Historia di Bida
Yehova A Duna “Poder Mas Aya di Loke Ta Normal”
SEGUN E RELATO DI HELEN MARKS
Tawata un dia hopi calor y humedo den e zomer di 1986. Mi tawata e unico hende cu tawata warda bou di e afdak di duana den un di Europa su aeropuertonan mas ketu. Esaki ta keda na Tiranë, capital di Albania, cu a declara su mes “e prome pais ateista na mundo.”
ORA un duanero arma a cuminsa ristra mi ekipahe mi a sinti mi insigur y na e mesun momento angustia. Si mi a bisa of haci cualkier cos cu lo a pon’e desconfia, nan lo por a deporta mi di e pais, anto esnan cu tawata warda riba mi pafo, lo por a bai sera of ser manda na campo di trabou forsa. Mi ta contento cu mi a logra anima e oficial pa ta mas amabel door di dun’e bals y buscuchi. Pero con bin ami, un mohe di sesenta y pico aña, a haya su mes den e situacion aki? Dicon lo mi sacrifica un bida confortabel y tuma riesgo pa promove interesnan di Reino den un di e ultimo luganan marxista?
Un Hobensita Enfermo Yen di Pregunta
Dos aña despues cu mi a nace, na aña 1920, na Ierapetra, Creta, mi tata a muri di pulmonia. Mama tawata pober y no por a lesa ni skirbi. Nos tawata cuater ruman y ami ta esun di mas chikito, y door cu mi tawatin degeel, mi tawata bleek y malo. Biciñanan a conseha Mama pa e dedica tur su atencion y e poco recursonan cu e tawatin na e tres yiunan cu tawata mas saludabel y laga ami muri numa. Mi ta contento cu e no a sigui nan conseho.
Pa haci sigur cu Tata su alma tawata sosega den shelo, Mama tawata bishita su graf frecuentemente, haciendo uzo di e servicionan di un pastor Ortodox. Pero e servicionan ei no tawata barata. Ainda mi ta corda un Pasco sumamente friu, ora el a bin bek di santana cu mi ta cana lastra pia banda di dje. Nos a caba di duna pastor e tiki cen cu nos a sobra. Despues cu Mama a herbe poco berdura pa nos cu ta yiu, e mes a bai stoma bashi den un otro camber, cu lagrima di desesperacion ta core for di su cara. Poco despues, mi a tuma curashi y bai cerca e pastor y puntr’e dicon Tata a muri y pakico mi mama cu ta pober mester a paga pastor. El a bisa pocopoco yen di berguensa: “Dios a tum’e. Asina cos ta bai. Lo bo pasa over di bo tristesa.”
Tawata hopi dificil pa mi relaciona su contesta cu e oracion di Nos Tata, cu mi a siña na scol. Y ainda mi ta corda e palabranan significativo cu e ta cuminsa cu ne: “Nos Tata cu ta den shelo, Bo nomber sea santifica. Cu Bo reino bin. Cu Bo boluntad sosode na tera mescos cu den shelo.” (Mateo 6:9, 10) Si Dios kier pa su boluntad sosode riba tera, dicon nos mester sufri asina tanto?
Mi a hera di haya e contesta na aña 1929, ora Emmanuel Lionoudakis, un Testigo di Yehova cu ta un predicado di tempo completo, a bishita nos cas.a Ora mi mama a puntr’e cu kico e por a yud’e, Emmanuel no a bisa ni un palabra pero a duna mama un carchi di testimonio. Mama a duna mi e carchi pa mi les’e. Pero door cu mi tawatin nuebe aña so, mi no a comprende bon. Door cu mi mama a pensa cu e bishitante tawata mudo, e di: “Ai pobercitu! Abo no por papia y ami no por lesa.” Despues el a haci seña cu e por bai numa.
