Nos Ta Ganando e Bataya?
“CUIDA e planeta aki, e ta e único cu nos tin.” Esei tabata e apelacion dramático di prins Philip di Gran Bretania, presidente dje Fondo Mundial pa Naturalesa.
Miles di aña promé, e salmista a skirbi: “En cuanto cielu, cielu ta pertenecé na Jehova, pero e tera el a duna n’e yunan di hende.” (Salmo 115:16) Dios a duna nos e tera como nos habitacion, i nos mester cuid’é. Esei ta loke ecologia kier men.
Literalmente, e palabra “ecologia” kier men “estudio di nos habitacion.”a Un definicion cu The American Heritage Dictionary ta duna ta “e estudio di efecto perhudicial di civilisacion moderno riba e medio ambiente, afin di prevení of deshací mediante conserbacion.” Es decir, ecologia kier men descubrí cua daño hende a haci, anto haña manera pa drech’é. Ningun di nan dos ta un trabou fácil.
Tres Berdad Interno di Ecologia
E biólogo, Barry Commoner, den su buki Making Peace With the Planet [Haciendo Pas cu e Planeta], ta sugerí tres ley senciyo di ecologia cu ta yuda splica pakico e tera ta asina vulnerabel na abusu.
Tur cos ta relacioná cu tur otro cos. Mescos cu dolor di djente por afectá henter nos curpa, di igual manera daño na un cierto rikesa natural por principiá problema en cadena den e medio ambiente.
Por ehempel, durante e último 40 añanan, 50 porciento di mondi di Himalaya di Népal a ser cortá, sea pa kima pa keinta cas of pa palu pa traha cas. Cu e destruccion dje mondi, e tera na bahada di montaña tabata hibá pronto ora tempu di yobida pisá a yega. Sin e tera gordo, palu chikitu no por a saca rais fácilmente, i hopi montaña a bira secu. Pa motibu di destruccion di mondi, Népal awor ta perdiendo miyones di ton di tera gordo tur aña. I tal problema no ta limitá na Népal.
Na Bangladesh yobida torencial, cu na un tempu mondi tabata absorbá, ta basha sin strobansa for di montaña desolá te na costa, unda e ta producí diluvionan catastrófico. Den pasado, Bangladesh tabatin diluvio peligroso cada 50 aña; awor nan ta bini cada 4 aña of ménos.
Den otro parti di mundu, destruccion di mondi a resultá den desierto i cambio den e clima local. Mondi ta solamente un rikesa natural cu hende ta explotando. Siendo cu ecólogo sa relativamente poco tocante e relacionnan di nos enorme sistema ecológico, tal bes nan no ta ripará un problema te cu daño severo a ser hací caba. Esei ta cierto den e caso di disposicion di basura, locual ta ilustrá bon e segundo ley di ecologia.
Tur cos mester bai un caminda. Imaginá bo e estado di un cas típico si nan no a disponé di basura. Di igual manera, nos planeta ta un sistema cu espacio limitá—tur nos basura mester ta bashá riba un parti di nos habitacion terenal. E destruccion parcial dje capa di ozon ta mustra cu gas aparentemente inofensivo, tal como clorofluorocarbon (CFC), no simplemente ta disparcé na laira i caba. CFC ta solamente unu di cientos di substancia potencialmente peligroso cu ta ser mandá na laira, bashá den riu, i den laman.
Ta cierto cu algun producto—yamá “biodegradabel”—cu tempu ta putri i proceso natural ta absorbá nan, pero otronan naturalesa no por absorbá. Playanan di mundu ta sushi cu boter i sacu di plestic cu lo keda ei pa hopi década den futuro. Ménos visibel ta basura tóxico di industria, locual nan generalmente ta dera na un parti. Aunke hende no ta mir’é, esei no ta un garantia cu nan por lubid’é pa semper. Tal veneno por penetrá ainda te na fuentenan di awa bou di tera i causa rísico serio pa salú di hende i pa bestia. Un científico húngaro dje Instituto di Hidrologia di Budapest a admití: “Nos no sa kico pa haci cu tur e kímico cu industria moderno ta producí. Nos ni sikiera por tene cuenta di nan ni sa unda nan ta bai.”
