Saul​—Apilin Baseha Parad Katawan

SI Saul na Tarso et sarag toy mamatey, a kalaban na papatumbok nen Kristo. Balet ta walay getma na Katawan parad sikato. Si Saul so magmaliw a matalonggaring a manangilaman na mismon pakurang a pirmin nilabanan to. Oniay kuan nen Jesus nipaakar ed sikato: “[Si Saul] so sakey a baso a pinili, pian awiten to so ngaran ko ed arap na saray Gentiles, tan saray arari, tan saray anak na Israel.”​—Gawa 9:15.

Say bilay nen Saul bilang “managdumsis” so sigpot a nauman sanen sikatoy akasian tan nagmaliw lan “baso a pinili” na Katawan a Jesu-Kristo. (1 Timoteo 1:12, 13) Saray sagpot ya amakiwas ed impinonong to’d impanupak ed si Esteban tan arum niran panangabuso ed saray babangatan nen Jesus so nipaarap la ed nikaduman tuloy iran getma sanen nagmaliw lan Kristianon apostol Pablo si Saul. Mabitar a naimano nen Jesus a walaray marakep ya ugali nen Saul. Antoran ugali? Siopa ta si Saul? Panon a say binalegan to et nampagmaliw ed sikaton makanepegan a mangiyabanti na tuan panagdayew? Wala tay naaralan tayo manlapud eksperiensia to?

Pamilyan Binalegan nen Saul

Kayarin tuloy na Pentecostes 33 K.P. sanen pinatey si Esteban, diad saman et si Saul so “sakey a balolaki.” Bangbalet sanen sinulat toy Filemon ed manga 60-61 K.P., sikato lay “masiken.” (Gawa 7:58; Filemon 9) Isusuheri na saray iskolar ya unong ed kadaanan a panagkalkula na saray edad, nayarin say “balolaki” et mankabaliksan na edad ed baetan a 24 tan 40, bangbalet say “masiken” et diad baetan na edad a 50 tan 56. Kanian anganko et nianak si Saul pigaran taon kayarin tuloy na inkianak nen Jesus.

Diad satan a panaon et manaayam laray Judio ed nanduruman pasen na dalin. Arum ed saray sengegan na inkataytayak da manlapud Judea et lapu ed inkatalo, inkaaripen, impamataynan, negosyo, tan mabulos ya inyaalis da. Anggaman say pamilya to et kabiangan ed saray Judion nitaytayak, indanet nen Saul so katooran da ed say Ganggan, diad impangikuan a sikatoy “agalsiman ed komawalon agew, ed kailalakan na Israel, ed poli nen Benjamin, Hebreo ed saray Hebreo; no nipaakar ed ganggan, sakey a Fariseo.” Miparehoy ngaran nen Saul diad Hebreo ed samay matalonggaring a membro na tribu to​—say inmunan ari na Israel. Lapud sikatoy nianak a sakey a Romanon mibabaley, si Saul na Tarso so walaan met na ngaran ed Latin a Paullus.​—Filipos 3:5; Gawa 13:21; 22:25-29.

Ipapabitar na say inkianak nen Saul bilang sakey a Romano ya agamoran na sakey ed inmuunan atateng to a laki so bentaha na Romanon pibabaley. Panon? Walaray pigaran posibilidad. Nilikud a nipabangon itan, nipagamor iray pibabaley ed saray indibidual odino saray grupo nisesengeg ed partikular iran agawaan, lapud abilidad ed politiko odino pinagkatumang lapud nikadkaduman serbisyo parad Estado. Magmaliw met a Romano so sakey ya aripen diad panaliw toy kawayangan to ed sakey a Romano, odino diad pangibulos la na sakey a Romanon mibabaley. Niiter met ed sakey a datin sundalo na puersa militar diad kibulos to’d serbisyo to ed Romanon armada. Saramay sipor lan manaayam ed saray kolonya na Roma so nasabin sikaray magmaliw met a mibabaley. Nibaga met a walaray panaon a say pagmaliw a mibabaley so asaliw diad baleg a kantidad. Say impagmaliw a mibabaley na pamilya di Saul so siansian agni amta.

