Observando E Mundu
Imigrantenan Ta Risca nan Bida
Tur aña miles di imigrante ilegal ta risca nan bida en busca di empleo i un mihó nivel di bida na Sur Africa. Hende ta bisa cu crocodil a come cientos di nan ora nan a purba crusa e Riu Limpopo landando. Otronan a ser trapá pa olefante of matá dor di leon ora nan tabata crusando e Parke Nacional Kruger na pia. Recientemente oficialnan di parke a tira mata cincu leon cu a bira comedó di hende. “Autopsia riba e cincu leonnan,” segun e korant di Johannesburg The Star, “a revelá restonan humano den e sistema digestivo dje animalnan.” E cantidad exacto di imigrantenan ilegal cu animal salbahe a mata no ta conocí. “Durante patruyahe regular a haña pista di hende cu inexplicablemente ta disparcé sin laga ningun rastro,” e korant ta bisa. “Un [leon] machu adulto ta capas di come 70 kilo di carni den un solo biaha. E chens di haña restonan humano como evidencia ta masha chikitu, foral una bes cu hiena i chacal haña loke e leon a resta.”
Situacion Deplorabel di Mucha den Guera
E organisacionnan Terre des Hommes ta percurá pa muchanan den necesidad. Segun Petra Boxler, presidente dje organisacion na Alemania, “rond di dos miyon mucha a perde nan bida den e último dies añanan den guera, conflicto i bringamentu riba caya.” Ademas, Süddeutsche Zeitung ta informá cu un otro seis miyon mucha a sufri di herida físico grave, i dies miyon tin sicatris emocional serio. Boxler ta lamentá cu último tempu, guera a para bira algu mas siniestro pa muchanan. Den algun pais nan ta forsa muchanan tuma entrenamentu pa bira matadó, i den otro paisnan nan ta “usa nan como buscadónan di mina bibiente.”
Ta Descubrí Animalnan “Nobo”
“Apénas algun década pasá, conocimentu científico comun a considerá cu mayoria mamífero di mundu—criaturanan yen di lana, sanger cayente, i cu ta duna lechi—tabata conocí caba. Ya no mas,” U. S. News & World Report ta bisa. “Entre e edicionnan di 1983 i 1993 di Mammal Species of the World, a agregá 459 especie. Den e último cuater añanan, biólogonan a descubrí decenas mas: diferente clase di knaagdier, raton djanochi, biná, antilop, bue di mondi i asta macacu.” Ta ser pronosticá cu e 4.600 especie di mamífero reconocí awor lo sigui crece bira casi 8.000. Algun “ ‘descubrimentu’ di mamífero ta tuma lugá den museonan, ora científiconan wak e spécimennan coleccioná añanan pasá mas djacerca.” Ademas, “hopi especie nobo ta sostené un comunidad di parasit i otro criaturanan chikirititu, cu científiconan no tabata conocé tampoco,” e artículo ta declará, i “1 di cada 3 mamífero recien describí ta un animal cu científiconan nunca a mira promé.” Nan ta haci mayoria descubrimentu nobo den selvanan tropical i otro regionnan isolá di mundu. George Schaller, un mamálogo, ta bisa: “Mi ta keda babucá di mira hende bira asina locamente excitá tocante un posibel bacteria riba Mars miéntras cu nos mes planeta ta pestá cu especie cu nos no a descubrí ainda.”
Un Momento Crucial pa Religion
“Segun cu nos ta yega mas i mas cerca e fin dje siglo aki i dje milenio aki, tin un sintimentu di cu e ta mas cu djis un drempel simbólico, cu tin un cambio histórico ta tumando lugá,” Konrad Raiser a bisa, secretario general dje Conseho Mundial di Iglesianan. “E problema ta cu nos no ta comprendé mashá bon den ki direccion e cambio aki lo hiba nos. P’esei nos no por participá activamente den forma e proceso di cambio. Mas bien nos ta djis respondé na [dje] i reaccioná.” Dr. Raiser ta mencioná e “pluralidad di religionnan” como un asuntu cu mester enfrentá. ENI Bulletin ta cit’é unda e ta bisa cu ainda cristiandad “ta mas un parti dje problema cu parti dje solucion.” El a agregá: “Nos ta leu di a desaroyá bon maneranan pa biba cu otro como próhimo sin sigui percibí e otro, esun cu ta diferente for di nos den loke ta conviccion i práctica religioso, como un menasa en bes di . . . un fuente potencial di enrikesimentu.”
E Milenio A Caba Caba?