E basura di mas peligroso cu tur ta basura radioactivo, un producto secundario di planta eléctrico nuclear. Miles di ton di basura nuclear ta ser wardá den sitio temporal, aunke algun a ser bashá den laman caba. Apesar di hopi aña di investigacion científico, ningun solucion a ser hañá ainda pa un lugá sigur permanente pa ward’é of disponé di dje, i nan no ta spera di haña ningun lugá tampoco. Ningun hende sa ki ora tal bomba di tempu ecológico lo por explotá. E problema siguramente lo no disparcé—e basura lo keda radioactivo pa siglonan of milenionan den e futuro, of te cu Dios mes ta entremeté. (Revelacion 11:18) E negligencia di hende den e asuntu di disponé di basura ta un recordatorio tambe dje tercer ley di ecologia.
Laga sistema di naturalesa sigui su mes rumbo. Es decir, hende tin cu cooperá cu sistemanan di naturalesa en bes di purba di pasa nan forbij cu un sistema cu hende ta kere ta mas mihó. Cierto pesticida ta un ehempel pertinente. Ora nan tabata introducí na principio, nan a haci posibel pa cunukero controlá mal yerba i casi eliminá pestilencia destructivo. Cosecha enorme a parce garantisá. Pero, e ora ei cosnan a bai malu. Mal yerba i insecto a bira resistente na pesticida, un tras di otro, i a sali na cla cu pesticida tabata venená destructor natural di insecto, esta, bestia di mondi, i asta hende mes. Tal bes veneno di pesticida a afectá bo mes. Anto bo ta unu di por lo ménos un miyon víctima mundialmente.
Al final e ironia ta e evidencia aumentante cu, a lo largu, pesticida tal bes ni sikiera lo mehorá produccion di cosecha. Na Merca, insecto awor ta destruí mas hopi dje cosecha cu nan a haci promé cu invento di pesticida. Di igual manera, e Instituto Internacional di Investigacion di Aros, situá na Filipínas, a descubrí cu pesticida no ta mehorá mas e cosecha di aros den Zuidoost di Asia. Realmente, un programa bou di respaldo di gobiernu di Indonesia cu no ta dependé tantu hopi riba pesticida a logra un aumento di 15 porciento den produccion di aros desde 1987 apesar di un reduccion di 65 porciento di uso di pesticida. No obstante, tur aña cunukero di mundu ta usa pesticida extensivamente ainda.
E tres leynan di ecologia describí ariba ta yuda splica pakico cosnan ta bai malu. Otro preguntanan importante ta, Cuantu daño a ser hací caba, i con e por ser eliminá?
Cuantu Daño A Ser Hací?
E mapa di mundu ei (mira blachi 8-9) ta resaltá algun problema ecológico principal i unda nan ta mas crítico. Claramente, ora perdementu di habitacion of otro factor ta causa exterminacion di un especie di mata of bestia, hende no por drecha e daño. Otro daño—tal como destruccion dje capa di ozon—a ser hací caba. Kico di degradacion continuo dje medio ambiente? Progreso ta ser hací pa par’é of por lo ménos tard’é?
Dos indicador di mas importante di daño ecológico ta agricultura i piscamentu. Pakico? Pasobra nan productividad ta dependé di un medio ambiente saludabel i pa motibu cu nos bida ta dependé di un suministro confiabel di cuminda.
Ambos sector ta duna señal di degradacion. E Organisacion di Cuminda i Agricultura di Nacionnan Uní a calculá cu barcu di pisca di mundu no por cohe mas cu 100 miyon ton di piscá sin pone e reserva di piscá den peliger serio. Nan a pasa e total ei na 1989, i sin falta, e cosecha mundial di 1990 a baha cu cuater miyon ton. Tabatin un reduccion drástico di piscá den nan lugá di biba. Por ehempel, den nortoost di Laman Atlántico e cosecha a baha cu 32 porciento durante e último 20 añanan. E problema principal ta demasiado piscamentu, contaminacion di laman, i destruccion di lugá di cria.
Tal tendencia alarmante ta ser ripití den produccion di agricultura. Entre 1960 i 1980, mihó simia pa planta i tambe irigacion i uso extensivo di pesticida i fertilisador kímico a aumentá e produccion mundial di grano basta hopi. Awor, pesticida i fertilisador ta perde nan efecto, i scarcedad di awa i contaminacion ta contribuí tambe na cosecha mas pober.
