Yurumí, un Bestia Remarcabel
DI E CORESPONSAL DI SPIERTA! NA ARGENTINA
DEN e scuridad di nan refugio bou di tera, un comunidad ta lucha freneticamente contra un atake. Soldanan di defensa ta core bai na e zona di peliger cu arma cla pa uza, pero cu lamentablemente no ta sirbi. Diripiente un seccion grandi di e muraya di proteccion ta basha abou y placha hopi habitante, y den e lus cu ta blind nan, e invasor ta drenta door di e buraco cu el a habri den muraya.
Esaki ta descripcion di un atake contra un stad den tempo Romano? Of ta un esena di un pelicula di accion? No! Mas bien ta e atake di un yurumí, pero for di e punto di bista di un insecto. Sinembargo, pa yurumí, of comedo gigante di fruminga, esaki ta simplemente un otro sero di comehein riba su ruta diario.
Un Encuentro cu Yurumí
Aunke tin varios tipo di comedo di fruminga, nos lo considera spesificamente esun gigante, cu na Hulandes yama grote miereneter. Den algun idioma e ta conoci como beer fruminga, kisas pasobra e ta cana pisa y hopi bes ta lanta para riba su patanan patras ora e tin cu defende su mes. Tambe e ta “brasa” su atacante cu su patanan fuerte dilanti mescos cu beer ta haci.
Den parti nortost di Argentina y den paisnan biciña, nan ta yama e comedo gigante di fruminga yurumí, debi na su nomber na idioma Guarani, cu ta nifica “boca chikito.” E nomber aki ta pas bon p’e ya cu su boca ta un buraco chikito, maske su kaak ta henter e largura di su cabes. Ora bo wak un yurumí, ta su boca largo manera un tubo ta e prome cos cu ta capta bo atencion. Tambe yurumí tin un rabo largo tur na cabei, cu tin biaha e ta tene casi para den posicion vertical. Na su rabo, su lana diki ta bira largo y manera pluma, y esei ta dun’e un aparencia mas pisa di loke e ta. Apesar di su aparencia straño, yurumí su curpa ta solamente e tamaño di un cacho Duitse herder. Un yurumí adulto por pisa te cu 25 kilo, pero e por crece bira 1,80 meter of mas si bo midie for di punta di su boca te na punta di su rabo.
Yurumí ta hiba un bida solitario di cana pariba pabou, principalmente den e sabananan di muras di Sur America. Ora bo pensa riba e continente aki, kisas bo ta imagina specialmente selvanan di yobida y mata berde. Pero tambe tin sabananan plat inmenso y seco, cu aki aya gruponan di palma y mata di sumpiña. E tera den luganan asina tin hopi resto putri di mata y ta ideal pa comehein. Einan e comeheinnan ta traha nan seronan di tera mescla cu scupi, un combinacion cu ta forma un construccion hopi fuerte, y cu por alcansa un haltura di mas cu 1,80 meter.
Meimei di e abundancia aki di insecto, nos ta haya yurumí, ku ta specialisa den come nan. Pesei su nomber cientifico Myrmecophaga tridactyla ta hala atencion prome na loke e ta come (comedo di fruminga), y di dos, na e echo cu tres di su cuater tenchinan di cada pata dilanti ta arma cu huñanan formidabel cu parce hak. Enciclopedia Salvat de la fauna ta bisa: “E huñanan ta pa busca cuminda y tambe pa defende su mes: Ora e comedo di fruminga ser ataca, e ta uza nan manera cuchiu skerpi. E ta lanta para riba su patanan patras cu asina un habilidad cu e huñanan por causa herida serio y asta pone jaguar core bai.”
Con Yurumí Ta Come?
Yurumí no tin djente. Pero esei no ta strob’e pasobra e tin un manera extraordinario pa haya su cuminda. Na prome luga, e tin un tremendo sentido di hole—40 biaha mas skerpi cu di hende—cu ta yud’e localisa cuminda. Anto yurumí ta uza su patanan dilanti, cu tin huñanan cu por yega te 10 centimeter largo, pa coba den e seronan di tera en busca di insecto, yiu di insecto of nan webo. Despues di haci esei e ta hinca su lenga largo di 45 centimeter den e gangnan scondi di e neishi di insecto.
Yurumí su kliernan di scupi ta abnormalmente grandi, y e ta saca un scupi cu ta manera lijm y cu ta tene su lenga muha y pegapega. Fruminga of comehein ta pega na su lenga y asina e ta hala nan den su boca. Pero djis guli e criaturanan aki no ta basta, e tin cu digeri nan tambe. Un cos interesante ta cu e tin musculonan fuerte di stoma cu ta garna e insectonan aki.
Kico Lo Para di Yurumí?
Bo ta haya yurumí den gran parti di America Central y Sur, pero nunca nan cantidad no tawata masha hopi. Podise ta pasobra nan no ta haya hopi yiu. Yurumí embra ta haya un solo yiu despues di a carga bariga pa 190 dia. E mama ta carga su yiu riba su lomba durante e yiu su prome aña di bida. Un biologo di Argentina ta describi un aspecto interesante di esaki: “Mi a topa un mama cu su yiuchi di solamente un par di dia bieu. No tawata facil pa mira e criatura chikito riba lomba di e adulto, y mi a ripara cu e luga special caminda e yiu ta, ta camufl’e completamente; e ta pone su mes di tal manera cu e banchi preto cu e tin riba su lomba ta cai pareu cu esun di e mama. Door di esei e tawata menos riparabel pa parhanan yagdo.”
Yurumí tin un efecto importante riba e naturalesa caminda e ta biba. Un solo yurumí ta come miles y miles di fruminga of comehein pa dia. Kico lo pasa sin yurumí? E poblacion di insectonan aki lo por bira un plaga? En todo caso, e balansa natural ta cambiando. Dicon?
Lamentablemente, hende ta pone cu poco poco pero sigur yurumí ta disparciendo. Tin ta yag riba dje pa sport; otronan ta mat’e pasobra nan ta haya cu e ta trece mala suerte. Tambe tin hende ta captur’e pa bend’e cu personanan cu ta colecciona bestia straño, y e comedo di fruminga aki ta bin resulta den haula of den museo. Acaso yurumí tambe lo stop di existi un dia mescos cu otro criaturanan scars? Tempo lo mustra esei. Pero hende ta haciendo esfuerso pa proteha e hoya aki di diversidad biologico.
[Plachi na pagina 23]
En busca di un di su platonan faborito: comehein
[Plachi na pagina 23]
Un yiu di “yurumí” riba lomba di su mama
[Plachi na pagina 23]
“Yurumí” su lenga impresionante di 45 centimeter
[Reconocemento]
Kenneth W. Fink/Bruce Coleman Inc.