarin nadngelan mo’d sakey a dismayadon indibidual a mangitetepet na ontan. Odino ompan nitepet mo ingen itan ed inkasika sanen naaburido ka’d bengatlan agawa ed bilay mo.
Agniburi, sankamundoan lay kaandian na kompiyansa ed saray institusyon tan ed arum a totoo. Mabetbet, nikakatunongan iyan kaandian na kompiyansa. Talaga ta’n nailaloan na siopaman a natoor na maslak a politiko iray amin a sipan da antis na eleksion? Sakey a surbi nen 1990 na 1,000 estudyante ed Alemanya so angipanengneng a bangta 16.5 porsiento ed sikara so matalek a nasolbar na saray politiko iray problema ed mundo, doble balet so angibalikas na pirmin panduaruwa. Tan karaklan so angikuan ya andian iray kompiyansa ed abilidad na saray politiko a manolbar ed saray problema ontan met ed inkamabulos dan manggawa’d satan.
Inreklamo na say peryodikon Stuttgarter Nachrichten: “Dakerakel a politiko so sinononot nin unona ed dili ran pankaabigan insan, no bilang ta posibli ni et isublay daray botante ra.” Onabobon iray totoo ed arum a bansa. Oniay inkuan na peryodikon The European nipaakar ed sakey a bansa: “Say panagmelmelag na saray tobonbalo ed saray politiko so marason a tuloy tan akibiang iray señor da.” Impaimano ton ‘saray botante so maparanay a manboton paekalen ed puesto iray partidoy politika.’ Inkuan ni na peryodiko: “Siopaman a mangusar na panaon ed saray kalangweran [ed satan a bansa] so tampol a makaimano ed kaandian na kompiyansa ra tan liknaan a nipaligpalig.” Ingen, no anggapoy kompiyansay publiko, melmelag so nagawaan na demokratikon gobierno. Onia so aminsan ya impaimano na datin Presidenti na E.U. a si John F. Kennedy: “Say basiyan na epektibon gobierno et say kompiyansay publiko.”
Nipaakar ed kompiyansa ed lawak na panangipakurang na kuarta, say biglan ikakapuy na ekonomya tan iloloor na iyaman-a-tampol iran pakana et sengegay inkamasuyat na dakel. Sanen agla nakontrol iray stock market na mundo nen Oktubre 1997, sakey a newsmagazine so anaglawi ed “alablabas tan no maminsan et agmakatunongan a kaandian na kompiyansa” tan ontan met ed “say makaimpluensian andiay-kompiyansa.” Inkuan to met a say “kompiyansa so naandi lan tuloy [ed sakey a bansa ed Asia] a say mismon kiwawala na gobierno . . . so mapatnag a nasisigensigen.” Bilang sumaryo, sinalambit toy mapatnag: “Saray ekonomya so akapapeg ed kompiyansa.”
Onsasaew met so relihyon a mangilagyat na kompiyansa. Maermen ya inkomento na dyurnal nipaakar ed relihyon a Christ in der Gegenwart ed Alemanya: “Mantutultuloy ya onaabeba so kompiyansa na totoo ed Iglesia.” Diad baetan na 1986 tan 1992, say bilang na saray Aleman a walaan na baleg, odino anggan panon et kabkaabigan a, kompiyansa ed relihyon so inmabeba manlapud 40 a nagmaliw a 33 porsiento. Diad katuaan to, diad datin Bukig ya Alemanya, inmabeba itan ed kulang a 20 porsiento. Diad kasunian, saray totoon walaan na melmelag odino andian na kompiyansa ed relihyon so inmatagey manlapud 56 a nagmaliw a 66 porsiento ed datin Sagur ya Alemanya tan nagmaliw a 71 porsiento ed datin Bukig ya Alemanya.
