Observando E Mundu
Candela di Mondi na México
Un seri di candela di mondi cu pa meimei di april a destruí un 140.000 hectar na México a ser describí como “un desaster ecológico.” Julia Carabias Lillo, secretaria dje gobiernu federal di México, ta bisa cu p’e tempu ei 6.800 candela tabata causando daño na México den loke a ser yamá e temporada mas crítico pa candela den e último 57 añanan. Aunke e temperaturanan tabata mas haltu cu normal i awa no a cai hopi, mayoria dje candelanan tabata “e resultado di actonan humano, e producto di ignorancia, di iresponsabilidad i asta di conducta criminal,” e korant El Universal ta informá. Octavio Escobar López, director regional dje Comité di Recursonan Natural, a bisa: “Lo tuma por lo ménos dies aña pa recuperá tur e flora i fauna cu nos a perde den un poco mas cu tres dia.”
Ehercicio i Bida Largu
The New York Times ta informá di un estudio recien riba largura di bida cu a indicá cu “dal un bon caná di mei ora solamente seis bes pa luna, a parce di reducí e rísico di morto [prematuro] cu 44 porciento.” Investigadónan na Finlandia a sigui casi 8.000 par di ohochi (morocho) pa un promedio di 19 aña i a haña cu asta esnan cu ta haci ehercicio de bes en cuando tabatin “30 porciento ménos chens di muri cu nan pia di ohochi inactivo.” E estudio ta importante den e sentido cu a tuma factornan genético na cuenta den determiná e eficacia di ehercicio. Steve Farrell, un investigadó di ehercicionan aeróbico, cu no tabata enbolbí den e estudio, a bisa: “Asta si bo tin mal gene, e estudio aki ta duna indicacion fuerte cu lo bo por biba mas largu si bo aumentá bo actividad físico.”
Criminalnan cu Pluma?
Polis di Sur Africa a descubrí un operacion di contrabanda di diamanta usando para. Polis ta bisa cu e empleadonan di un mina di diamanta, propiedad di gobiernu, ta sconde palomba mensahero den lunch box of paña hanchu pa drenta cu nan den e mina. Ei nan ta carga e paranan cu diamanta i despues ta laga nan bula bai, segun informe di Los Angeles Times. E palombanan mensahero por biaha pa kilometernan leu cu e hoyanan. Den e último par di añanan, a interceptá cuater para cu diamanta di contrabanda. Den un caso, nan a haña un palomba mensahero cu seis kilate di diamanta grof mará bou di su halanan. Te asina leu, a arestá rond di 70 hende pa a usa e método aki. E korant a bisa cu funcionarionan dje compania ta calculá cu empleadonan desonesto ta horta casi 1 di cada 3 diamanta sacá for dje antiguo fondo di riu.
Ingenieria Genético
Den e último dies añanan, científiconan a haci hopi descubrimentu relacioná cu e genenan cu supuestamente ta controlá característicanan complicá i trastorno den hende. Algun científico a predicí cu un dia esaki lo pone cu humanidad por manipulá genenan i eliminá característicanan indeseá. Por ehempel, The New York Times ta informá cu Lee Silver, un biólogo dje Universidad di Princeton, ta pretendé cu nos desendientenan lo ta mas sabí i mas atlético i lo biba pa cientos di aña. Sin embargo, John Horgan, autor di The End of Science (Fin di Ciencia), ta bisa: “Investigadónan ta spera cu nan lo por ahustá personalidad humano cu ingenieria genético. Pero te asina leu, ni un di e afirmacionnan aki cu ta vinculá gene cu característicanan complicá a ser confirmá cu estudio.” Pues, Horgan ta añadí: “Kisas dor di hala atencion n’e fracasonan di ciencia como tambe na su berdadero logronan, científiconan i tambe periodistanan lo presentá un cuadro ménos trocí, pero mas onesto dje prospectonan real di ciencia.”
Productonan di Cunucu Ta Ménos Nutritivo?
Fruta i berdura ta ménos nutritivo awe pa via di agotamentu dje gordura di tera? Segun científiconan di tera, e contesta ta no. University of California Berkeley Wellness Letter ta bisa: “E vitamina den mata ta ser creá dor dje mata mes.” Pues, si e tera no tin e mineralnan necesario, e matanan no ta crece bon. Kisas e mata lo no saca flor, of kisas lo e djis baha cabes i muri. Pa prevení esaki di sosodé, cunukeronan ta usa fertilisante pa pone e mineralnan bek den tera. E Wellness Letter ta bisa: “Si e fruta i berduranan cu bo ta cumpra ta parce salú, bo por tin sigur cu nan ta contené e substancianan nutritivo cu nan mester tin.”