Algun aña despues, mi a haya e contesta. E mesun minister di tempo completo ei a duna mi ruman homber Emmanuel Paterakis e foyeto chikito Unda e Mortonan Ta?, publica door di Testigonan di Yehova.b Ora mi a les’e mi a haya alivio, pasobra mi a haya sa cu no ta Dios a tuma mi tata. Mi a bin comprende cu morto ta e resultado di imperfeccion di hende y cu mi tata ta sperando riba un resureccion pa e bai biba den Paradijs riba tera.
“E Buki Aki A Destrui Bo!”
Berdad di Bijbel a habri nos wowo. Nos a haya un Bijbel bieu cu tawata di Tata y a cuminsa studi’e. Nos tawata haci esei hopi bes cu lus di bela rond di un fogon. Door cu mi tawata e unico mucha mohe den e area cu tawata interesa den Bijbel, nan no a inclui mi den e actividadnan di e grupo chikito di Testigonan local. Pa un tempo (maske mi tawata robes) mi a kere sinseramente cu e religion aki tawata solamente pa hende homber.
E entuciasmo di mi ruman homber pa e trabou di predica tawata un fuente di animacion pa mi. No a tarda hopi cu polis a cuminsa presta atencion special na nos famia. Nan tawata bishita nos ki ora cu ta, sea di dia of anochi pa busca Emmanuel y literatura. Mi ta corda cla cla ora cu un pastor a bin bishita nos pa combence nos pa bolbe misa bek. Emmanuel a mustr’e for di Bijbel cu Dios su nomber ta Yehova. E ora ei e pastor a gara e Bijbel, y a menasa mi ruman homber cu ne door di zuai e bai bin den su cara anto a grita: “E buki aki a destrui bo!”
Na aña 1940 ora cu Emmanuel a nenga di drenta servicio militar, nan a arest’e y a mand’e na e zona di bataya na Albania. Nos a perde contacto cu ne y a pensa cu el a muri. Pero dos aña despues, inesperadamente nos a haya un carta di dje for di prizon. E tawata sano y salvo! Un di e textonan di Bijbel cu el a cita den e carta ei a keda den mi mente desde e tempo ei: “Wowo di SEÑOR ta move bai bin door di henter tera, pa E por sostene fuertemente esnan cu nan curason ta completamente di dje.” (2 Cronicanan 16:9) Nos tawatin echt mester di e animacion ei!
Aunke e tawata den prizon, Emmanuel a logra haya algun ruman pa bishita mi. Mesora nan a haci areglo pa tene reunionnan Cristian clandestinamente den un cas di cunucu. Nos no tawata sa cu nan tawata vigila nos! Riba un diadomingo, polis arma a rondona nos. Nan a hinca nos den un truck habri y a pasa door di e pueblo cu nos. Ainda mi ta corda con hende tawata haci mofa di nos y a rebaha nos. Pero Yehova mediante su spirito a duna nos un pas interno.
Nan a traslada nos pa un otro pueblo caminda nan a benta nos den un par di cel hopi scur y fis. E w.c. den mi cel tawata un hemchi cu nan tawata basha afo un bes pa dia. Mi a haya ocho luna di prizon pasobra segun nan, ta ami tawata “maestra” di e grupo. Pero un ruman cu tawata sera den prizon a haci areglo pa su abogado bringa nos caso, y el a percura pa nos haya nos libertad.
Un Bida Nobo
Ora Emmanuel a sali for di prizon, el a cuminsa bishita e congregacionnan den Atenas como superintendente biahero. Mi a bai biba einan na aña 1947. Porfin mi a topa un grupo grandi di Testigo cu no tawata consisti di hende homber so, pero tambe di hende mohe y mucha. Anto finalmente na juli 1947, mi a simbolisa mi dedicacion na Yehova mediante bautismo bou di awa. Hopi bes mi tawata soña pa bira misionero y a cuminsa bai les di Ingles parti anochi. Na aña 1950 mi a bira pionero. Mama a bin biba cu mi, y e tambe a acepta e berdad di Bijbel. E tawata un Testigo di Yehova pa 34 aña, te dia el a muri.
