Con Nan A Perde Nan Mundu
PA HOPI aña e historia en breve di Merca tabata den e expresion “Con e Oeste A Ser Conkistá.” Películanan di Hollywood a mustra imigrantenan blancu crusando e yanuranan i cerunan mericano cu soldatnan semehante di John Wayne, cowboy, i imigrantenan combatiendo indjan feros, salbahe, matando hende cu hacha. Miéntras cu e hende blancu tabata busca tera i oro, algun pastor i predicador di cristiandad supuestamente tabata salba alma.
Ki punto di bista habitante original, e pueblo nativo di Merca, tabatin di tal historia? Ora e europeonan a yega, e indjannan “a keda obligá di enfrentá e introduccion den nan ambiente di e roofdier di mas golos cu nan hamas a enfrentá, esta, invasornan europeo blancu,” segun e buki The Native Americans—An Illustrated History.
Armonia cu A Resultá den Conflicto
Na principio, hopi dje europeonan cu a yega promé na nortoost di América a ser tratá cu bondad i cooperacion di parti dje nativonan. Un relato ta bisa: “Sin e yudansa di indjan powhatan, e colonia británico na Jamestown, Virginia, e promé colonia ingles permanente den e Mundu Nobo, no por a wanta e promé winter teribel di aña 1607-1608. Di igual manera, e colonia di peregrino na Plymouth, Massachusetts, por a faya si nan no a ricibí yudansa di indjan wampanoag.” Algun nativo a mustra e imigrantenan con pa gorda tera i producí cosecha. I cuantu éxito expedicion di aña 1804-1806 di Lewis i Clark por tabatin pa haña un caminda práctico di transporte entre e Teritorio di Louisiana i loke tabata yamá e Tera di Oregon sin e yudansa i intervencion di Sacagawea, un hende muher di indjan shoshone? E tabata nan “símbolo di pas” ora nan a yega cara-cara cu indjan.
Sin embargo, debí n’e moda europeo di usa e tera i e cantidad limitá di cuminda, e imigracion enorme na Nort América a causa tension entre e invasornan i e nativonan. E historiador canades Ian K. Steele ta splica cu den siglo 17, tabatin 30.000 indjan narragansett na Massachusetts. Nan hefe Miantónomo, “sintiendo peliger, . . . a purba di fortalecé su aliansa cu e tribu di mohawk pa crea un movementu di resistencia general di amerindio.” Segun informe, el a bisa indjan montauk na 1642: “Nos [mester] ta unu mescos cu nan [e inglesnan], di otro manera nos lo disparcé pronto, pasobra boso sa cu nos antepasadonan tabatin hopi biná i cueru, nos yanuranan tabata yen di biná, mescos cu nos mondinan, i yen di [kalacuna], i nos lagunnan tabata yen di piscá i para. Pero e inglesnan aki a coge nos tera, cu machete nan a corta e yerba, cu hacha nan a corta e palunan; nan bacanan i cabainan ta come e yerba, i nan porconan ta daña nos oriya di laman cu ta cria cocolishi, i nos tur lo muri di hamber.”—Warpaths—Invasions of North America.
E esfuersonan di Miantónomo pa forma un frente uní di mericano nativo a faya. Na 1643, den un guera entre tribu, e Hefe Uncas dje tribu di mohegan a cog’é prezu i a entregu’é n’e inglesnan como un rebelde. E inglesnan no tabatin manera pa condená Miantónomo legalmente i mat’é. Nan a purba un solucion cumbiniente. Steele a sigui: “Sin por a ehecutá [Miantónomo], cu no tabata bou di autoridad di ningun colonia ingles, e comisarionan a laga Uncas ehecut’é, dilanti testigonan ingles pa duna prueba cu esei a wordu hací.”
Esei ta ilustrá no solamente e conflicto constante entre e invasornan colonista i e pueblo nativo sino tambe e rivalidad mortal i traicion entre e tribunan, locual a existí asta promé cu hende blancu hamas a yega Nort América. E britániconan, den nan gueranan contra e francesnan pa dominacion colonial di Nort América, tabatin e apoyo di algun tribu, miéntras cu otro tribunan a apoyá e francesnan. Maske cua banda a perde, tur e tribunan enbolbé a sufri di hopi pérdida i desbentaha.
