Moscu—Su Di 850 Aniversario
Un Stad Cu A Prevalecé
“RUMAN, bini Moscú cerca mi.” E invitacion aki cu prins Yury Dolgoruky a haci na un otro prins na 1147 ta parce di ta e promé mencion di Moscú den e analnan histórico. E fecha—850 aña pasá—a ser aceptá como e fundamentu di Moscú, capital di Rusia, maske evidencia arkeológico ta mustra cu hopi tempu promé tabata existí un colonia n’e sitio ei.
Den anticipacion dje di 850 aniversario di Moscú, a restaurá i renobá cientos di edificio den e stad: stadionnan, teaternan, iglesianan, stacionnan di trein, parkenan i edificionan público. Ki un transformacion maraviyoso! “Bloknan completo di edificionan,” un moscovita a comentá, “a cambia dje tantu ei cu bo no ta reconocé nan mas.”
Durante un bishita na Moscú na juni último, nos a mira gruponan di obrero ta traha riba proyectonan di restauracion tur caminda den e centro dje stad, cerca di Plasa Corá. E trabou tabata sigui sin stop, 24 ora pa dia. I tur caminda tabatin anuncionan cu ta recordá bo dje di 850 aniversario—den show case, den e Metro, na palu di lus, riba e mercancia na benta—asta den un presentacion dje circo di Moscú cu nos a bai wak nan a haci referencia na dje.
Pa september, ora miles di bishitante for di tur parti di mundu tabata presente pa e festividadnan di 850 aña, e mehoracion dje aparencia di Moscú tabata espectacular. Sí, apesar dje periodonan teribel di contratempu atrabes di su historia, Moscú a sobrebibí i a florecé.
Evidentemente un erudito bíblico tabatin un periodo teribel asina den e historia di Moscú na mente ora cu, durante e promé parti di siglo pasá, el a comentá riba e “bataya” cu ta asociá cu “Armagedon” den Bijbel. (Revelacion 16:14, 16, E Testament Nobo) El a remarcá cu algun hende a pretendé cu e lugá di Armagedon tabata Moscú, maske e mes no a apoyá e punto di bista ei.a
Pakico algun hende a pretendé esei? Wel, considerá e historia fasinante i hopi bes trágico di Moscú.
E Ta Prevalecé den Su Promé Añanan
Moscú ta situá na un interseccion estratégico cerca di riunan principal (Oka, Volga, Don i Dnieper) i tambe careteranan importante. Un crónica di 1156 ta informá cu Prins Dolgoruky “a pone e fundeshi dje pueblo di Moscú.” Ta parce cu esaki a nificá cu el a traha e promé fortificacionnan di baluarte di tera cu riba nan un muraya di palu. E Kremlin, of forti aki, tabata situá riba un pida tera triangular entre e Riu Moskva i Neglinnaya, un riu secundario chikitu.
Trágicamente, solamente 21 aña despues, e prins di Ryazan, un stad bisiña, “a atacá Moscú i a kima henter e pueblo.” Moscú a ser reconstruí, pero na december 1237, e mongolnan bou dje liderato di Batu Khan, nietu dje famoso Genghis Khan, a capturá Moscú i a bolbe kim’é te na suela. Na 1293 tambe e mongolnan a plunder e stad.
Bo no ta hañ’é remarcabel cu Moscú a prevalecé despues di cada sla duru? Na 1326 e stad a bira tambe e centro religioso di Rusia, ora e prins di Moscú, Ivan Kalita, a persuadí e lider dje Iglesia Ortodox Ruso pa bin biba na Moscú.
Cu tempu, ora Ivan e Grandi tabata na mando (entre 1462 pa 1505), Moscú a haña independencia for dje mongolnan. Na 1453 e stad di Constantinopla (awor Istanbul) a cai den man dje turconan ottoman, i esei a pone cu e único monarcanan ortodox cu a resta na mundu tabata e gobernantenan di Rusia. Como resultado, Moscú a ser yamá “Tercer Roma” i e gobernantenan ruso a ser yamá tsar, of césar.
Na fin dje reinado di Ivan e Grandi—ora Cristofel Columbus tabata haciendo biahenan pa América—nan a haci Kremlin mas grandi, i a traha muraya i torennan di bloki cu ta existí te cu awe casi intacto. E murayanan ta mas cu dos kilometer largu, te cu seis meter hanchu i diesocho meter haltu. Nan ta rondoná e área di Kremlin, casi 30 hectar.
