Watchtower BIBLIOTHEEK ONLINE
Watchtower
BIBLIOTHEEK ONLINE
Papiamento (Aruba)
  • BIJBEL
  • PUBLICACION
  • REUNION
  • g03 8/3 pag. 5-10
  • Sentidonan Asombroso den e Mundo di Bestia

No tin video disponibel pa loke bo a scoge.

Sorry, nos no por a play e video.

  • Sentidonan Asombroso den e Mundo di Bestia
  • Spierta! 2003
  • Subtema
  • Articulonan Similar
  • Wowonan Cu Ta Mira un Otro Mundo
  • Dicon Parha Ta Mira Asina Bon?
  • E Sentido Electrico
  • Un Compas Interno
  • Oido Cu Nos Lo Tin Gana di Dje
  • Sonar den Lama
  • Buscando Dolfein na Nueva Zelandia
    Spierta! 2002
Spierta! 2003
g03 8/3 pag. 5-10

Sentidonan Asombroso den e Mundo di Bestia

CORIENDO pariba pabou en busca di cuminda, e raton ta sintie safe den scuridad. Pero e raton no ta spera cu e vibora (groefkopadder) ta capas pa “mira” e cayente cu ta sali for di su curpa cayente. Y esei ta un kibocacion cu ta resulta fatal pa e raton. Un pisca cu yama ‘sobra di Dios’, ta drumi completamente scondi bou di santo den un aquarium di tribon, y un tribon hambra ta biniendo mas o menos den su direccion. E tribon no por mira e ‘sobra di Dios’; sinembargo, den un frega di wowo, e tribon ta stop, pusha su nanishi den santo y habraca su victima.

Si, e vibora y e tribon ta ehempel di bestianan cu tin sentidonan specialisa cu hende no tin. Di otro banda, hopi criatura tin sentidonan manera esnan di nos pero di nan ta hopi mas skerpi of por capta un nivel diferente di loke tin den ambiente. Nan wowonan ta un bon ehempel di esaki.

Wowonan Cu Ta Mira un Otro Mundo

E escala di colo cu nos wowonan ta capta ta un fraccion masha chikito di e campo electromagnetico. Por ehempel, nos wowonan no por mira radiacion infrarood, cu tin un onda mas largo cu lus cora normal. Sinembargo, e vibora menciona ariba tin dos organo chikito, of buraco, na cada banda di su cabes cu ta detecta radiacion infrarood.a Pesei, asta den scuridad nan por ataca un victima sanger cayente (warmbloedig) cu exactitud.

Mas aya di e colo lila (violeta) cu tin na final di e escala di colo cu nos por mira, bo ta haya lus ultravioleta (UV). Aunke lus UV ta invisibel pa nos wowonan, tin hopi criatura cu si ta mir’e, incluso parha y insecto. Abeha, por ehempel, ta orienta nan mes riba solo. Y asta riba un dia parcialmente nubla, cu bo no ta mira solo, nan por determina nan posicion door di busca un pida shelo blou y wak e patronchi cu e lus UV polarisa ta forma. Hopi mata cu ta saca flor tin patronchi cu ta visibel solamente si bo por mira lus UV. Y algun flor tin asta un “indicado di nectar”, es decir, un seccion cu tin un refleho UV cu ta haci contraste, pa dirigi e insectonan na e nectar. Cierto fruta y simiña tambe ta uza refleho UV pa laga e parhanan sa cu nan t’ei.

Como cu parha ta mira e escala di lus UV y e lus aki ta duna nan plumanan extra bryo, parhanan probablemente ta mira otro su colo mas colorido di loke nos ta mira nan. Segun un experto di parha, nan ta mira “e colonan asina bibo y intenso cu nos no por ni imagina.” E habilidad di mira lus UV kisas ta asta yuda cierto tipo di gabilan y kinikini localisa ratonnan di cunucu (woelmuizen). Con asina? Wel, segun e revista BioScience, e ratonnan macho ta “produci orina y shushi cu ta contene kimico cu ta absorbe UV, y nan ta marca nan rutanan cu orina.” Ta pesei, parhanan por “identifica areanan cu tin un consentracion grandi di e ratonnan ei” y ta yag mas tanto eibanda.

Dicon Parha Ta Mira Asina Bon?

