Watchtower BIBLIOTHEEK ONLINE
Watchtower
BIBLIOTHEEK ONLINE
Papiamento (Aruba)
  • BIJBEL
  • PUBLICACION
  • REUNION
  • g05 8/1 pag. 4-9
  • E Recursonan di Tera Ta Cabando

No tin video disponibel pa loke bo a scoge.

Sorry, nos no por a play e video.

  • E Recursonan di Tera Ta Cabando
  • Spierta! 2005
  • Subtema
  • Articulonan Similar
  • Tin Suficiente Recurso Natural pa Tur Hende?
  • Selvanan Cu Ta Disparciendo
  • Tera Productivo Ta Bayendo Perdi
  • Awa—Gratis Pero Precioso
  • Sobrevivencia di Hende na Peliger
  • Mondi
    Spierta!—2023
Spierta! 2005
g05 8/1 pag. 4-9

E Recursonan di Tera Ta Cabando

“Den naturalesa tur cos ta depende di otro, y awor nos tin cu rindi cuenta pa nos fayonan di pasado.” —Revista African Wildlife.

SEGUN e Fondo Mundial pa Naturalesa, for di e decada di 1980, hende ta uzando e recursonan natural di tera mas lihe cu nan por wordo remplasa, creando asina un ‘deficit.’a Pero esei ta djis un indicacion di e presion enorme cu ta wordo poni riba nos medioambiente.

Un otro indicacion ta e condicion di e ecosistemanan di tera. E palabra “ecosistema” ta referi na e interaccion complica di tur organismo den un ambiente natural, incluyendo materia viviente y materia sin bida. E condicion general di e ecosistemanan aki—manera e cantidad di especienan cu ta biba den mondi, lago, riu y oceano ta revela—ta forma loke e Fondo Mundial pa Naturalesa ta yama e Index di e Planeta Viviente. Di 1970 pa 2000, e index aki a cai cu mas o menos 37 porshento.

Tin Suficiente Recurso Natural pa Tur Hende?

Si bo ta biba den un pais Occidental caminda rekinan di supermercado ta bon gestock y caminda bo por haci compra 24 ora pa dia, ta dificil pa imagina cu pronto lo por tin un scarsedad grandi di recurso natural. No obstante, ta solamente un minoria di e habitantenan di tera tin un bida comodo. Mayoria ta hiba un lucha diario pa sobrevivi. Por ehempel, segun calculo, mas cu dos mil miyon hende ta biba cu tres dollar pa dia of menos y dos mil miyon hende no tin acceso na servicio di electricidad cu nan por paga.

Algun hende ta culpa e practicanan comercial di e nacionnan rico pa e pobresa di paisnan den desaroyo. E buki Vital Signs 2003 ta bisa: “Den varios manera e economia mundial ta traha contra interesnan di hende pober.” Segun cu mas y mas hende ta lucha tenazmente pa haya un pida di e “bolo” di e recursonan natural cu ta birando cada bes mas chikito y mas caro, hende pober no por afford di competi pa nan haya e parti cu nan tin derecho ariba. Door di esei, esnan cu si por afford—esta, e riconan—ta haya mas recurso natural.

Selvanan Cu Ta Disparciendo

Segun calculonan, 80 porshento di e habitantenan di Africa ta uza palo pa cushna cu ne. Ademas, “Africa tin e tasa mas halto di aumento di poblacion y e tasa mas halto di aumento di hende cu ta bai biba den stad”, segun e revista Getaway di Sur Africa. Como resultado di esei, den e zonanan rond di algun pueblo grandi den Sahel, un area extenso hopi seco na e parti suit di e Desierto di Sahara, e hendenan a kap practicamente tur palo cu tawatin den un stral di mas cu 100 kilometer. No ta pa motibo di capricho nan a kap e palonan ei. Segun profesor Samuel Nana-Sinkam, ‘e gran mayoria di ciudadano Africano ta destrui nan mes medioambiente simplemente pa sobrevivi.’