E mesun aña ei, mi a conoce John Marx (Marcopoulos), un homber spiritual hopi respeta di Merca. John a nace den zuid Albania, y despues cu el a muda bai Merca el a bira un Testigo di Yehova. Na aña 1950 e tawata na Grecia pa e purba haya visa pa e drenta Albania. E tempo ei Albania tawata e pais comunista mas severo, y no tawata permiti entrada di stranhero ni ningun influencia di pafo. Aunke John no a mira su famia desde aña 1936, nan no a permitie drenta Albania. Su celo ardiente pa Yehova su sirbishi y su amor profundo pa e hermandad a conmove mi. Nos a casa dia 3 di april 1953. Despues mi a muda bai mi cas nobo hunto cu ne na New Jersey, Merca.
Pa nos por a gana nos pan di cada dia mientras nos tawata predicado di tempo completo, ami cu John tawatin un negoshi chikito cant’i awa na New Jersey. Aki nos tawata prepara desayuno pa e piscadonan. Nos tawata traha solamente durante lunanan di zomer, for di ora solo sali te nueb’or di mainta. door di hiba un bida simpel y enfoca principalmente riba actividadnan spiritual, nos por a uza mayor parti di nos tempo den e trabou di predica. Atrabes di e añanan, nan a pidi nos pa muda bai varios pueblo caminda tawatin mas necesidad di predicado. Cu Yehova su sosten, nos a yuda personanan interesa, establece congregacion y yuda construi Salon di Reino.
Yudando Nos Rumannan den Necesidad
Pero pronto un oportunidad emocionante a habri pa nos. E rumannan cu tawata dirigi kier a haya contacto cu compañeronan Cristian cu ta biba den paisnan di Balcan caminda nos actividad tawata prohibi. Pa hopi aña Testigonan di Yehova den e paisnan ei tawata isola di nan hermandad internacional; casi nan no tawata ricibi alimento spiritual y nan a enfrenta oposicion cruel. Autoridadnan tawata vigila mayoria di nan constantemente, y hopi tawata den prizon of den camponan di trabou forsa. Nan tawatin necesidad urgente di publicacionnan basa riba Bijbel, tambe guia y animacion. Por ehempel, un mensahe den codigo cu nos a ricibi for di Albania a bisa: “Resa na Señor pa nos. Nan a confisca literatura di cas pa cas. Nan no ta laga nos studia. Tres hende encarsela.”
Pues, na november 1960 nos a cuminsa cu nos biahe di seis luna largo pa bishita algun di e paisnan ei. Tawata masha cla cu nos lo tawatin mester di “poder mas aya di loke ta normal,” tambe curashi cu Dios ta duna y creatividad pa cumpli cu nos mision. (2 Corintionan 4:7, NW) Nos prome destinacion tawata Albania. Nos a cumpra un auto na Paris y a cuminsa nos biahe. Ora nos a yega Roma, ta John so a haya visa pa bai Albania. Ami mester a bai Atenas, Grecia, y ward’e einan.
John a drenta Albania na final di februari 1961 y a keda ei te na fin di maart. Na Tiranë el a topa personalmente cu 30 ruman. Esta contento nan tawata ora nan a haya e literatura y animacion cu nan tawatin asina tanto mester di dje! Pa 24 aña nan no a haya un bishita djafo.
E integridad y perseverancia di e rumannan ei a conmove John. El a haya sa cu hopi ruman a perde nan trabou y tawata sera door cu nan no a participa den e actividadnan di e pais comunista ei. Loke a conmov’e mas ainda ta ora cu dos ruman homber di ochenta y pico aña di edad a dun’e un donacion di mas o menos 180 florin pa e obra di predica. Pa añanan largo nan a spar esaki di e tiki placa di pension cu nan tawata haya.
Trinta di maart 1961 tawata e ultimo dia cu John a keda Albania. E dia ei tawatin e Conmemoracion di e morto di Hesus. John a duna e discurso di Conmemoracion, y tawatin 37 persona presente. Na final di e discurso, e rumannan a saca John pura pura via e porta di patras y a hib’e cu auto na e haf di Durrës, caminda el a subi un barco di mercancia Turco cu tawata bai Piraievs (Piraeus), Grecia.