E bista di parha ta un maraviya. E buki All the Birds of the Bible (Tur e Parhanan di Bijbel) ta bisa cu “e motibo principal ta cu e flishi cu ta forma imagen parti paden dje wowo tin mas tanto cel di bista cu wowo di otro criaturanan. E cantidad di cel di bista ta determina con bon e wowo ta den mira obhetonan chikito for di un distancia. Mientras cu e retina (flishi parti paden) di hende su wowo ta contene un 200.000 cel di bista pa cada milimeter cuadra, mayoria parha tin tres biaha e cantidad di cel ei. Anto parhanan manera falki, samuro y aguila tin un miyon, of mas, cel di bista pa cada milimeter cuadra.” Ademas, tin parha cu tin e extra bentaha di dos fovea—areanan di maximo claridad di bista—den cada wowo, y esei ta haci nan asta mas capas ainda pa distingui distancia y velosidad. Parha cu ta catch insecto cu ta bula, tambe tin wowo asina.

Tambe parhanan tin un lens di wowo extraordinariamente suave cu ta permiti nan focus masha lihe. Imagina bo con peligroso bulamento lo tawata si nan ta mira tur cos wazig, specialmente den selva y mondi sera di mata. Si, e diseño di wowo di parha ta indica un tremendo sabiduria!b

E Sentido Electrico

E esena menciona anteriormente di e ‘sobra di Dios’ y e tribon, di berdad a tuma luga durante un investigacion cientifico di tribon. E investigadonan kier a sa si tribon y manta (chucho) ta sinti e radiacion electrico masha leve cu pisca bibo su curpa ta saca.c Pa haya sa, nan a sconde algun punto di contacto den santo den bom di e aquarium di tribon y a pone e cantidad apropiado di coriente riba nan. E resultado? Asina cu e tribon a yega serca di e puntonan di contacto, e tawata ataca nan ferosmente.

Tribon tin loke ta ser yama recepcion electrico pasivo; kiermen cu nan ta sinti cu tin un radiacion electrico mescos cu nos horea pasivamente ta tende zonido. Pero pisca electrico tin recepcion electrico activo. Mescos cu raton di anochi ta manda un señal di zonido y ta interpreta e eco, e piscanan aki ta manda onda of impulso electrico, dependiendo di e sorto, anto cu receptornan special, nan ta detecta cualkier disturbio cu ta tuma luga den e radiacion electrico aki.d Asina pisca electrico por identifica obstaculo, posibel cuminda of asta un partner.

Un Compas Interno

Pensa con bida lo ta si bo curpa tawata ekipa cu un compas interno. Lo no tawatin cuenta di perde caminda! Cientificonan a haya den curpa di varios criatura, entre nan abeha y pisca forel, cristalnan microscopico di magnetit, un substancia magnetico natural. E celnan cu ta contene e cristalnan aki ta conecta na e sistema di nervio. Pesei abeha y forel a demostra cu nan por detecta camponan magnetico. De echo, abeha ta uza e campo magnetico di mundo pa yuda nan traha nan cas y pa orienta nan mes.

Investigadonan a descubri magnetit tambe den un sorto di bacteria cu ta biba den fondo di lama. Ora algo move e santo den fondo, e campo magnetico di mundo ta reacciona riba e magnetit y ta aliña e bacterianan di tal manera cu nan por pusha nan mes bek den e siguridad di fondo di lama caminda nan ta biba. Sino, nan ta muri.

Hopi bestia cu ta migra segun temporada—entre otro parha, turtuga, salmou y bayena—tambe tin un sentido magnetico. Sinembargo, ta parce cu nan no ta depende di e sentido aki so, sino mas bien nan ta orienta nan mes a base di varios sentido. Por ehempel, salmou probablemente ta uza nan sentido fuerte di hole pa haya e riu caminda nan a nace. Spreeuw Europeo ta orienta nan mes riba solo; y algun otro parha, riba streya. Pero manera e profesor di psicologia Howard C. Hughes a comenta den su buki Censory Exotica—A World Beyond Human Experience (Sentidonan Exotico—Un Mundo Fuera di Experencia Humano), “ta bisto cu nos ta leu di compronde e cosnan aki y otro misterionan di naturalesa.”