Kisas ta un sorpresa pa bo cu pa meimei di añanan 1500, a parce cu Moscú tabata mas grandi cu Londen. Anto, dia 21 di juni, 1547, desaster a dal aden ora e stad a sufri un candela devastador, cu a laga prácticamente henter e poblacion sin cas. Atrobe e hendenan ingenioso di Moscú a reconstruí. N’e tempu aki nan a construí tambe e Catedral di San Basilio, cu nan a traha pa celebrá victorianan militar riba e tártaronan, of mongolnan, na Kazan. Asta awe, e obra maestro arkitectónico aki riba Plasa Corá (terminá na 1561) ta reconocí tur caminda como símbolo di Moscú.
Un dies aña despues, na 1571, e mongolnan di Crimea a penetrá den Moscú i a captur’é, causando un destruccion increibel. Nan a kima prácticamente tur cos, excepto Kremlin. Informenan ta revelá cu dje 200.000 habitantenan dje stad, solamente 30.000 a sobrebibí. Editornan dje bukinan “Time-Life” ta informá den Rise of Russia: “E Riu Moscú tabata asina di chok cu cadaver, cu su curso a desviá, i pa miyanan leu e awa tabata core bai corá di sanger.”
Un bes mas, Moscú mester a ser restorá. I esei ta loke a sosodé! Cu tempu, e stad a expandé atrobe saliendo for di Kremlin, cu murayanan tras di otro cu tabata pasa rond di seccionnan yamá Kitai Gorod, Stad Blancu i Stad di Palu. Awe e manera cu Moscú ta hincá den otro ta similar na esei, cu retondenan, en bes di muraya ta circulá rond di Kremlin.
Durante e tempu aki, e pueblo di Moscú tabata hopi afligí dor dje mando tiránico di Ivan e Teribel, nietu di Ivan e Grandi. Anto, na 1598, yu i sucesor di Ivan e Teribel, Fyodor, a muri sin laga heredero. Esei a duna inicio n’e “Tempu di Problema,” cu Rise of Russia ta yama “e periodo mas caótico i mas confuso den henter e historia di Rusia.” El a dura rond di 15 aña.
E Ta Wanta un Crísis Sin Igual
Poco tempu despues cu Boris Godunov, sua di Fyodor, a subi trono, Moscú a sufri un secura i scarcedad di cuminda teribel. Segun informe, durante un periodo di shete luna na aña 1602, 50.000 hende a muri. Na tur, mas cu 120.000 hende a perecé den e stad entre 1601 i 1603.
Djis despues dje calamidad ei, un homber cu a pretendé di ta Prins Dmitry, un yu di Ivan e Teribel, a invadí Rusia cu yudansa di soldánan polaco. Eigenlijk, tin evidencia cu e berdadero Dmitry a ser asesiná na 1591. Ora Godunov a muri repentinamente na 1605, e asina yamá Dmitry Falsu a drenta Moscú i a ser coroná como tsar. Despues di a goberná pa 13 luna so, el a ser ehecutá dor di opositornan.
A bini otronan mas cu tabata kier a sinta riba e trono, incluyendo un di dos Dmitry Falsu, cu tambe a haña asistencia di Polonia. Intriga, guera civil i asesinato a bira cosnan comun. Rey Sigismund III Vasa di Polonia, a invadí Rusia na 1609, i cu tempu, un tratado a ser firmá cu a bisa cu su yu Władysław IV Vasa ta tsar di Rusia. Ora e polaconan a logra drenta Moscú na 1610, e stad a bini bou di control di Polonia. Pero pronto e rusonan a bringa contra e polaconan i a saca nan for di Moscú pa fin di 1612.
E tempunan teribel di problema aki a combertí Moscú den ‘un desierto cu miyanan largu di veldnan yen di sumpiña i mal yerba caminda ántes tabata camindanan.’ Nan a kima e muraya dje Stad di Palu, i e edificionan di Kremlin tabata hopi verval. Un embahador di Suecia cu tabata di bishita a yega n’e conclusion: “Esei tabata e fin teribel i desastroso dje famoso stad Moscú.” Pero, e tabata ekibocá.
Na 1613 a eligí un tsar ruso dje famia Romanov, i e dinastia nobo aki di tsarnan Romanov a dura pa mas cu 300 aña. Segun informe, e tsar yong nobo, Mikhail Romanov, “no tabatin lugá pa biba” pa motibu dje destruccion, pero tog Moscú a ser reconstruí i atrobe el a bira un stad importante di mundu.