Aunke tin casi 100 miyon mas hende pa alimentá cada aña, durante e último dies añanan tabatin un reduccion dje total di tera cultivá. I tal tera arabel ta perdiendo su forsa. E Instituto di Vigilá Mundu ta calculá cu erosion di tera a horta cunukero di 500 mil miyon di ton di tera gordo durante e último 20 añanan. Inevitablemente, produccion di cuminda a cuminsá mengua. E informe State of the World 1993 [Estado di Mundu di 1993] a bisa cu “e 6 porciento di reduccion den produccion di grano pa persona entre 1984 i 1992 probablemente [ta] e tendencia económico di mas alarmante den e mundu djawe.”
Claramente, e bida di miyones di hende ta den e wega caba como resultado di hende su negligencia dje medio ambiente.
Hende Por Resolvé e Problema?
Aunke hende ta comprendé awor algu di loke ta bai malu, no ta fácil pa drech’é. E promé dificultad ta cu e ta exigí mashá placa—por lo ménos US$600 mil miyon pa aña—pa implementá e proposicionnan amplio cu e Earth Summit a presentá na 1992. Berdadero sacrificio tambe ta necesario—sacrificio tal como ménos malgastu i mas reciclahe, conserbá awa i energia, usa transporte público en bes di transporte privá, i, mas dificultoso cu tur, tuma na cuenta e planeta henter en bes di bo propio interes. John Cairns, Jr., presidente di un comité mericano pa restoracion di sistema ecológico di awa, a resumí e problema den poco palabra: “Mi ta optimista tocante loke nos por haci. Mi ta pesimista tocante loke nos lo haci.”
E gastu completo pa haci un limpiamentu mundial ta asina grandi cu casi tur pais ta preferá di posponé e dia di regla cuenta. Den un tempu di crísis económico, medida ecológico ta ser considerá como un peliger pa empleo of un frenamentu dje economia. Papiamentu ta mas barata cu accion. E buki Caring for the Earth [Cuidando e Tera] ta pinta e reaccion te awor manera “un diluvio di palabra siguí pa un secura di accion.” Pero, apesar di tal inaccion, tecnologia nobo—si dun’é suficiente tempu—no por haña un curacion sin dolor p’e enfermedad dje planeta? Aparentemente cu no.
Den un declaracion unánime, e Academia di Ciencia Nacional Mericano i e Sociedad Real di Londen a admití francamente: “Si pronosticacion actual di aumento di poblacion ta resultá di ser corecto i e patronchinan di actividad humano riba e planeta ta sigui sin cambia, ciencia i tecnologia probablemente no por evitá ni e degradacion incambiabel dje medio ambiente ni e pobresa continuo di hopi parti di mundu.”
E problema spantoso di basura nuclear cu ningun lugá pa bash’é ta un recordatorio di cu ciencia no ta omnipotente. Científiconan a busca pa 40 aña lugánan sigur i permanente pa warda basura radioactivo di nivel haltu. E buscamentu ta resultá di ser asina dificultoso cu algun pais, tal como Italia i Argentina, a concluí cu nan lo no tin un lugá cla te cu aña 2040 pa mas trempan. Alemania, e pais di mas optimista den e campo ei, ta spera di finalisá un plan p’e aña 2008.
Pakico basura nuclear ta asina un problema? Segun geólogo Konrad Krauskopf: “Ningun científico ni ingeniero por duna un garantia absoluto di cu basura radioactivo lo no lek den futuro na cantidad peligroso for di asta e mihó mangasina.” Pero, apesar di advertencia trempan tocante e dificultad di disponé di basura, gobiernu i industria nuclear a sigui padilanti descuidadamente, suponiendo cu e tecnologia di futuro lo percurá un solucion. Tal solucion nunca a yega.
Si tecnologia no tin un solucion rápido p’e crísis dje medio ambiente, cua otro opcion tin? Necesidad finalmente por forsa e nacionnan pa traha huntu pa protehá e planeta?
[Nota]
a Derivá dje palabra griego oiʹkos (cas, habitacion) i lo·giʹa (estudio).
[Kuadro na página 7]
E Buscamentu pa Fuente di Energia Renovable
E mayoria di nos ta kere cu energia ta bini di mes—te ora cu tin un fayo di coriente of un aumento di prijs di petroli. Sin embargo, uso di energia ta un causa mayor di contaminacion. E mayor parti dje energia usá ta e resultado di kimamentu di palu of carbon of petroli, un proceso cu ta manda miyones di ton di kooldioxide den e atmósfera i ta destruí mata di mondi di mundu.
Un otro opcion, energia nuclear ta bira cada bes ménos popular debí n’e peliger di accidente i e dificultad di warda e basura radioactivo. Otro alternativa ta conocí como fuente di energia renovable, siendo cu nan ta utilisá fuente di energia cu ta existí naturalmente i cu ta disponibel por nada. Tin cincu tipo principal.
