Cuanto Sentido Nos Tin Realmente?
“Nos ta funciona asina eficas den nos ambiente y sin haci mucho esfuerso, cu nos no ta para keto pensa mes riba e calculacionnan extenso cu tin tras di asta e experencia di mas simpel di un di nos sentidonan.”—SENTIDONAN EXOTICO —UN MUNDO FUERA DI EXPERENCIA HUMANO.
IMAGINA bo ta core bais riba un caminda keto den cunucu. Segun cu bo ta pusha e pedal cu bo pia, tin sentido den bo pal’i pia cu ta laga bo pone precis e cantidad corecto di presion riba e pedal pa bo mantene bo velosidad. Bo organonan di balansa ta yuda bo mantene bo ekilibrio; bo nanishi ta hole e aromanan; bo wowonan ta tuma nota di e panorama; bo horeanan ta scucha e fluitmento di parha. Sed ta pone bo coi bo boter di co’i bebe, y bo receptornan di heful den bo dedenan ta yuda bo gar’e. E puntanan di sinti smak cu ta riba bo lenga y e censornan (areanan cu ta sinti of detecta) di friu y cayente ta revela e sabor di e likido y su temperatura. Censornan den bo cuero y esnan pega riba cabei di bo curpa ta laga bo sinti con fuerte biento ta supla y, den combinacion cu bo wowonan, ta bisa bo con lihe bo ta coriendo. Bo cuero ta duna bo un indicacion tambe di e temperatura y humedad di e ambiente, mientras cu bo sentido di tempo ta bisa bo cuanto rato bo tin ta core. Cu tempo, sentidonan interno lo obliga bo sosega y come. Si, bida realmente ta un combinacion fabulosamente harmonioso di bo sentidonan (zintuigen)!
Ta Cinco Sentido So Tin?
Durante un careda di bais asina, cuanto sentido tin cu ta hunga un rol? Ta solamente e cinconan tradicional: bista, oido, olfato, smak y tacto (heful di sinti contacto)? Segun Encyclopædia Britannica, ta e antiguo filosofo Aristoteles a bini cu e cinco sentidonan aki, y su “influencia tawata asina duradero cu hopi hende ainda ta papia di e cinco sentidonan como si fuera no tin mas.”
Sinembargo, segun Britannica, investigacion di e cuero su capasidad di sinti so caba a “produci evidencia cu e sentidonan humano ta mas cu cinco.” Con por ta? Cierto funcionnan cu un tempo hende a agrupa hunto bou dje sentido di tacto awor ta ser considera como sentidonan separa. Por ehempel, receptor di dolor ta reacciona y distingui forsanan (of substancianan) cayente, kimico y cu ta move of para keto. Otro censornan ta laga bo sa cu bo curpa ta kishiki. Tin indicacion cu nos tin por lo menos dos tipo di sentido di presion: uno ta sinti presion di algo liviano riba superficie di nos curpa, un otro ta sinti stimulacion profundo. Tambe nos curpa tin un variedad amplio di sentidonan interno. Kico ta nan papel?
E Sentidonan Interno
E sentidonan interno ta detecta cambionan cu ta tuma luga den nos curpa. Nan ta indica cosnan manera hamber, sed, cansancio, dolor interno y e necesidad di hala rosea of di bai w.c. Den combinacion cu e oloshi di nos curpa (oloshi biologico), sentidonan interno ta laga nos sinti cansa na final di dia of sinti jet lag (cansa y irita) ora nos bula bai un luga cu su ora ta hopi mas dilanti of atras cu for di caminda nos a bini. De echo, debi cu nos por “sinti” concientemente cu tempo ta pasa, hende a bini cu e idea cu mester agrega ‘conciencia di tempo’ na e lista di sentidonan.
Tambe nos tin un sentido di balansa, cu ta localisa te paden di nos horea. E ta reacciona riba gravedad, aumento di velosidad y ora nos ta drei rond. Y finalmente nos tin un sentido cu ta haci posibel cu nos por detecta tension di musculo y, asta cu wowo sera, nos sa e movemento y posicion di nos brasa- y pianan.
Claro cu no ta hende so por tuma nota di cos via nan sentidonan. Bestia tambe tin un variedad di sentido, incluso algun sentido realmente asombroso cu nos no tin. Den e siguiente articulo, nos lo analisa algun di nan. Tambe nos lo analisa nos mes y e cualidadnan unico cu ta duna hende un luga special meimei di tur loke ta biba riba tera.
[Cuadro/Plachinan na pagina 4]
E Milager di Tacto
E man humano tin un sentido masha skerpi di heful. Segun e revista Smithsonian, investigadonan a descubri cu nos man por detecta un punta cu ta solamente tres micron halto. (Un drachi di cabei humano tin un diameter di 50 pa 100 micron.) Sinembargo, door di “uza superficie grof en bes di un solo punta, e investigadonan a descubri cu e man por detecta algo grof cu ta solamente 75 nanometer halto.” Un nanometer ta un milesimo parti (een duizendste deel) di un micron! E heful remarcabel aki ta posibel door cu cada punta di dede tin mas o menos 2.000 receptor di tacto.
Nos capasidad di tacto tambe ta hunga un papel importante den nos salu y bienestar. E revista U.S.News & World Report a bisa: “Ora un otro persona caricia bo, bo curpa ta produci hormonanan cu por fria dolor y claria bo mente.” Tin experto ta kere cu ora un mucha no ta haya e caricia amoroso di otro hende, esei lo stroba su desaroyo.
[Reconocemento pa Potret na pagina 3]
Wowo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; horea y paden di horea: © 1997 Visual Language; man: The Anatomy of Humane Bodies, cu figuranan real pinta door di algun di e miho maestronan di Europa . . . Oxford, 1698, William Cowper