Na 1712, e tsar Peter de Grote, nietu di Mikhail, a muda e capital di Rusia for di Moscú pa St. Petersburg, cu el a construí na e Laman Báltico. Pero Moscú a keda e “curason” kerí di Rusia. De echo, parce cu e emperador frances Napoleon Bonaparte, buscando conkista, a bisa: ‘Si mi capturá Petersburg, lo mi coge Rusia na su cabes, i si mi capturá Moscú, lo mi destruí su curason.’
Napoleon a capturá Moscú sí, pero manera historia ta indicá, ta su curason a kibra, no Moscú. Pues, loke a sosodé na Moscú tabata asina horibel cu evidentemente esei a pone algun hende identificá e stad cu Armagedon.
Moscú Ta Lanta for di Shinishi
Den primavera di 1812, Napoleon a invadí Rusia cu un forsa militar di casi 600.000 soldá. E rusonan a adoptá un principio di “tera kimá,” pues nan a retrocedé sin laga nada pa e enemigu. Finalmente, nan a dicidí di bai laga un Moscú bandoná pa e francesnan!
Hopi autoridad ta bisa cu e moscovitanan mes a cende nan stad na candela, pasobra nan a preferá esei cu laga e francesnan hañ’é. “Un bientu fuerte a combertí e candela den un berdadero fiernu,” un buki di historia di Rusia ta informá. E francesnan a keda sin cuminda, ni pa hende ni bestia, manera e buki aki ta splica: “E pueblo ruso no a duna e ehército frances ni un sacu di hariña ni un garoshi cu yerba secu.” Ya cu nan no tabatin otro alternativa, e francesnan a bandoná Moscú ménos cu seis siman despues di a drenta i a perde prácticamente henter nan ehército ora nan a retrocedé.
E curashi dje moscovitanan a salba nan glorioso stad, i cu determinacion fuerte nan a lant’é for di shinishi. Aleksandr Pushkin, hopi bes considerá e poëta mas grandi di Rusia, tabatin 13 aña ora Napoleon a invadí Moscú, Pushkin su kerido stad natal. El a skirbi tocante Moscú: “Cuantu recuerdo ta brota den curason di cada fiel ruso n’e palabra ei! Ki un eco profundo ta tende ei!”
Sobrebibencia i Prosperidad
Hopi hende na bida awe ta corda, sea di memoria of di película, e tempu teriblemente difícil cu Moscú a pasa aden durante e revolucion ruso cu a cuminsá na 1917. Pero e stad no a solamente sobrebibí; el a prosperá tambe. Nan a traha un metro, i tambe e Canal Moscú-Volga pa suministrá e stad cu awa. Pa gran parti a eliminá analfabetismo, i pa fin di añanan ’30, Moscú tabatin mas cu mil libreria.
Na 1937, un ex-alcalde di Manchester, Inglatera, a skirbi den e buki Moscow in the Making (E Construccion di Moscú): “Si no bini ningun guera grandi, . . . mi ta kere cu na fin dje plan di dies aña, Moscú lo ta na caminda pa ta, pa loke ta salú, cumbinencia i facilidadnan di bida pa tur ciudadano, e gran stad mihó planeá cu mundu a yega di conocé.”
Pero na juni 1941, Alemania a efectuá un atake no-provocá riba Rusia, un aliado cu ken el a firma un pacto di no-agresion ménos cu dos aña promé. Pa october, soldánan aleman a yega te na 40 kilometer for di Kremlin. Moscú su caida a parce inevitabel. Casi mitar dje 4,5 miyon habitantenan di Moscú a ser evacuá. Un 500 fábrica a paketá nan mashinnan i a manda nan na otro sitionan den oost di Rusia. Sin embargo, Moscú a nenga di entregá. E stad a traha un baricada dor di coba trinchera rond di su mes, i a resistí e alemannan.
Moscú a sufri teriblemente, mescos cu hopi otro stad di Rusia. “Moscú a pasa dor di asina tantu cos den un solo siglo,” segun un reportero mericano cu a biba ei den añanan ’30 i ’40, “cu mi ta keda babucá cu el a sobrebibí.” Di berdad, ta remarcabel cu Moscú a prevalecé i a bira un dje stadnan mas grandi i mas importante dje mundu moderno.
Awe, Moscú tin un poblacion di mas cu nuebe miyon hende i un área di rond di 1.000 kilometer cuadrá, loke ta hacié mas grandi i mas poblá cu New York City. Un seri di retonde ta pasa rond di Kremlin, entre otro e Retonde Moscú di mas cu 100 kilometer cu ta forma mas of ménos e rand di Moscú. Tin bulevardnan hanchu ta extendé bai pafó manera spak di un wiel, saliendo for dje centro dje stad.
