Boroto—Un Molester Moderno
DJE CORESPONSAL DI SPIERTA! NA GRAN BRETANIA
“Un dje gran causantenan di tension den bida.”—Makis Tsapogas, asesor p’e Organisacion Mundial di Salú.
“E contaminadó mas extenso na Merca.”—The Boston Sunday Globe, Merca.
“E pió contaminadó di nos tempu.”—Daily Express, Londen, Inglatera.
BO NO por mir’é, ni hol’é, tampoco purb’é of mishi cuné. BOROTO, loke ta amargá bida moderno den stad, awor ta contaminá cunucu tambe.
Un naturalista mericano cu a pasa un 16 aña grabando e zonidonan di naturalesa a haña cu dia pa dia su tarea ta bira mas difícil. Na 1984 el a studia 21 sitio den e estado di Washington, Merca, cu tabata liber di boroto pa 15 minuut of mas. Cincu aña despues, tres lugá ketu so a keda.
Pa hopi habitante dje tera, ta masha difícil pa haña tres lugá liber di boroto. Na Hapon, un raport di 1991 cu a cubri henter e pais, a declará cu boroto a provocá mas keho cu cualkier otro forma di contaminacion. Sí, cu bon motibu The Times di Londen ta describí boroto como “e plaga mas grandi di bida contemporáneo.” Boroto a bira algu normal, desde e blafmentu iritantemente persistente di un cachó te na e bochincha dje stereo set di bisiña of e lawai insistente di un alarma of radio di auto. Sin embargo, boroto no ta un contaminadó nobo. E tin un historia largu.
E No Ta un Problema Nobo
Pa prevení congestion di tráfico, Julio César a prohibí tráfico riba wiel core den e centro di Roma den dia. Lamentablemente pa e i su conciudadanonan, e decreto a crea hopi boroto parti anochi, “cu e zonido di wiel di palu of cu rand di heru ta bati riba e camindanan di piedra.” (The City History, di Lewis Mumford) Mas cu un siglo despues, e poëta Juvenal a keha cu boroto a condená e romanonan na insomnio crónico.
Pa siglo 16, Londen, e capital di Inglatera, a bira un metrópolis hopi druk. Alison Plowden, autora di Elizabethan England, ta skirbi: “E promé cos cu mester a impresioná mayoria bishitante . . . tabata e bochincha: e zonido di batimentu i clabamentu for dje miles di tayernan, e boroto i keñamentu di wiel, e ‘buu’ di bacanan cu tabata ser hibá marshe, e gritunan hees di bendedónan riba caya anunciando nan mercancianan.”
Siglo 18 a introducí e revolucion industrial. Awor e efecto di boroto causá dor di mashin a bira bisto ora trahadónan di fábrica tabata sufri daño na nan oido. Pero asta habitantenan di stad cu no tabata biba cerca di fábrica tabata keha di mas i mas molester. Historiadó Thomas Carlyle a tuma refugio den un “cuarto leu di tur lawai” riba e dak di su cas na Londen pa scapa di gai cu ta canta, piano di bisiñanan i e tráfico di un caya pegá cuné. The Times ta informá: “Esei no a yuda.” Di con no? “Un batayon nobo di lawai a hacié loco. Entre otro, pitunan di boto i fluitnan di trein”!
Un Contaminadó Moderno Extenso
Awe esnan cu ta protestá contra boroto ta concentrá riba aeropuerto, miéntras cu aerolineanan ta resistí tur intento pa traha ley contra contaminacion dor di boroto. Ora e aeropuerto di Manchester na Inglatera a imponé boet automático cada bes cu e Concorde supersónico lanta, nan tabatin resultado? No. Un capitan di Concorde a admití cu e avion tabata haci hopi bochincha, pero cu si e lanta cu ménos carga di combustibel pa e haci ménos bochincha, lo e no yega Toronto of New York nonstop.
Ta mes problemático pa evitá bochincha di tráfico riba caminda. Na Alemania, por ehempel, estudionan ta revelá cu e tipo di contaminacion aki ta molestiá 64 porciento dje poblacion. I e ta un problema creciente. Segun informe, mil biaha mas tantu cu promé cu e sociedad a bira motorisá. Un informe for di Grecia ta declará cu “Aténas ta un dje stadnan mas ruidoso di Europa i e bochincha ta asina teribel cu e ta afectando e salú di atenonan.” Asina tambe, e Agencia di Medio Ambiente di Hapon ta ripará cu bochincha causá dor di tráfico ta birando mas i mas pió i e ta atribuí esaki na un aumento continuo den uso di auto. Na velocidad abou, ta e motor dje auto ta haci mas boroto, pero riba 60 kilometer pa ora, ta e tayernan ta haci mas lawai.
Na Gran Bretania e boroto cu hende ta keha mas tocante dje ta bochincha doméstico. Na 1996, e Instituto Certificá di Salú di Medio Ambiente na Gran Bretania a ripará cu tabatin un aumento di 10 porciento di keho contra bisiñanan cu ta haci bochincha. Un bocero dje instituto a comentá: “E ta difícil pa splica. Un factor por ta cu e presion cu hende ta sinti na trabou ta pone cu nan ta exigí mas pas i trankilidad na cas.” Na Gran Bretania, dos tercer parti di tur e kehonan cu a ser entregá durante 1994 tabatin di haci cu música den mardugá i motor, alarma i pitu di auto cu ta haci lawai. Pero kico dje rond di 70 porciento di víctimanan di boroto cu no ta entregá keho pa miedu di represaya? En berdad e problema ta extenso.
Como un resultado dje molester prevalente di boroto, agencianan cu e meta di protehá e medio ambiente ta sigui insistí riba leynan pa frena contaminacion dor di boroto. Na Merca, por ehempel, algun comunidad a adoptá reglanan local pa limitá e uso di mashinnan pa traha den curá. Na Gran Bretania, un ley nobo contra bochincha causá dor di bisiña ta autorisá polis pa duna boet unbes pa violacionnan entre 11:00 p.m. i 7:00 a.m. Autoridadnan local asta tin e poder pa confiscá e ekipo di zonido cu ta causa e molester. Tog, ainda tin boroto.
Ya cu contaminacion dor di boroto ta un problema creciente, lo bo por puntra bo mes kico abo como víctima por haci. Pero, tambe, con bo por evitá di causa boroto? Algun dia lo tin pas i trankilidad duradero? Lesa e siguiente artículonan pa haña e contesta.