“Un Falta Enorme di Comprendimentu”
Esaki ta un punto di bista dje invasion europeo: “Loke lidernan di nacionnan indjan no a comprendé, hopi bes te cu tabata muchu lat, tabata e manera cu e europeonan a considerá indjan. Nan no tabata blancu ni cristian. Nan a considerá indjan di ta salbahe—feros i brutu—i e opinion di hopi tabata cu indjan tabata peligroso i sin compasion i un obheto pa bende como esclabo.” E actitud aki di superioridad a resultá den efectonan destructivo riba e tribunan.
Mericanonan nativo no por a comprendé e punto di bista europeo. Segun Philmer Bluehouse, e consehero p’e pueblo navaho, den un entrevista recien cu Spierta!, tabatin “un falta enorme di comprendimentu.” E mericanonan nativo no a considerá nan civilisacion como inferior sino, mas bien, como diferente, cu principionan completamente diferente. Por ehempel, bendementu di tereno tabata un custumber completamente straño i desconocí pa e indjannan. Segun e indjannan, bo no por ta doño i bende e aire, e bientu, i e awa. Anto, pakico hende por ta doño i por bende e tera? E tera tabatei pa tur hende usa. Pues, indjan nunca a traha trankera rond di un pida di tera.
Ora e britániconan, e spañónan i e francesnan a yega, a sosodé loke a ser yamá “un encuentro cataclísmico di dos cultura stranhero.” Mericano nativo tabata un pueblo cu pa cientos di aña a siña con pa biba na armonia cu e tera i cu naturalesa i cu tabata sa con pa sobrebibí sin destruí e balansa dje medio ambiente. Sin embargo, pronto e europeonan a yega di considerá e habitantenan nativo como criaturanan inferior feros—pasobra e europeonan cumbinientemente a lubidá nan mes salbahismo den nan dominacion di indjan! Na 1831, historiador frances Alexis de Tocqueville a expresá en breve e opinion prevalente di hende blancu tocante indjan: “Dios no a traha nan pa ser civilisá; ta necesario pa nan muri.”
E Matador di mas Fatal
Segun cu e imigrantenan nobo a sigui invadí e parti west di Nort América, violencia a crea violencia. Pues, sea cu e indjannan of e invasornan europeo a atacá promé, tur dos a cometé atrocidad. E indjannan a causa miedu debí na nan fama di a soya cabes di hende, un custumber cu segun opinion, nan a siña for di europeonan kendenan a paga placa pa cueru di cabes di hende. No obstante, e indjannan tabata perde e bataya contra e europeonan cu tabata mas hopi i tabatin mihó arma. Den mayoria caso al fin i al cabo, e tribunan tabatin cu bandoná e tera di nan herencia of muri. Hopi bes tur dos a sosodé cu nan—nan a bandoná nan tera anto a wordu matá of a muri di malesa i of di hamber.
Sin embargo, morto den bataya no tabata e factor cu a caba cu e tribunan nativo. Ian K. Steele a skirbi: “E arma mas potente den e invasion di Nort América no tabata scopet, cabai, Bijbel, of ‘civilisacion’ europeo. E tabata pestilencia.” Patrica Nelson Limerick, un profesor di historia, a skirbi tocante e efecto di malesa europeo riba e continente América: “Ora e malesanan aki a yega Mundu Nobo, esta, cende-paga, sarampi, griep, malaria, keintura geel, tífus, tuberculósis, i, mas cu tur, bruela brabu (pokken)—tabatin poco resistencia. Den pueblo tras pueblo, te cu 80 of 90 porciento a muri.”
Russell Freedman a detayá un epidemia di bruela brabu cu a yega na 1837. “Indjan mandan tabata e proménan pa hañ’é, siguí rápidamente pa indjan hidatsa, pa assiniboin, pa arikara, pa sioux, i pa blackfoot.” Indjan mandan a ser likidá casi completamente. For di un poblacion di rond di 1.600 na 1834, nan a mengua te na 130 na 1837.
Kico A Pasa cu e Pactonan?
Te n’e dia djawe ancianonan di tribu por mencioná rápidamente e fechanan di e pactonan cu e gobiernu di Merca a firma cu nan antepasadonan durante siglo 19. Pero, kico e pactonan ei realmente a percurá? Generalmente un intercambio desfaborabel di bon tera pa un pida di desierto i onderstand di gobiernu.