Oido Cu Nos Lo Tin Gana di Dje

Compara cu hende, hopi criatura tin oido asombroso. Mientras cu nos por tende zonido cu ta varia entre 20 pa 20.000 hertz (vibracion pa seconde), cacho por tende entre 40 pa 46.000 hertz, y cabai, entre 31 y 40.000 hertz. Olifanti y baca por tende zonidonan infrasonico (net bou dje frecuencia cu hende por tende) cu ta baha te na 16 hertz. Como cu frecuencianan abou ta proyecta mas leu, olifantinan por comunica cu otro riba un distancia di mas cu cuater kilometer. De echo, tin algun investigado ta bisa cu nos lo por uza e bestianan ei pa spierta nos for di tempran cu ta bini temblor of mal tempo, ya cu ambos suseso ta produci zonido infrasonico.

Insectonan tambe tin un escala amplio di oido. Tin di nan ta tende den e escala ultrasonico cu ta dos octaf mas halto cu e oido humano y otronan ta tende den e escala infrasonico. Un par di insecto ta tende mediante un flishi fini y plat, cu parce nos tambu di horea, cu nan tin casi tur rond riba nan curpa cu excepcion di nan cabes. Otro insectonan ta tende cu yudansa di drachinan fini cu ta reacciona no solamente riba zonido sino tambe riba e movementonan di mas suave den aire, manera movemento di un man humano. Ta pesei ta asina dificil pa dal un musca!

Imagina cu bo por a tende e stapnan di un insecto! E oido asombroso ei ta pertenece na e unico mamifero na mundo cu ta bula: raton di anochi. Claro cu raton djanochi mester tin oido specialisa pa nan por orienta den scuridad y pa nan coi insecto mediante sonar (capasidad di localisa algo via eco).e Profesor Hughes a bisa: “Imagina un sistema sonar mas sofistica cu esun cu tin den nos submarinonan di mas avansa. Awor imagina cu e sistema ei ta ser uza door di un raton di anochi chikito cu lo bo por tene facilmente den bo plant’i man. Tur e calculacionnan cu ta permiti e raton di anochi determina e distancia, velosidad y asta e tipo di insecto cu e kier come, ta tuma luga den un celebro cu ta mas chikito cu bo huña di duim!”

Localisa algo via echo cu exactitud ta depende tambe di e calidad di e señal cu ta ser manda, pesei raton di anochi ta “capas pa controla e nivel di nan bos den maneranan cu lo laga cualkier cantante di opera keda yalurs”, segun un buki.f Aparentemente mediante klepnan di cuero cu tin riba nanishi di algun sorto di raton di anochi, nan por focus e zonido pa e sali manera un rayo. Tur e cualidadnan aki ta yuda cu nan sonar ta asina sofistica cu e por produci un “imagen di zonido” di obhetonan cu ta casi mes fini cu un drachi di cabei humano!

Fuera di raton di anochi, tin por lo menos dos tipo di parha cu tambe ta uza sonar: salangana (klipzwaluw) di Asia y Australia, y guacharo di America tropical. Sinembargo, ta parce cu nan ta uza esaki djis pa por orienta den e cuebanan scur caminda nan ta traha nan neishi.

Sonar den Lama

Bayenanan cu djente tambe ta uza sonar, aunke ainda cientificonan tin cu descubri precis con nan ta hacie. E sonar di dolfein ta cuminsa cu e zonido di ‘click’ masha unico, cu hende ta kere ta sali no for di su garganta sino for di su nanishi. E bala di vet riba frenta di un dolfein ta laga e zonido consentra den un rayo cu ta “ilumina” un zona dilanti dje dolfein. Con dolfein ta tende nan eco? Parce cu no ta cu nan horea, sino cu nan cachete abou y otro organonan cu ta conecta cu e parti meimei di nan horea. Ta interesante cu e area ei ta contene e mesun tipo di vet cu tin den e bala riba frenta di dolfein.

E clicknan di sonar di dolfein ta asombrosamente paresido na un onda matematico cu yama e funcion di Gabor. Segun Profesor Hughes, e funcion aki ta proba cu e clicknan di dolfein ta “casi mescos cu e señal di sonar cu ta matematicamente ideal.”

Dolfein por ahusta e potencia di nan click di sonar pa e zona manera un fluister of te cu un tremendo zonido di 220 decibel. Con potente esei ta? Wel, musica rock duro por produci 120 decibel, y tironan di scopet pisa por yega 130 decibel. Ekipa cu un sonar cu ta hopi mas potente, dolfein por detecta algo chikito tamaño di un bala di 8 centimeter for di un distancia di 120 meter, y kisas asta mas leu si lama ta calmo.