E situacion ta bastante distinto na Sur America. Por ehempel, na Brazil tin casi 7.600 compania registra cu ta kap palo den e selvanan di yobida. Hopi di nan ta den man di consorcionan internacional cu tin hopi capital. Un palo di mahok ta bal rond di 30 dollar pa un compania cu ta kap palo. Sinembargo, despues cu intermediarionan, comerciantenan y fabricantenan pone nan ganashi ariba, e mesun palo ei por haya un balor di mas cu 130.000 dollar prome cu e yega den showroom di un muebleria. Nada straño anto cu nan a yega di yama palo di mahok oro berde.

Medionan di comunicacion a informa ampliamente tocante e destruccion di e selvanan di yobida di Brazil. Potretnan di satellite ta mustra cu entre 1995 y 2000, cada aña mas cu 20.000 kilometer cuadra di selva a ser destrui. “E ritmo alarmante aki di destruccion ta indica cu cada ocho seconde un area di e grandura di un veld di bala ta disparce”, segun e revista Brasileño Veja. Ta interesante pa nota cu segun informenan, na aña 2000 Merca so a importa mas cu 70 porshento di e mahok di Brazil.

Na otro partinan di mundo tambe tin kapmento di palo na gran escala. Por ehempel, mitar di e selva- y mondinan di Mexico a disparce den e ultimo 50 añanan. E perdida di e selvanan na Filipinas ta mas drastico ainda. E pais ei ta perde rond di 100.000 hectar di selva tur aña, y na 1999 nan a calcula cu si sigui asina, denter di un decada, casi dos tercera parti di e selvanan di e nacion lo disparce.

Un palo masivo por tuma entre 60 pa 100 aña pa e crece bira grandi, pero ta tuma apenas un par di minuut pa kap e basha abou. Mester ta un sorpresa pa nos cu nos selvanan no por sobrevivi e maltrato aki?

Tera Productivo Ta Bayendo Perdi

Ora elimina palo cu mata cu ta crece riba un tereno, e capa bashi di e tera ta seca pronto y despues e ta sea bula bai cu biento, of awa ta lab’e bai cu ne. E proceso aki yama erosion.

Erosion ta parti di naturalesa y por lo general e no ta un problema serio, basta hende no acelera e proceso door di nan mal maneho. Por ehempel, e revista China Today ta bisa cu tormenta di santo, hunto cu otro factornan manera kapmento di palo y e echo cu ta laga bestia come y caba cu tur cos riba un tereno, “a acelera e expansion” di areanan di desierto. E secura abnormal cu tawatin den añanan resien a laga e provincianan den west y nortwest di China vulnerable pa e bientonan friu di Siberia cu ta pasa door di e pais. Miyones di tonelada di santo geel y stof a bula bai. Parti di esaki a yega te Corea y Japon. Actualmente rond di 25 porshento di e tera inmenso di China ta desierto.

E destruccion di tera na Africa tin e mesun causanan. E revista Africa Geographic ta bisa: “Door di elimina selva pa planta grano, cunukeronan a destabilisa e capanan fini di tera iremediablemente.” Nan ta calcula cu menos cu tres aña despues cu limpia un tereno, e ta perde como 50 porshento di su fertilidad. Pues, e revista ta agrega: “Ya caba miyones di hectar a bai perdi y miyones di hectar mas ta bayendo den e mesun direccion, mientras cu den algun region loke hende ta cosecha ta birando tur aña menos.”

Segun informenan, tur aña Brazil ta perde 500 miyon ton di tera na erosion. Na Mexico e Departamento di Medioambiente y Recurso Natural ta bisa cu erosion a caba cu 53 porshento di tereno cubri cu mata y yerba, 59 porshento di mondi y 72 porshento di e selvanan. Considerando tur esaki, un informe di e Programa di Desaroyo di Nacionnan Uni ta bisa: “Erosion ta afecta talbes dos tercera parti di tereno uza pa agricultura riba e planeta aki. Consecuentemente, e productividad di tera pa agricultura ta menguando rapidamente, mientras cu e cantidad di boca pa alimenta si ta sigui crece.”