Balet amta tayon si Saul so taga-Tarso, say manunan syudad tan kabisera na Romanon probinsya na Cilicia (natan et say banda’d abalaten a Turkey). Anggaman dakel so manaayam ditan a Judio, say pambilay diman et akabisado met nen Saul so kultora na saray Gentil. Say Tarso so baleg tan maaligwas a syudad, bantog bilang sentro na edukasyon na saray Helenistiko, odino Griego. Akalkulan say populasyon ed inmunan-siglo et onliligadad 300,000 anggad 500,000. Sentro itan na komersyo ta walad manunan dadalanan ed baetan na Asia Minor, Sirya, tan Mesopotamia. Otang na Tarso so aligwas to ed komersyo tan ed inkamabuna na kabangibang a patar, a say manunan produkto to et say trigo, alak, tan lienso. Diad onaaligwas lan industriya ton abel et wadtan so gawa’d de-bagon katat na kanding a gagawaen iran tolda.

Say Edukasyon nen Saul

Si Saul, odino Pablo, so nanggagawa na saray tolda pian nalegpet toy inkasikato tan naasikaso toy kimkimey to bilang misionaryo. (Gawa 18:2, 3; 20:34) Say trabahon panaggaway tolda so kaslakan la ed nianakan ton syudad a Tarso. Anganko ta naaralan to itan a trabaho ed ama to sanen sikatoy ugaw ni.

Say pikabisado nen Pablo ed saray lenguahe, nagkalautla’d inka-eksperto to ed Griego, say inkalapagan a pansasalita ed Empiryo na Roma​—so apaneknekan a mausausar ed panagmisionaryo to. (Gawa 21:37–22:2) Kuan na saray nan-analisa ed sulsulat to a say Griego to et ekselenti. Say bokabularyo to so aliwan kadaanan odino ma-anlong a klase noagta, imbes mipadpara itan ed Septuagint, samay Griegon patalos na Hebreon Kasulatan a mabetbet ton inaon odino pinalinew. Nisengeg ed sayan ebidensia a nikuan na nanduruman iskolar ya anggan panon et si Saul so magenap ya akapanaral nipaakar ed Griego, anganko diad sakey ya eskuelaan a parad saray Judio. “Diad kadaanan a panaon no nipaakar ed marakdakep a pakapanaral​—nagkalautla’d Griegon edukasyon​—satan so aliwan libre; gendagendat et kakaukolanen toy materyal a suporta,” kuan nen iskolar a Martin Hengel. Ipapabitar sirin na impanaral nen Saul a sikatoy manlalapud sakey a prominentin pamilya.

Anganko ta sanen sikatoy kulang a 13 años et intuloy nen Saul so impaneskuela to’d Jerusalem, manga 840 kilometro manlapud lugar da. Sikatoy nanaral ed silong nen Gamaliel, bantog tan galgalangen a maestro ed tradisyon na saray Fariseo. (Gawa 22:3; 23:6) Saraman ya impanaral a kasimbangan toy pakasumpal na kolehyo natan, so pankanawnawan pagmaliwen toy sakey a matalonggaring ed Judaismo.a

Nausar a Maong Iray Abilidad

Lapud nianak ed pamilyan Judio tan ed sakey a syudad a naimpluensiaan na Griego tan Roma, kabiangan si Saul ed taloran lawak. Maseguron say malaknab tan pikabisado ed dakel a lenguahe so akatulong ed sikaton nagmaliw “ya ami ganagana ed amin day totoo.” (1 Corinto 9:19-23) Lapud walaan na Romanon pibabaley et naidepensa toy ministeryo to unong ed ley tan nipasabi toy maong a balita ed mismon arap na sankatagyan ya autoridad ed Romanon Empiryo. (Gawa 16:37-40; 25:11, 12) Siempre, say binalegan, edukasyon, tan personalidad nen Saul so kabat a tuloy nen apaolin Jesus, ya angikuan ed si Ananias: “Onla ka, ta sikato so sakey a baso a pinili, pian awiten to so ngaran ko ed arap na saray Gentiles, tan saray arari, tan saray anak na Israel: Ta ipanengneng ko ed sikato no kaunongan karakel so bengatla a kaukolan ya itepel to lapu ed ngaran ko.” (Gawa 9:13-16) Sanen nipaarap ed suston direksion, say seseg nen Saul so importanti’d inkilaknab na mensahey Panarian ed arawdawi iran teritorya.