Ora bo reflexiona riba e sentidonan asombroso cu ta bisto den e mundo di criaturanan bibo, bo no ta keda sumamente impresiona y straña? Hende humilde y informa, por lo general ta sinti asina. Y esei ta trece nos bek na e pregunta: con nos a ser traha? Ta berdad cu nos sentidonan no por para banda di esnan di cierto bestia y insecto. No obstante, ta nos so ta ser conmovi door di loke nos ta mira den naturalesa. Dicon nos tin e sintimentonan ei? Y dicon nos ta busca pa no solamente compronde nan proposito, sino tambe pa sa unda nos luga ta meimei di nan?

[Nota]

a Tin alrededor di 100 sorto di groefkopadder, entre nan, colebra cascabel, koperkop y water moccasin.

b Lectornan cu ta interesa den e cuestion di evolucion versus diseño inteligente ta ser invita pa lesa e buki Bida—Con El A Presenta? Door di Evolucion of Creacion?, publica door di Testigonan di Yehova.

c Tur criatura bibo, incluso hende, ta saca un radiacion electrico masha leve pero cu por ser detecta, ora nan ta bou di awa.

d E piscanan electrico na cua nos ta referi aki ta produci solamente un cantidad masha leve di coriente. No mester confundi nan cu piscanan electrico cu ta produci voltahe asina halto di coriente, manera manta y congla, cu nan ta uz’e pa turdi nan victima sea como un defensa of pa captur’e como cuminda. Congla cu ta dal coriente por mata asta un cabai!

e Tin mas o menos 1.000 sorto di raton di anochi. Contrario na e opinion general, tur raton di anochi tin bon bista, pero no ta tur ta uza sonar. Algun di nan, manera e ratonnan di anochi cu ta come fruta, ta uza nan excelente bista di anochi pa busca cuminda.

f Raton di anochi ta manda un señal complica cu ta consisti di un cantidad di frecuencia cu ta varia entre 20.000 pa 120.000 hertz of mas.

[Cuadro/Plachinan na pagina 9]

Insectonan Cuidou!

“Tur dia, net ora cu ta cuminsa bira scur, algo realmente asombroso ta tuma luga bou dje seronan serca di San Antonio, Texas [Merca]”, segun e buki Censory Exotica—A World Beyond Human Experience. “Djaleu bo ta kere cu ta un nubia grandi preto ta sali for di profundidad di tera. Sinembargo, no ta un nubia di huma ta haci e shelo di atardi laat scur, sino e salida masal di 20 miyon raton di anochi Mexicano, conoci como vrijstaartvleermuis, for di e profundidadnan di Cueba di Bracken.”

Segun un calculo mas resien, ta 60 miyon raton di anochi ta sali for di e Cueba di Bracken. Nan ta bula bai 3.000 meter halto den e shelo djanochi, en busca di nan cena preferi: insecto. Aunke shelo lo mester ta yen yen di zonido ultrasonico di e ratonnan di anochi, no tin confusion, pasobra cada un di e mamiferonan unico aki ta ekipa cu un sistema sumamente sofistica pa detecta su propio eco.

[Plachi]

Cueba di Bracken

[Reconocemento]

Cortesia di Lise Hogan

[Plachi]

Raton di anochi Mexicano—sonar

[Reconocemento]

© Merlin D. Tuttle, Bat Conservation International, Inc.

[Plachi na pagina 7]

Abeha—bista y sentido magnetico

[Plachi na pagina 7]

Aguila real—bista

[Plachi na pagina 7]

Manta—sentido electrico

[Plachi na pagina 7]

Spreeuw—bista

[Plachi na pagina 7]

Salmou—olfato

[Reconocemento]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.

[Plachi na pagina 7]

Turtuga—posiblemente sentido magnetico

[Plachi na pagina 7]

Tribon—sentido electrico

[Plachi na pagina 8]

Olifanti—oido di frecuencia abou

[Plachi na pagina 8]

Cacho—oido di frecuencia halto

[Plachi na pagina 9]

Dolfein—sonar

    Publicacion na Papiamento (Aruba) (2002-2024)
    Log Out
    Log In
    • Papiamento (Aruba)
    • Comparti
    • Preferencianan
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Condicionnan di Uzo
    • Maneho di Privacidad
    • Configuracion di Privacidad
    • JW.ORG
    • Log In
    Comparti