Un ehempel dje menosprecio demostrá na e tribunan di indjan tabata e caso di e nacionnan di indjan iroquois (for di oost pa west, mohawk, oneida, onondaga, cayuga i seneca) despues cu e colonistanan mericano a derotá Inglatera den e guera di independencia, locual a terminá na 1783. Indjan iroquois a apoyá Inglatera, i tur loke nan a haña como recompensa, segun Alvin Josephy, Jr., tabata bandonamentu i insulto. Inglatera, “ignorando [indjan iroquois], a duna soberania riba nan tera n’e [gobiernu] di Merca.” El a sigui bisa cu asta indjan iroquois cu a apoyá e colonistanan contra Inglatera “a ser atacá pa companianan i comerciantenan haragan golos pa tera i atacá asta p’e gobiernu mericano mes.”
Ora a reuní pa cera un pacto na 1784, James Duane, ex-representante dje Comité pa Asuntunan di Indjan, a consehá e agentenan di gobiernu “pa saboteá cualkier confiansa propio cu por a permanecé den e indjannan iroquois, tratando nan deliberadamente como inferior.”
E gobiernu a cumpli cu su sugerencianan arogante. Nan a coge algun indjan iroquois como rehen i a menasá di mata nan durante “negociacion.” Aunke e iroquoisnan no a considerá cu nan a ser derotá den guera, nan tabatin cu bandoná tur nan tera west di New York i Pennsylvania i aceptá un tereno chikitu den e Estado di New York.
Tácticanan similar a ser usá contra e mayoria di tribunan indjan. Josephy ta bisa tambe cu agentenan mericano a usa “soborno, menasa, alcohol, i manipulacion di representante no autorisá den esfuerso pa kita tera for di indjan delaware, wyandot, ottawa, chippewa [of ojibwa], shawnee, i otro nacionnan indjan di Ohio.” Tin poco di straña cu pronto e indjannan a yega di desconfiá hende blancu i nan promesanan bano!
E “Caminata Largu” i e Caminda di Lágrima
Ora e Guera Civil Mericano (1861-65) a cuminsá, esei a retirá e soldatnan for dje tera di navaho den zuidwest. Indjan navaho a probechá dje alivio pa atacá pueblonan mericano i mexicano den e Vaye di Rio Grande den e teritorio di New México. E gobiernu a manda Coronel Kit Carson i su soldatnan boluntario di New México pa dominá indjan navaho i hiba nan na un reservaat desolá yamá Bosque Redondo. Carson a sigui e plan di kima i destruí tur cos pa hamber haci indjan navaho entregá i sali for dje asombroso Cañon de Chelly, den nortoost di Arizona. Carson asta a destruí 5.000 palu di peach.
Carson a reuní huntu rond di 8.000 indjan navaho i a forsa nan pa haci e “Caminata Largu,” di mas of ménos 480 kilometer te n’e campo di detencion di Bosque Redondo na Fort Sumner, New México. Un informe ta bisa: “E clima tabata amargamente friu, i hopi indjan cu poco bistí i swak di hamber a muri na caminda.” E situacion den e reservaat tabata teribel. Indjan navaho tabatin cu coba buracu den e tera den un esfuerso pa haña refugio. Na 1868, despues di a admití cu el a haci co’i bobo, e gobiernu a duna indjan navaho 1.2 miyon hectar di nan mes herencia na Arizona i New México. Nan a bolbe, pero ki un prijs nan a keda obligá di paga promé cu nan por a bolbe na nan mes patria!
Entre 1820 i 1845, dies di miles di indjan choctaw, cherokee, chickasaw, creek, i seminole a ser sacá for di nan tera den zuidoost i obligá di marcha west, mas ayá cu e Riu Mississippi, te na loke awor ta Oklahoma, cientos di kilometer leu. Hopi a muri den e friu cruel di winter. E marcha forsá den direccion west a ser duná e nomber escandaloso di Caminda di Lágrima.
E inhusticianan cometí contra mericanonan nativo tin mas confirmacion den e palabranan dje general mericano George Crook, cu a yag riba indjan sioux i cheyenne den e nort. El a bisa: “E banda indjan dje caso casi nunca ta sali na cla. . . . Anto despues ora rebeldia di [indjan] ta yega, atencion dje público ta ser dirigí na e indjannan, nan crímennan i atrocidadnan so ta ser condená, miéntras cu inhusticia di hende cu a obligá e indjannan di rebelá no ta ser castigá . . . Ningun hende ta conocé e echo aki mihó cu indjan, p’esei indjan ta pordonabel ora e ta mira cu no tin husticia den un gobiernu cu sa castigá indjan so, pero ta laga hende blancu plunder indjan manera cu nan ta haña ta bon.”—Bury My Heart at Wounded Knee.
