Observando Mundo
Criminalnan cu “Cabei Blanco”
“A establece e prome seccion di prizon na Gran Bretania specialmente adapta pa prizonero di edad, pa por acapara e creciente cantidad di pensionado cu ta comete crimen”, segun informe di The Sunday Times di Londen. E unidad aki den un prizon di Portsmouth tin un sistema di stulnan electrico pega na trapi cu rail pa yuda hende grandi subi y baha, ekipo adapta pa gymnastiek y personal entrena pa duna cuido. Investigacionnan ta mustra cu mas di 100.000 pensionado “a comete—of a pensa di comete—crimen” pa aumenta e placa cu nan ta haya di gobierno y di nan pension. Algun a bai deal den droga, a cuminsa horta, importa sigaria y alcohol di contrabanda den Gran Bretania, y asta a roba banco. Na 1990 tawatin 355 pensionado cu a bai sera, pero pa aña 2000 e cifra aki tawata 1.138. Segun e criminologo, Bill Tupman, hopi di e hendenan aki no a haya nan den contacto cu husticia anteriormente, pero “nan ta bou di un presion inmenso pa mantene nan estilo di bida. E pensionadonan aki no ta esnan di mas pober, pero esnan di clase medio kendenan ta ciudadano cu a traha duro y cumpli cu lei henter nan bida.”
E Manera Cu Mama y Yiu di Cacho di Awa Ta Haya Otro
Ora cu mamanan cacho di awa bolbe cas despues di a keda simannan largo den lama pa alimenta nan mes, e mamanan y nan yiunan resien naci tin cu haya otro meimei di un multitud bochinchero di centenares di otro cacho di awa adulto y yiu. Con nan ta hacie? Segun The Vancouver Sun di Canada, “despues cu e yiunan nace, denter di dos dia nan ta siña reconoce e stem di nan mama, y masha lihe e mamanan ta siña reconoce e grito di nan yiunan.” Un estudio cu nan a haci riba Isla Amsterdam den Oceano Indio, a mustra cu “denter di shete minuut cu e mama regresa di su prome biahe den lama, e y su yiuchi ta haya otro”, segun Sun. Dr. Isabelle Charrier, kende a efectua e estudio, a bisa: “Un mama ta alimenta su propio yiu so y e por bira masha violento pa cu otro yiu. Pues, ta masha importante pa e yiu reconoce su mama.”
Idioma Chines Mandarin y e Celebro
Resientemente, e psicologo dr. Sophie Scott y su coleganan na Londen y Oxford a uza scan di celebro pa determina cua partinan di nos celebro ta yuda nos compronde loke hende ta papia. E investigadonan a descubri cu ora hende di abla Ingles a tende Ingles, nan slaapkwab na banda robes a bira activo. Sinembargo, “ora hende di abla Chines mandarin a tende nan lenga natal, a surgi un explosion di actividad tanto den e slaapkwab na banda drechi como esun na banda robes”, e corant The Guardian ta informa. Dicon? “Normalmente e slaapkwab na banda robes ta ser asocia cu e proceso di conecta zonido hunto pa forma palabra; esun na banda drechi cu procesamento di melodia y tono”, e corant ta splica. “Na Mandarin un tono diferente ta duna un palabra un nificacion distinto: por ehempel, e silaba ‘ma’, por nifica mama, scual, cabai of fibra di hemp”, dependiendo di e tono. Dr. Scott a remarca: “Nos ta pensa cu hende di abla Mandarin ta uza nan slaapkwab na banda drechi pa interpreta tono y melodia pa nan por duna e nificacion corecto na e palabranan cu a ser papia.”