Awa—Gratis Pero Precioso

Hende por biba rond di un luna sin come, pero si e no bebe awa e ta muri den mas o menos un siman. Pesei, expertonan ta bisa cu e reduccion di fuentenan di awa dushi lo ta motibo pa mas y mas tension den añanan benidero. Segun un informe di revista Time cu a sali na aña 2002, rond mundo mas cu mil miyon hende no tin acceso facil na awa limpi pa bebe.

Awa dushi a bira scars pa varios motibo. Na Francia, polucion ta un di e causantenan principal y e ta un fuente creciente di precupacion. E corant Le Figaro ta bisa: “Riunan Frances ta masha insaludabel.” Cientificonan a descubri cu e contaminacion ta bini di awasero cu ta laba nitrat (un tipo di salpeter) riba tera y bash’e den e riunan. E nitrat aki ta bini principalmente di e fertilisantenan cu cunukeronan ta uza. E mesun corant ta bisa cu “na 1999 riunan Frances a basha 375.000 ton di nitrat den Oceano Atlantico, locual ta casi dos biaha mas tanto cu na 1985.”

Na Japon ta existi un situacion similar. Pa por percura un suministro continuo di cuminda den e pais ei, “e cunukeronan a haya nan obliga ta depende riba fertilisante y pesticida kimico pa cumpli cu e demanda di sosiedad”, segun Yutaka Une, cabes di un organisacion no lucrativo di siguridad di cunucu. Esaki a hiba na polucion di awa subteraneo—loke IHT Asahi Shimbun di Tokio ta yama “un problema grandi na tur parti di Japon.”

Na Mexico, 35 porshento di enfermedad “tin nan origen den factornan di medioambiente”, segun e corant Reforma. Ademas, un estudio cu e secretario di salu a conduci a revela cu “1 di cada 4 habitante no tin beerput; mas cu 8 miyon hende ta haya nan awa for di pos, riu, lago of roi; y mas cu un miyon hende ta haya awa for di truck di awa.” Pues, nada straño anto cu 90 porshento di Mexico su casonan di diarea ta ser atribui na awa contamina!

E revista Veja di Brazil ta bisa cu “e beachnan di Rio ta ofrece mas cu solo cayente, santo blanco y lama blou. Nan ta contene tambe nivelnan halto di bacteria fecal y de bes en cuando mancha di petrolio.” Esei ta pasobra mas cu 50 porshento di Brazil su awa di beerput ta basha bai directamente den riu, lago y lama sin cu e ta wordo trata prome. Tur esei a resulta den un scarsedad cronico di awa limpi. E riunan rond di Brazil su stad di mas grandi, São Paulo, ta asina contamina cu awor nan ta trece awa di bebe for di 100 kilometer leu.

Na otro banda di mundo, gran parti di Australia su scarsedad di awa ta bini di un proceso cu yama salinisacion (un fenomeno caminda tera ta yena cu salo). Pa decadanan doñonan di tereno a ser anima pa limpia nan tereno pa por planta. Cu menos palo y mata pa chupa e awa bou di tera, e nivel di awa a cuminsa subi, y esei a trece cu ne cu miles di ton di salo subteraneo a bini ariba. “Ya caba 2,5 miyon hectar di tera ta afecta pa salo”, segun Australia su Mancomunidad Cientifico y Organisacion pa Investigacion Industrial (CSIRO). “Gran parti di esaki ta Australia su teranan mas productivo pa agricultura.”

Tin hende ta pensa cu si e legisladonan Australiano a scohe pa interes general en bes di ganashi, e problema di salo den tera lo por a wordo evita. Hugo Bekle di e Universidad di Edith Cowan na Perth, Australia, ta bisa: “A informa gobiernonan for di 1917 cu e terenonan cu tawata apto pa cultivo di grano tawatin hopi chens di yena cu salo.” “E informe tocante ki impacto rosamento di mondi tawatin riba aumento di salo den tera a sali publica den decada di 1920, y den decada di 1930 e Departamento pa Agricultura a reconoce cu en berdad esaki tawatin su efecto riba e subida di nivel di awa den tera. Na 1950, Gobierno [Australiano] a laga CSIRO haci un estudio extenso di esaki, . . . toch e diferente gobiernonan a persisti den ignora e spiertamentonan aki, bou di e pretexto cu e cientificonan tawatin prehuicio.”