Mi tawata contentu di haya e bek sano y salvo. Awor nos por a sigui cu e resto di nos biahe peligroso. Nos a bishita tres otro pais di Balcan caminda nos trabou tawata prohibi. Tawata un mision peligroso door cu nos tawatin literatura biblico, type mashin y otro provisionnan hunto cu nos. Nos tawatin e privilegio di conoce algun ruman hopi leal mes cu tawata cla pa risca nan trabou, nan libertad y asta nan bida mes pa Yehova. Nan celo y amor berdadero tawata un fuente di animacion. Tambe nos a keda impresiona cu e echo cu Yehova tawata duna e “poder mas aya di loke ta normal.”
Despues cu nos a termina nos biahe cu exito, nos a bai Merca bek. Durante e añanan cu a sigui, nos a sigui uza diferente manera pa purba manda literatura pa Albania y pa haya informe di e actividad di nos rumannan.
Di Biahe Hopi Bes y den Peliger
Añanan a pasa, y ora John a muri na 1981 na edad di 76 aña, mi a keda mi so. Mi subrina Evangelia cu su casa George Orphanides tawatin e bondad di tuma mi den nan cas, y nan a duna mi sosten emocional y practico balioso desde e tempo ei. Nan a mira Yehova su sosten personalmente ora nan tawata sirbi na Sudan, caminda e trabou tawata prohibi.c
Cu tempo, nan a purba comunica atrobe cu nos rumannan na Albania. Door cu e famianan di mi casa tawata biba ei, nan a puntra mi si mi lo kier biaha bai e pais ei. Claro cu lo mi kier a bai!
Na mei di aña 1986, despues di lunanan di esfuerso constante, mi a logra haya un visa di e consulado Albanes na Atenas. Personal diplomatico di e consulado a spierta mi cu si algo bai robes, lo mi no por spera ningun yudansa di otro pais. Ora mi a bai un agencia di biahe pa cumpra un pasashi pa bai Albania, e persona cu a atende mi a keda boca habri. Sin laga miedo stroba mi, pronto mi a subi e unico avion cu ta bai un bes pa siman di Atenas pa Tiranë. Ta tres Albanes di edad avansa so tawata riba e mesun buelo cu mi; nan tawata na Grecia pa docter.
Un poco despues cu e avion a baha, nan a hiba mi bou di un afdak bashi y cu tawata funciona como e oficina di duana. Maske e ruman homber y ruman mohe di mi casa no tawata Testigo di Yehova, nan tawata dispuesto pa yuda mi haya contacto cu algun ruman local. Pa lei nan mester a informa e hefe di e comunidad en cuanto mi yegada. Esei a pone cu polis tawata vigila mi hopi bon mes. Pesei mi famia a sugeri pa mi keda den nan cas mientras nan a bai busca dos ruman cu tawata biba na Tiranë y trece nan serca mi.
Den e tempo ei, segun nos informenan tawatin nuebe ruman dedica den henter Albania. Añanan di prohibicion, persecucion y vigilancia severo a pone nan bira hopi cauteloso. Nan tawatin lachi profundo riba nan cara. Despues cu mi a gana confiansa di e dos rumannan, nan prome pregunta tawata: “Unda E Toren di Vigilancianan ta?” Pa añanan largo nan tawatin solamente dos ehemplar di buki bieu, ni sikiera un Bijbel.
Nan a papia masha hopi riba e medidanan cruel cu gobierno a tuma contra nan. Nan a conta mi un caso di un ruman stima cu tawata determina pa keda politicamente neutral durante e siguiente eleccion. Door cu gobierno tawata controla tur cos, esaki a nifica cu su famia lo no haya ningun porcion di cuminda. Nan lo a manda tur su yiunan casa hunto cu nan famia prizon, maske nan no tawatin nada di aber cu su creencianan religioso. A sali na cla cu pa motibo di miedo, miembronan di e famia di e ruman aki a mat’e e anochi prome cu eleccion, a tira su curpa den un pos; despues nan a bisa cu el a haya miedo y a mata su mes.