Competencia pa e Edificio Mas Halto na Mundo A Bolbe Cuminsa
The Wall Street Journal ta declara cu “planificadonan di stad rond mundo ta competi atrobe pa wak ken ta construi e edificio mas halto na mundo.” Ya caba na Taipei, Taiwan, nan ta construyendo un edificio cu nan ta spera lo bira 508 meter halto, rond di 90 meter mas halto cu e Twin Towers tawata na New York City. Mientrastanto, Shanghai, China ta sigui padilanti cu su plannan pa construi un Centro Financiero Mundial di 492 meter halto. E funcionarionan di Shanghai ta pretende cu e edificio aki lo bira mas halto cu e edificio di Taiwan ya cu esun na Taiwan tin un antena di television di 50 meter como parti di su haltura. Pa bai asta mas halto ainda, Seoul, Sur Corea, kier construi un centro comercial internacional cu ta 540 meter halto. Y pa nan no keda atras tin algun ta plania pa construi e edificio mas grandi na mundo pa remplasa loke a bai perdi door di atakenan terorista dia 11 di september 2001 na New York City. “Ta masha poco hende cu a sufri a consecuencia di e atakenan na 2001 lo por a premira cu un competencia pa e edificio mas halto lo a bolbe surgi asina rapido”, segun Journal.
Hobennan Agresivo Ta Pone Nan Curason na Peliger
“Investigadonan a descubri cu mucha y teenager cu ta hopi agresivo tin tres bes mas chens di haya syndroom di metabolismo—of syndroom di resistencia contra insulina, cu ta un señal peligroso di malesa di curason—cu nan pareunan cu tin caracter mas suave”, The Gazette di Montreal ta informa. Investigadonan Mericano y Finlandes cu a test e nivel di agresividad di 134 teenager y mucha a ripara cu e hobennan agresivo tin 22 porshento mas chens di desaroya e factornan di risico pa malesa di curason, cu hobennan cu tin un nivel di agresividad mas abou. Dr. Kristen Salomon, coautor di e estudio, a declara: “No ta di anochi pa mainta hende ta lanta cu malesa di curason ora nan tin 50 aña. Malesa cardiovascular ta cuminsa hopi tempran den bida.”
Gran Bretania Su Parha Mas Bieu?
E corant di Londen, The Times, ta informa cu “e parha mas bieu conoci di Gran Bretania ainda ta sano y salvo despues di a biba 52 aña y bula ocho miyon kilometer.” E parha, un noordse pijlstormvogel chikito colo preto cu blanco, “a haya su prome renchi di identificacion na mei 1957, ora e tawatin mas o menos seis aña di edad.” Nan a bolbe coh’e den trampa na 1961, 1978 y na 2002, despues di cua e ornitologonan no a spera di mir’e mas. Pero na principio di 2003, el a bolbe aparece na costa di Nort Wales. E Asociacion di Ornitologia di Gran Bretania ta calcula cu e parha a bula por lo menos 800.000 kilometer pa e bai y bin for di Sur America. Agregando na esaki su biahenan regular di 1.000 kilometer pa busca cuminda, cientificonan ta conclui cu el a bula mas cu ocho miyon kilometer. Graham Appleton di e Instituto di Estudio di Parha di Bardsey na Nort Wales, a bisa: “E parha bieu a haya su di cuater renchi; esaki tambe ta algo sin precedente. E otro renchinan no ta sirbi mas.”
Programanan di Television pa Mucha Ta Disparciendo na Spaña
E diario di Spaña, El País, ta informa cu “e programanan pa mucha na television atardi ta disparciendo.” Manuel Cereijo, un bosero di Television di Estado na Spaña, ta splica cu “muchanan no ta un grupo di televidente suficientemente confiabel pa hustifica transmision rendable di programanan special pa nan durante atardi.” Pero e situacion aki ta precupa expertonan manera Lola Abelló, un presidente di Comision di Mayor na Spaña, kende a remarca: “Mucha ta wak loke nan haya.” E raport ta mustra cu 1 di cada 3 mucha na Spaña tin television den su camber. Y e resultado di esaki ta cu muchanan no ta papia mas di caricaturanan den programa pa mucha pero en bes di esei nan ta papia tocante streyanan di musica popular y di topico di programanan pa adulto. Segun Abelló, “esei ta tristo, pasobra nan ta perde e oportunidad di ser hoben. For di un tierno edad nan ta wak programanan pa hende grandi.”