Con ta bai cu mericanonan nativo awe, despues di mas cu shen aña di dominacion di europeo? Nan ta den peliger di disparcé como resultado di integracion? Ki speransa nan tin p’e futuro? E siguiente artículo lo considerá e preguntanan aki i otronan.
[Kuadro na página 9]
Un Bida Difícil pa Hende Muher
Miéntras cu e hombernan tabata yagdor i guerero den casi tur tribu, hende muher tabatin trabou sin fin, incluyendo criamentu di yu, plantamentu i cosechamentu di grano, i mulamentu di dje pa traha hariña. Colin Taylor ta splica: “E trabou principal di hende muher di indjan di Yanura . . . tabata di mantené e establecimentu di famia, cria yu i prepará cuminda. Den nan bida di campo, tambe nan a cultivá cunucu, . . . miéntras den e caso di tribunan di west cu cambiamentu di sitio cada bes pa yag riba búfalo, nan a yuda soya i corta bestia, a hiba e carni n’e campamentu i despues a prepará e carni i cueru pa usa despues.”—The Plains Indians.
Un otro fuente ta bisa tocante indjan apache: “Trabou di cunucu tabata trabou di hende muher i esei no tabata co’i bergwensa ni di deplorá. Hende homber a yuda, pero hende muher a tuma e trabou di cunucu mas na serio. . . . Hende muher semper tabata sa con pa cumpli cu ceremonianan di campo. . . . Mayoria hende muher a haci oracion durante muhamentu dje tera.”—The Native Americans—An Illustrated History.
Hende muher tambe a traha e tentnan temporal cu nan a yama ‘tepee,’ locual generalmente a dura pa rond di dos aña. Nan a habri e tentnan i a cera nan ora e tribu tabatin cu muda. Sin duda, hende muher tabatin un bida difícil. Pero tambe hende homber como wardador dje tribu. Hende muher tabata respetá i nan tabatin hopi derecho. Den algun tribu, tal como Hopi, asta awe hende muher ta doño di propiedad.
[Kuadro/Plachi na página 10]
Un Animal cu A Cambia Nan Mundu
E europeonan a introducí un animal na Nort América cu a cambia e moda di biba di hopi tribu, esta, cabai. Den siglo 17, e spañónan tabata e proménan pa trece cabai n’e continente mericano. Mericanonan nativo a bira experto den core cabai sin siya, manera e invasornan europeo a descubrí pronto. Cu cabai, e indjannan por a yag riba bison hopi mas fácil. I tribunan nomádico por a plunder nan tribunan bisiña cu tabatin sitionan permanente i asina plunder i secuestrá muher i esclabo.
[Plachi na página 7]
(For fully formatted text, see publication)
E sitionan di algun dje tribunan den Nort América den siglo 17
Kutenai
Spokan
Nez Perce
Shoshone
Klamath
Paiute di Nort
Miwok
Yokuts
Serrano
Mohave
Papago
Blackfoot
Flathead
Crow
Ute
Hopi
Navaho
Jicarilla
Apache
Mescalero
Lipan
Cree di Yanura
Assiniboin
Hidatsa
Mandan
Arikara
Teton
Cheyenne
Sioux
Yankton
Pawnee
Arapaho
Oto
Kansa
Kiowa
Comanche
Wichita
Tonkawa
Atakapa
Yanktonai
Santee
Iowa
Missouri
Osage
Quapaw
Caddo
Choctaw
Ojibwa
Sauk
Fox
Kickapoo
Miami
Illinois
Chickasaw
Alabama
Ottawa
Powhatan
Erie
Shawnee
Cherokee
Catawba
Creek
Timucua
Algonquian
Huron
Iroquois
Susquehanna
Delaware
Potawatomi
Tuscarora
Micmac
Malecite
Abnaki
Sokoki
Massachuset
Wampanoag
Narragansett
Mohegan
Montauk
Credit Lines]
Indjan: Artwork based on photograph by Edward S. Curtis; Nort América: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.
[Plachinan na página 8]
Hilamentu i hoya artístico di navaho
[Plachi na página 11]
Cañon de Chelly, unda e “Caminata Largu” a cuminsá