E pobresa di e compañeronan Cristian ei a kibra mi curason. Pero ora mi a purba di duna cada un di nan un papel di 20 dollar, nan a nenga bisando: “E unico cos cu nos kier ta alimento spiritual.” Pa decadanan e rumannan stima aki a biba bou di un gobierno dictatorial cu a logra combence mayoria di e poblacion pa no kere den Dios. Pero nan fe y determinacion tawata mes fuerte cu esun di e Testigonan na otro parti di mundo. Dos siman despues, pa ora cu mi mester a bai for di Albania, mi tawata realmente impresiona di mira Yehova su habilidad di duna “poder mas aya di loke ta normal”, asta bou di e sircunstancianan di mas dificil.
Tambe mi tawatin e privilegio di bishita Albania na aña 1989 y na 1991 atrobe. Segun cu libertad di expresion y di religion pocopoco a bira bisto den e pais ei, e cantidad di adorado di Yehova a aumenta rapidamente. E poco Cristiannan dedica cu tawatin na aña 1986 a aumenta awor te na mas cu 2.200 publicador activo. Melpo, e ruman mohe di mi casa ta entre nan. Acaso nos por duda cu Yehova su bendicion tawata riba e grupo fiel ei?
Un Bida Yen di Satisfaccion, cu Poder di Yehova
Ora mi wak atras, mi tin sigur cu nos trabou, tanto di mi como di John, no tawata pornada. Nos a uza nos forsa hubenil den e miho manera. Nos carera den e ministerio di tempo completo a bal mas cu cualkier otro cos cu nos por a haci. Mi ta hopi contento cu nos por a siña e berdad di Bijbel na hopi ser keri. Awor cu mi ta mas grandi, mi por anima hobennan cu henter mi curason pa ‘corda riba nan Creador den e dianan di nan hubentud.’—Eclesiastes 12:1.
Maske mi tin 81 aña di edad, ainda mi por sirbi como un publicador di tempo completo di e bon nobo. Mi ta lanta mainta tempran y duna testimonio na hende na bushalte, na parkerplaats, riba caya, den pacus y den parkenan. E problemanan di edad avansa cu mi tin awor ta haci mi bida dificil, pero tanto mi rumannan spiritual amoroso (mi famia spiritual grandi) como e famia di mi subrina, a demostra di ta un berdadero sosten pa mi. Loke specialmente mi a siña ta cu “e poder mas aya di loke ta normal [ta] di Dios y no loke ta bini di nos mes.”—2 Corintionan 4:7, NW.
[Nota]
a Pa e historia di bida di Emmanuel Lionoudakis, mira E Toren di Vigilancia di 1 di september 1999, pagina 25-9.
b Pa e historia di bida di Emmanuel Paterakis, mira E Toren di Vigilancia di 1 di november 1996, pagina 22-7.
c Mira Anuario 1992 di Testigonan di Yehova na Spaño, pagina 91-2, publica door di Testigonan di Yehova.
[Plachi na pagina 25]
Ariba: John, (te na man robes), ami (meimei), cu mi ruman homber Emmanuel na mi man robes y nos mama na su man robes, cu un grupo di betelita na Atenas, 1950
[Plachi na pagina 25]
Man robes: Ami cu John den nos negoshi cant’i awa na New Jersey, 1956
[Plachi na pagina 26]
Congreso di districto na Tiranë, Albania, 1995
[Plachi na pagina 26]
Compleho di Betel, Tiranë, Albania. Termina na 1996
[Plachi na pagina 26]
Cu mi subrina Evangelia Orphanides (man drechi) y su casa, George
[Plachi na pagina 26]
Ariba: articulo for di un “Toren di Vigilancia” di 1940 cu nan a traduci clandestinamente na Albanes