Sin embargo, mayoria moscovita ta biaha cu e maraviyoso metro dje stad, cu a ser expandé pa asina tin nuebe ruta i un 150 stacion, dunando servicio na tur parti dje stad. World Book Encyclopedia a yama Moscú su stacionnan di metro “esnan di mas elegante na mundu.” Algun dje stacionnan ta parce palacio, decorá cu shandilié, estatua, bentana di color i abundancia di marmer. De echo, e promé 14 stacionnan cu a ser trahá a contené mas cu 70.000 meter cuadrá di marmer, mas cu den tur e palacionan cu famia Romanov a traha durante un periodo di 300 aña!
E Stad Ta Haña un Cara Nobo
Durante nos bishita den zomer último, nos a bai cu e metro pa mira un dje proyectonan di renobacion mas grandi—e inmenso Stadion Lenin cu un capacidad di 103.000 asiento, trahá den sur di Moscú den añanan ’50. Ora nos a yega nan tabata poniendo stulnan nobo, anto nos a purba visualisá e dak movibel cu lo haci posibel pa tene evenementonan henter aña den e stadion.
E fachada dje famoso GUM department store, cu ta situá n’e otro banda di Plasa Corá i dilanti Kremlin, a haña un bunita aparencia nobo. Na un otro banda di Kremlin, caminda riu Neglinnaya tabata core promé cu nan a pas’é bou di tera durante e último siglo, e paisahe awor tin un awa ta core cu ta simulá e riu anterior. Enfrente dje riu, nan ta construyendo un centro comercial gigantesco, di vários piso, cu ta bai bou di tera, den cua lo tin restaurant i otro facilidadnan. Un escritor moscovita a yam’é “e centro di compra mas grandi di Europa,” pero a agregá: “Por lo ménos, esei ta loke nan ta pensa na e Oficina dje Alcalde.”
Den un otro área no muchu leu di Kremlin, a parce cu tabatin kran na tur parti, i construccion tabata bai full speed. Na sitionan di excavacion a descubrí tesoronan arkeológico, entre otro, na un lugá scondí mas cu 95.000 moneda ruso i west-europeo cu tabata data di siglonan 15 pa 17.
Iglesianan a ser restaurá i algun a ser reconstruí. E Catedral Nos Señora di Kazan, riba Plasa Corá, destruí na 1936 i reemplasá dor di un latrina público, tabata cla caba. E gigantesco Catedral di Cristo e Salbador, construí pa celebrá e victoria riba Napoleon, a ser explotá na 1931 durante e campaña comunista antireligion. Durante nos bishita nan tabata cerca di termin’é riba su sitio anterior, cu pa hopi aña tabata caminda tabatin un inmenso pisina calentá na aire liber.
Tabata fasinante pa haña tour dor dje sitionan di construccion, foral ora nos purba imaginá e aparencia nobo cu Moscú lo tin na fin di aña. Tog, loke a haci nos stima Moscú tabata su hendenan. “E bishitante ta keda impresioná cu e gran amistad cu moscovitanan por ofrecé di naturalesa,” un coresponsal na Moscú a yega di comentá. Nos a haña cu esei ta cierto, specialmente ora nos a cai sinta cu hopi hende rond di un mesa di cushina chikititu, disfrutando dje calor i hospitalidad di un famia ruso.
Afortunadamente, nos a haña sa tambe cu hopi moscovita a siña e berdadero nificacion di Armagedon, un bataya den cua nos Creador lo limpia henter e tera. Esaki lo introducí un tempu den cua tur hende cu ta stim’é di berdad por biba huntu, no cu prehuicio i desconfiansa, sino cu comprension i confiansa, manera yunan di Dios, cu ta stima otro i ta sirbi Dios unidamente. (Juan 13:34, 35; 1 Juan 2:17; Revelacion 21:3, 4)—Contribuí.
[Nota]
a Commentary on the Holy Bible, di Adam Clarke, edicion di un solo volúmen, página 1349.
[Plachi na página 13]
Catedral di San Basilio i e murayanan di Kremlin, reconocí na tur parti como símbolonan di Moscú
[Plachi na página 15]
Tur caminda tin algu cu ta recordá bo dje di 850 aniversario
[Plachi na página 16]
E famoso GUM department store, cu su aparencia nobo
[Plachi na página 16, 17]
Hopi stacion di Metro ta parce palacio
[Rekonosementu]
Tass/Sovfoto
[Plachi na página 16, 17]
Restauracion di Stadion Lenin
[Plachi na página 17]
Paisahe nobo pafó di Kremlin
[Plachinan na página 18]
Krannan tabata parce di ta tur caminda, i construccion tabata bai full speed