Energia solar. Ta fácil pa usa energia solar pa keinta cas, i den algun pais, tal como Israel, hopi cas tin panel solar pa keinta awa. Uso di solo pa producí electricidad ta mas dificultoso, pero cel fotovoltacio moderno ta producí electricidad caba den áreanan di cunucu i ta birando mas económico.
Forsa di bientu. Molina di bientu gigantesco ta ser mirá den vários parti di mundu unda cu tin bientu. Electricidad di loke ta yamá energia eolian, ta bira ménos caru i awor ta costa ménos den algun sector cu fuente di energia tradicional.
Energia hidroeléctrico. Binti porciento dje electricidad di mundu ta bini di planta hidroeléctrico caba, pero desafortunadamente e mayor parti di sitio mas bentahoso den pais desaroyá ta usá caba. Dam enorme por haci basta daño ecológico tambe. Un mihó prospecto, specialmente den pais den desaroyo, ta parce di ser construccion di vários planta hidroeléctrico mas chikitu.
Energia di volcan. Algun pais, specialmente Islandia i Nueva Zelandia, por a conectá cu e “sistema di awa cayente” bou di tera. Actividad volcánico bou di tera ta keinta awa, locual nan ta usa pa keinta cas i producí electricidad. Italia, Hapon, México, Filipínas, i Merca tambe a desaroyá tal fuente di energia natural te na un cierto grado.
Forsa di laman. Forsa di laman ta ser usá den algun pais, tal como Gran Bretania, Francia, i Rusia, pa producí electricidad. Pero, tin poco sitio na mundu cu ta cumbiniente i práctico pa percurá energia na un costo económico.
[Kuadro/Plachinan na página 8, 9]
Algun dje Problemanan Ecológico Principal di Mundu
Destruccion di mondi. Tres cuarto di mondi di tera friu i mitar di mondi tropical di mundu a bai perdí caba, i e rapides cu mondi ta ser destruí a aumentá alarmantemente durante e último dies añanan. E calculacion di mas recien ta pone destruccion di mondi tropical na entre 150.000 i 200.000 kilometer cuadrá tur aña, rond dje tamaño di Uruguay.
Basura tóxico. Mitar dje 70.000 substancianan kímico cu ta ser producí actualmente ta cualificá como tóxico. Merca so ta producí 240 miyon ton di basura tóxico tur aña. E falta di informacion ta haci imposibel pa calculá e total di mundu. Ademas, na aña 2000, lo tin casi 200.000 ton di basura radioactivo wardá na lugánan temporal.
Degradacion di tereno. Un tercer parti dje superficie di mundu ta den peliger di bira desierto. Den algun parti di Africa, e Desierto di Sahara a extendé 350 kilometer den 20 aña so. Ya caba e bida di miyones di hende ta den peliger.
Scarcedad di awa. Rond di dos mil miyon hende ta biba den pais unda tin un scarcedad crónico di awa. Aumentando e scarcedad ta e secamentu di miles di pos di awa debí n’e bahamentu di nivel di awa bou di tera riba locual nan ta dependé.
Mata i animal ta den peliger di extincion. Aunke cifra ta basá riba opinion, científiconan ta calculá cu entre 500.000 i 1.000.000 variedad di bestia, mata, i insecto lo a ser exterminá pa rond di aña 2000.
Contaminacion di atmósfera. Un estudio di NU un poco despues di 1980 a descubrí cu un mil miyon hende ta biba den stad cu ta den contacto diario cu nivelnan peligroso pa salú, e peliger di huma of gas venenoso, tal como zwafeldioxide, stikstofdioxide, i koolmonoxide. E aumento rápido di stad den e último dies añanan sin duda a empeorá e problema. Ademas, 24 mil miyon ton di kooldioxide ta ser mandá den atmósfera tur aña, i hende tin miedu cu e capa di gas na haltu lo aumentá e temperatura di mundu.
[Map]
(For fully formatted text, see publication)
Destruccion di mondi
Basura tóxico
Contaminacion di atmósfera
Scarcedad di awa
Especienan den peliger di extincion
Degradacion di tereno
[Rekonosementu]
Mountain High Maps™ copyright© 1993 Digital Wisdom, Inc.
Potret: Hutchings, Godo-Foto
Potret: Mora, Godo-Foto