Say iyaabeba na kompiyansa so napapatnagan diad saray lawak nilikud ed saray politika, panangipakurang na kuarta, tan relihyon—say taloran pinagka-lusek na sosyedad na too. Sananey nin alimbawa et say panangiyimpuersay ley. Saray pakalusotan ed saray kodigo nipaakar ed krimen, saray kairapan ed manepeg a kikurang na ley, tan kuestionabli iran desisyon na korte so pirmin mamapakapuy ed talek na too. Unong ed Time magasin, “saray inkadismaya na saray ombaley tan polis so akasabi la’d punton andiay kompiyansa ed sisteman paulit-ulit a pangibubulos a tampol ed saray busangel a priso.” Lapud saray akusasyon ed inkauges tan inkaruksa na saray polis, say kompiyansa anggan diad saray polis so biglan inmabeba.
Nipaakar ed internasyonal iran politika, saray apaer a pantotongtong ed kareenan tan ag-agawaan a tunday-paltogan so pakabidbiran na kaandiay kompiyansa. Si Bill Richardson, embahador na E.U. ed Nasyones Unidas, so mangituturo ed manunan babeng ed pakadampot na kareenan ed Pegley Bukig, a simplin inkuanto: “Naandi lay kompiyansa.”
Kaleganan diad mas personal a kipapasen, dakel a totoo so andian na kompiyansa anggan diad maapit a kakanayon tan kakaaro, saray mismon babalingan na totoo parad pakatalos tan ligliwa sano walaan iray problema. Mipadparan tuloy so kipapasen ed deneskribe na Hebreon propeta a si Miqueas: “Agkayo manmatalek ed sakey a kaabay; agyo ’yan so panmatalek yo ed sakey a kaaro; kawaloen mo so saray pinto na sangim a manlapu ed saman so ondukol ed akwalan mo.”—Miqueas 7:5.
Tanda na Panaon
Si Arthur Fischer a sikolohistan Aleman so agano nin inaon a mangibabagan: “Say kompiyansa ed nagawaan na sosyedad tan ed personal ya arapen na sakey so talagan biglan inmabeba ed amin a pamaakaran na aktibidad. Panduaruwaan na saray kalangweran no natulongan ira kasi na saray institusyon na sosyedad. Say kompiyansa ra so akasabi ed punton andian laran balot na kompiyansa, balanglan diad politika, relihyon, odino dinanman nin organisasyon.” Agpankelawan a sinaglawi nen sosyologon Ulrich Beck a walay “kultura na panduaruwa” ed saray mapaot ya autoridad, institusyon, tan eksperto.
Diad ontan a kultura, onkiling ya onsian iray totoo, a mangipulisay ed amin ya autoridad, tan manbilay unong ed personal iran estandarte, a mandesisyon ya ipaway ed konseho odino panangiwanwan na arum. Arum so alablabas a mainap, nayarin agmakonsidera ni ingen, sano midedeneng ed saramay liknaen dan agda la napanmatalkan. Sayan ugali so mamapaloor ed agmaabig ya atmospera, a singa say adeskribe ed Biblia: “Dia ed saray kaunoran ya agew onsabi so saray panaon a maatap. Ta saray totoo sikara naani so mangaro ed saray lamalaman da, maaro ra na pilak, managpasirayew, atagey a linawa, maayew, matulay ed saray kaatengan da, malamang, aliwa ran masimpit, anggapo so aro ra a nianakan, anggapo so panangasi ra, managpauges, aliwa ran maadia, maruksa ra, maingongot ed saray maabig, managliput, mayuu-ges, mapasang, maaro ed saray likeliket, a lalo nen say dia ed Dios; a wala so nengneng da ya inkasanto, et ingen itapat da so pakayari na saray inkasanto.” (2 Timoteo 3:1-5; Uliran 18:1) Peteg, say kaaandi na kompiyansa natan so tanda na panaon, tanda na ‘kaunoran iran agew.’
Diad mundon manasagmak na kaaandi na kompiyansa tan napapano na totoon singa saramay adeskribe ed tagey, talagan agsigpot a napanggayagaan so bilay. Balet kasin realistikon isipen a manguman iray bengatla? Kasin natalonaan so kaaandi na kompiyansa natan? No ontan, panon tan kapigan?