Segun eruditonan, “eigenlijk e milenio a terminá vários aña pasá. Despensa, pero nos tur a perd’é,” e revista Newsweek ta declará. E motibu? Nos kalender “ta basá riba un division arbitrario di tempu,” supuestamente riba e nacementu di Cristo. Pero, e artículo ta remarcá, eruditonan actual ta kere cu eigenlijk Jesus a nace vários aña “promé cu Cristo.” Segun Newsweek, esei “ta nificá cu nos ta basta tempu caba den e tercer milenio.” E eror ta sinta cerca Dionisio e Corticu, kende Papa Juan I a comisioná na aña 525 E.C. pa desaroyá un kalender litúrgico standard. Dionisio a dicidí di usa Jesus su nacementu como e fecha clave, pero ora di calcul’é el a cometé un eror. “Nunca historiadónan lo sa sigur na ki tempu precis Jesus a nace,” Newsweek ta bisa. “Asta e scogementu dje fecha pa Pascu, riba cua ta celebrá su nacementu, ta arbitrario. Iglesia a scoge dec. 25, segun eruditonan, pa coincidí—i contrarestá religiosamente—celebracionnan pagano dje solsticio di winter.” Cronologia bíblico ta indicá cu Jesus a nace na aña 2 P.E.C.
Pushinan Tambe Ta Aden Awor
Pa décadanan caba tabata un crímen den New York State pa bandoná e esena di un accidente den cua un baca, cabai of cachó tabata enbolbí, sin busca pa localisá e doño dje animal of por lo ménos notificá polis local. Pushinan a keda afó. Sin embargo, esei a ser resolvé dor di un proyecto nobo di ley cu a ser pasá i firmá unánimamente pa bira un ley. Conocí como e proyecto di ley “Flat Cat” (Pushi Plat), e ley aki ta hacié un crímen pa bandoná e esena di un accidente cu a heridá un pushi, sin por lo ménos informá esei na polis. Keda sin haci esaki lo por hiba na un boet di shen dollar pa “esnan cu cometé hit-and-run” na pushinan. “Pa stimadónan di pushi, esaki ta representá e posibilidad radiante cu un manifestacion di discriminacion di especie lo por stop,” The New York Times a comentá.
“Epidemia di Obesidad”
“Un creciente epidemia di obesidad ta menasando e salú di miyones di hende rond mundu,” The Journal of the American Medical Association ta informá, citando un spiertamentu emití dor dje Organisacion Mundial di Salú. “Expertonan di nutricion i salú di 25 pais a bisa cu e prevalencia di obesidad den adultonan ta te cu 25% di algun pais di west Europa i e continente di América. E cantidad ta subi te na 40% di hende muher di paisnan oost europeo i mediteráneo i den hende muher pretu na Merca. Melanesia, Micronesia i Polinesia tin e prevalencia mas haltu: te cu 70% den algun área.” E expertonan ta spierta cu a ménos cu cambia e tendencia i bai over na dietanan cu ménos vet i estilonan di bida mas activo, hopi pais lo haña nan cu un cantidad abrumador di hende cu malesa di arterianan coronario, problemanan respiratorio, atake celebral, malesa di galblas, cancer, diabétis mélitus i problemanan musculoskelético. “E expertonan ta bisa cu ‘mester considerá [obesidad] como un dje problemanan di salú público mas neglishá di nos tempu, cu tin un impacto riba salú [cu] lo por bien resultá di ta mes grandi cu esun di humamentu.’ ”
Debocion Maldirigí?
Dia 1 di juni, 1997, un figura, aparentemente causá dor di humedad, a aparecé riba un muraya den un dje stacionnan dje Metro di Ciudad di México. Pa hopi católico deboto, esaki tabata un aparicion sobrenatural di la Bírgen di Guadalupe, un nomber cu nan a duna Bírgen Maria na México. E korant El Universal a declará: “Iglesia Católico no ta considerá e aparicion di la Bírgen dje Metro como un milager auténtico, sino como un formacion natural producí dor di filtracion di awa dor dje murayanan dje stacion.” Tog, hopi hende ta para un ratu dilanti di dje pa ador’é, i e imágen ta ser “bishitá pa mas di mil persona cada ora.” Nan a traha un hol chikitu den muraya pa e imágen i un pastor católico a inaugur’é.
Sacando Ganashi di Adiccion
Segun e organisacion di Nacionnan Uní, ta ser calculá cu tin un 340 miyon adicto di droga rond mundu. Manera Jornal da Tarde ta informá, “dependencia riba trankilisante i sedante ta bini na promé lugá, cu 227,5 miyon usadó, of casi 4 porciento dje poblacion mundial. Siguientemente ta bini marihuana, cu 141 miyon adicto, yegando un total di 2,5 porciento dje poblacion mundial.” Tambe ta ser calculá cu polis ta confiscá solamente 5 pa 10 porciento di tur droga ilegal. Benta di droga ta generá un ganashi di te cu 400 mil miyon dollar tur aña. Den algun caso, dealernan ta haci un ganashi di te cu 300 porciento—“ganashinan cu bo no ta haña den ningun otro clase di negoshi,” e korant ta bisa.