Say impamili nen Jesus ed si Saul parad nikaduman kimey so nikadkaduman agawa diad awaran na saray Kristiano. Ingen, amin a Kristiano natan bilang indibidual et walaan na saray abilidad tan awawey ya epektibon nausar ed kilaknab na maong a balita. Sanen amoria nen Saul so gagala nen Jesus ed sikato, sikatoy mabulos. Ginawa toy anggaay nayarian to pian iyalibansay intereses na Panarian. Kasin ontan ka met?

[Paimano ed leksab]

[Kahon/Litrato ed pahina 30]

Panparehistro tan Panamekder ed Romanon Pibabaley

Say panagparehistro ed lehitimon ananak na saray mibabaley a Romano so inletneg nen Augustus diad impangipaakseb na duaran ley nen 4 tan 9 K.P. Kaukolan a nagaway panrehistro ed loob na 30 agew kayari inkianak. Diad saray probinsya, kaukolan a manggaway sakey a deklarasyon so sakey a pamilya ed arap na sakey a mahistrado ed matukoy a panparehistroan, ya ikuan a say ugaw et lehitimo tan walaan na Romanon pibabaley. Say kangaranan na atateng, say sekso tan ngaran na ugaw, tan say petsay inkianak to so nirehistro met. Anggan sakbay na impangipaakseb na sarayan ley et wala lay panagparehistro na saray mibabaley maminsan ed kada limay taon diad sakey a sensus, a nagagawa iya ed amin a baley, kolonya, tan nasasakopan na Roma.

Diad ontan et napaneknekan na sakey so kipapasen to diad panukoy ed niatol a salansan na saray dokumento. Saratan a sertipikadon kopya na rekord so naala diad naal-alsa iran diptychs a gawa’d tabla (nakupit iran tapyas). Diad opinyon na pigaran iskolar, sanen imbaga nen Pablo a sikato et sakey a Romanon mibabaley, anganko ta apekderan to itan diad sakey a sertipiko. (Gawa 16:37; 22:25-29; 25:11) Lapud say Romanon pibabaley et minorian singa awalaan lay “sagradon kualidad” tan mangipapagamor ed sakey na dakel a bentaha, say pamalsipika ed saratan a dokumento so sakey a graben kasalanan. Say pamalsipika ed kipapasen na sakey so nasentensiaan na ipapatey.

[Credit Line]

Historic Costumes in Picture/Dover Publications, Inc. New York

[Kahon/Litrato ed pahina 31]

Say Romanon Ngaran nen Saul

Anggan panon et kada lakin mibabaley na Roma et nankatloy ngaran to. Sikatoy walaan na niiter a ngaran, apelyido (a nisiglaot ed tribu, odino poli to), tan bansag. Kabisadon alimbawa ed saya et si Gaius Julius Caesar. Agnaromog ed Biblia iray kompleton kangaranan unong ed Romano, balet ipapanengneng ed sikatayo na saray palapagan ed mundo a si Agrippa et sikato imay Marcus Julius Agrippa. Si Gallio et si Lucius Junius Gallio. (Gawa 18:12; 25:13) Saray alimbawa ed Kasulatan a walaay kaunoran a duara ed taloran kangaranan na sakey a too et sikara di Poncio Pilato (nipanengneng ed leksab), Sergio Paulo, Claudio Lysias, tan Porcio Festo.​—Gawa 4:27; 13:7; 23:26; 24:27.

Agnaseguro no kasin say Paullus et niiter a ngaran odino apelyido nen Saul. Kaslakan lay pangarum na bansag ed sakey a too bilang pananawag na saray pamilya tan kabkabat to. No aliwan satan a ngaran, nisalat so aliwan Romanon ngaran a singa Saul. “[Say Saul] et agbalot nitunos bilang sakey a Romanon ngaran,” kuan na sakey ya iskolar, “noagta ngaran parad sakey a tubo a niiter bilang alyas ed sakey a Romanon mibabaley.” Diad kipapasen a saray lugar et walaay dakel a pansasalita, nadetermina na sakey a too no dinan ed saray ngaran to so labay ton usaren.

[Credit Line]

Photograph by Israel Museum, © Israel Antiquities Authority