Sobrevivencia di Hende na Peliger

Sin duda, hopi cos cu hende a haci tawatin bon intencion nan tras. Pero manera hopi bes ta e caso, simplemente nos no conoce e medioambiente suficiente bon pa por premira e consecuencianan di nos accionnan cu exactitud. E resultadonan tawata devastador. Tim Flannery, director di Museo Suraustraliano, a bisa: “Nos a molestia e balansa di bida aki riba tera asina tanto cu nos ta poniendo net e tera cu ta sostene nos y, como resultado di esei, nos mes sobrevivencia, na peliger.”

Kico ta e solucion? Humanidad lo siña biba un dia na harmonia cu e medioambiente? Por salba planeta Tera?

[Nota]

a Por ehempel, segun calculonan, na 1999 e deficit a alcansa 20 porshento. Esaki ta nifica cu e cantidad di recurso natural cu hende a uza durante e periodo di 12 luna ei a tuma mas cu 14 luna pa remplasa.

[Cuadro na pagina 6]

Cada Gota Ta Conta

Algun medida simpel por spar hopi liter di awa.

● Drecha cranchi cu ta lek.

● Ora di baña, no dispidi awa.

● Sera cranchi di awa ora di feita of skeiro djente.

● Uza serbete di seca curpa dos tres biaha prome cu bo lab’e.

● Warda te ora bo tin un macutu yen di paña sushi prome cu bo uza un wasmashin. (Mescos ta conta pa dishwasher.)

[Cuadro/Plachi na pagina 7]

No Malgasta pa Bo No Pasa Necesidad

● Maske Australia ta e continente mas seco na mundo, mas cu 90 porshento di su awa di irigacion ta “bai na e plantacionnan pa medio di un sistema simpel di canal di awa”, segun The Canberra Times. Esaki ta e mesun “tecnologia cu e Egipcionan a uza tempo cu ainda e faraonan tawata construi piramida.”

● Rond mundo, cada hende ta uza como promedio mas o menos 550.000 liter di awa pa aña (esei ta inclui awa pa agricultura y industria). Sinembargo, un Norteamericano ta uza como promedio casi 1.600.000 liter di awa pa aña. Un exrepublica Ruso ta uza mas cu tur, un promedio di mas cu 5,3 miyon liter di awa pa persona pa aña.

● Segun e revista Africa Geographic, “como promedio, cada Surafricano ta uza 4,0 hectar pa aña mientras cu e pais por afford solamente 2,4 hectar pa persona pa aña.”

[Plachi na pagina 5]

Paisahe di Sahel na Burkina Faso caminda hende a rosa mondi. Diessinco aña pasa e area aki tawata un mondi sera cu hopi palo

[Reconocemento]

© Jeremy Hartley/Panos Pictures

[Plachi na pagina 8]

E kapmento y kimamento di palo como preparacion di tereno pa agricultura ta cabando cu e selvanan di yobida na Camerun

[Reconocemento]

© Fred Hoogervorst/Panos Pictures

[Plachi na pagina 8]

Ainda polucion di auto ta un motibo di precupacion na Merca

[Plachi na pagina 8]

Na Brazil, entre 1995 y 2000, cada aña mas cu 20.000 kilometer cuadra di selva a ser destrui

[Komentario di e plachi na página 8]

© Ricardo Funari/SocialPhotos.com

[Plachi na pagina 9]

Mas cu dos mil miyon hende ta biba cu tres dollar pa dia of menos

[Reconocemento]

Giacomo Pirozzi/Panos Pictures

[Plachi na pagina 9]

Crio di cabaron a contamina e awa subteraneo cu e hendenan ta cohe na e pos di pueblo aki na India

[Reconocemento]

© Caroline Penn/Panos Pictures

    Publicacion na Papiamento (Aruba) (2002-2024)
    Log Out
    Log In
    • Papiamento (Aruba)
    • Comparti
    • Preferencianan
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Condicionnan di Uzo
    • Maneho di Privacidad
    • Configuracion di Privacidad
    • JW.ORG
    • Log In
    Comparti