Casnan Trahá Sin Cushina
Segun cálculo, na Australia mitar dje cumindanan ta ser comí riba caya. E tendencia aki tabatin asina un impacto cu, segun The Courier-Mail, a construí algun apartamento na Sydney sin cushina. Ademas, dor cu australianonan ta tuma mas of ménos 20 minuut pa prepará cuminda, hopi supermercado australiano mester a reexaminá e tipo di cuminda cu nan ta ofrecé. E gerente di un cadena grandi di supermercado na Sydney ta di opinion cu Australia ta sigui e patronchi cu Merca a pone, unda hende ta come mas tantu riba caya.
Crímen i Racismo
Algun hende a tira e culpa pa un aumento recien di crímen na Grecia riba e fluho di refugiado i imigrante for di Oost Europa i e paisnan Balkan, foral di Albania. Richardos Someritis, un columnista pa e korant To Vima, ta bisa cu e preocupacion riba e aumento den crímen aki a causa un tipo di “locura di xenofobia i hopi bes racista” contra stranheronan den e pais ei. No obstante, a keda demostrá cu stranheronan no ta mas enbolbí den actonan criminal cu griegonan. Por ehempel, investigacionnan ta mustra cu “96 di cada 100 crímen ta ser cometí dor di [griego],” e korant ta informá. “E causanan di actividad criminal ta económico i social,” segun Someritis, “no ‘racial.’ ” Tambe e ta culpa e medionan di comunicacion “pa ta cultivá xenofobia i racismo sistemáticamente” cu nan manera parcial di raportá crímen na Grecia.
Control cu Chip
Coredónan cu a competí den e Máraton di Boston e aña aki a hiba un tiki carga extra atrabes di henter e careda di 42,2 kilometer. Esei tabata un microchip. Segun e revista InformationWeek, tur coredó registrá tabatin un chip electrónico pegá na nan paña pa sigui nan progreso. E chipnan aki tabata programá pa ser “lesá via receptornan riba frecuencia di radio cu tabata poné cada cincu kilometer.” Anto tabata transmití e tempu dje coredónan pa e sede, unda tabata manda nan pa Internet. Cu e tecnologia nobo aki, no solamente aficionadonan di máraton por a sigui nan coredónan faborito, sino tambe lo a gara cualkier coredó cu kier a haci wega sushi dor di corta caminda.
Biná Raro Descubrí di Nobo na China
China Today ta informá: “E biná corá tibetano, cu pa mas cu 50 aña hende a kere a bai den extincion, a ser descubrí di nobo den e Prefectura Shannan den e Region Autónomo di Tibet.” Pa añanan e cantidad di biná corá, cu ta 1,2 meter di haltu i ta pisa rond di 110 kilo, a mengua drásticamente debí na yagdó cu tabata kier a haña nan cachunan balioso. Guera i cambionan den medio ambiente tambe a hunga un papel den esei. Segun cálculo ainda tin ménos cu 200 dje binánan bunita aki, i nan ta entre e especienan cu ta den peliger di extincion.
Weganan di Memoria
Recientemente, participantenan n’e promé Campeonato Nacional di Memoria na Merca a test nan abilidadnan dor di hunga cincu wega di memoria. Entre nan, mester a memorisá cara di 100 hende comun i coriente, corda un poema di 50 liña (incluyendo signonan ortográfico), corda 125 sustantivo na ingles (den órden), memorisá un lista di number bruhá i corda un set di baraha di 52 carta (di shòbel i birá boca abou). Un participante, Wallace Bustello, a impresioná e otro participantenan ora el a memorisá 109 number consecutivo cu a scoge sin ningun órden. Pero, e ganadó absoluto tabata Tatiana Cooley di 26 aña. Segun Daily News di New York, e i su tata, cu ta programá satélite pa un compania aeroespacial, tabatin custumber di hunga wega di memoria na cas. “Mayoria biaha ami tabata gana,” Tatiana ta bisa.
Celebracion na Riu Ganges
Miyones di hindú a baha den Riu Ganges na april ora e Kumbh Mela, of celebracion di kanika, a alcansá su culminacion. Kumbh Mela ta un celebracion hindú cu ta dura tres luna. Cu esei nan ta celebrá e don di inmortalidad. Ta tene e celebracion cada tres aña i e ta alterná entre e cuater stadnan di India unda, segun leyenda, e néctar di inmortalidad a cai riba tera ora diosnan i demoñonan tabata bringa p’e den shelu. Den pasado, multitudnan di hende purá pa baha den e awanan sagrado di India, a hiba na hopi morto.