BIBLIOTEKA ONLINE Watchtower
Watchtower
BIBLIOTEKA ONLINE
Papiamentu (Kòrsou)
  • BEIBEL
  • PUBLIKASHON
  • REUNION
  • g99 8/6 pág. 28-29
  • Observando Mundu

No tin vidio disponibel pa esaki.

Despensa, tin un problema pa habri e vidio.

  • Observando Mundu
  • Spièrta!—1999
  • Suptema
  • Informashon Similar
  • Humamentu Ta Costa Miles di Miyones
  • Protehá Bo Curason
  • Música Duru pa Scapa
  • Idiomanan den Extincion
  • Papia cu Bo Baby
  • Evitá Rabia den Tráfico
  • Daño i Morto den Aborto
  • Laga Nan Comprendé Kico Bo Kier Men
  • Come di Mas Ta Aumentá e Rísico di Shuata
  • Hende Ta Hari Ménos
  • Ta Protehá e Derecho pa Tratamentu Médico
  • Bo tin e derecho di scohe
    Con sanger por salba bo bida?
  • Estilonan di Bida Insaludabel—Con Haltu e Costo Ta?
    Spièrta!—1997
  • Observando e Mundu
    Spièrta!—1996
  • Observando Mundu
    Spièrta!—2000
Spièrta!—1999
g99 8/6 pág. 28-29

Observando Mundu

Humamentu Ta Costa Miles di Miyones

Aunke e cantidad di humadó den hopi pais ta bahando, na Suisa el a keda mes tantu, segun e korant Berner Oberländer. Rond di un tercer parti dje poblacion ta huma. Pa aña, mas cu 8.000 hende ta muri pa motibunan relacioná cu humamentu. Esei ta mas cu e cantidad di mortonan causá dor di AIDS, heroina, cocaina, alcohol, candela, accidente di tráfico, asesinato i suicidio contá huntu. Un estudio cu e Departamento Federal di Salubridad Público na Suisa a presentá, a yega n’e conclusion cu e gastu social di consumo di tabaco na 1995 tabata 10 mil miyon franc suiso, loke ta mas cu 10 mil miyon florin. E estudio a trata na cuantificá e gastunan di cuido médico i di hospital, e pérdida di produccion na trabou, e deterioro dje calidad di bida dje humadónan malu i di esnan cu ta dependé di nan, i e sufrimentu di miembronan di famia dje defuntu.

Protehá Bo Curason

“Semper nos tabata sa cu weer cayente ta aumentá e rísiconan di haña atake di curason. Pero awor nos sa cu weer friu tambe ta haci esei,” segun dr. Anthony Graham, cardiólogo i bocero dje Fundacion di Curason i Atake Celebral di Ontario, Cánada. Den e korant The Globe and Mail, a saca un estudio di dies aña di 250.000 homber na Francia cu ta mustra cu un cambio di dies grado den e temperatura promedio, sea cu e subi of baha, “ta aumentá e rísico di haña e promé atake di curason cu 13 porciento.” Ora temperatura baha, bo curason ta bati mas duru i mas lihé, pasobra sanger ta hala for di bo cueru bai sconde mas profundo den bo curpa pa conserbá calor. E rísico ta aumentá ora hende cansa nan curpa di mas of ora nan no bisti suficiente paña. Dr. Graham ta duna e spiertamentu aki: “Bo no por keda cincu luna sin haci nada di ehercicio, anto di ripiente sali bai pafó pa hala sneu den friu. Bo mester aumentá e actividad poco-poco.”

Música Duru pa Scapa

Maske dokternan ta spierta cu música demasiado duru “tin un efecto negativo riba henter curpa,” tog ta parce manera un cantidad aumentante di hóben no por sin nan walkman, segun e revista polaco semanal Przyjaciółka. E motibu? Algun di nan ta usa nan walkman pa “libra nan mes di nan ambiente. Ora un tiener tin headphone na su orea, e no tin nodi tende e zundramentu di su mayornan mas ni e no tin cu haci caso mas, por ehempel, ora nan pidié haci un cos,” segun e revista. Przyjaciółka ta bisa cu música demasiado duru lo por causa “fatiga, dolor di cabes, falta di concentracion of problema cu drumimentu” tambe, pero tog e no ta recomendá mayornan pa prohibí nan yu di usa walkman. Sí e ta consehá nan pa siña yunan pa ta moderá. “Fia e Walkman di bo yu de bes en cuando,” e revista ta sugerí. “Esei lo duna nan un pausa for dje headphone, i lo duna abo un chens di conocé e mundu cu nan ta biba aden.”

Idiomanan den Extincion

“Tin biaha mi ta haña gana di dal mi mes p’e echo cu mi no a siña mi yunan e idioma.” Asina hefe Marie Smith Jones ta bisa, kende ta e último di su cultura cu ta papia e idioma eyak di Alaska. E tendencia ta mustra cu dje mas of ménos 6.000 idiomanan papiá rond mundu, entre 40 pa 50 porciento lo disparcé denter dje siguiente siglo. Un tempu, Australia a conocé 250 idioma, pero awor tin 20 idioma so. Di con esaki ta sosodiendo? E revista Newsweek ta bisa cu ta posibel cu idiomanan ta “bai den olvido dor dje plamamentu di ingles i otro idiomanan ‘principal.’ ” Profesor Stephen Wurm, editor di Atlas of the World’s Languages in Danger of Disappearing, publicá dor dje Organisacion di Nacionnan Uní pa Educacion, Ciencia i Cultura, ta agregá: “Hopi biaha hende ta haña cu bo mester lubidá e idiomanan ‘chikitu,’ esta, e idiomanan dje minorianan, pasobra nan no tin balor.”

Papia cu Bo Baby

E korant di Londen, Daily Telegraph, ta informá cu papia cu baby pa por lo ménos 30 minuut tur dia por aumentá nan inteligencia i abilidadnan lingwístico drásticamente. Investigadónan a studia 140 baby di nuebe luna. Mayornan di mitar dje grupo a haña conseho con pa papia mihó cu nan baby, miéntras cu e otro mitar no a haña ningun sugerencia pa haci esei. Despues di shete aña, “e inteligencia promedio dje grupo [cu cua nan a papia] tabata un aña i tres luna mas avansá cu e otro grupo,” i nan abilidadnan lingwístico tabata “hopi hopi superior,” segun e informe. Investigadó dr. Sally Ward ta kere cu awendia mayornan ta papia ménos cu nan baby cu den pasado debí na cambionan grandi den sociedad. Por ehempel, mas mama ta bai traha pafó di cas, i den hopi hogar video a reemplasá combersacion.

Evitá Rabia den Tráfico

“No mester tuma shofernan demasiado agresivo como di poco importancia,” segun un veterano di careda di auto, citá den e revista Fleet Maintenance & Safety Report. Loke por reducí e peligernan di rabia den tráfico ta pa keda calmu i evitá situacionnan fastioso. Promotornan di siguridad ta recomendá lo siguiente:

◼ Core cu cortesia na tur momento.

◼ Hala pa un shofer agresivo pasa si bo por haci esaki sin rísico.

◼ No desafiá un otro shofer nunca dor di pega muchu su tras of aumentá bo velocidad.

◼ No haci caso di gestonan di menasa, i evitá di haci gesto cu otronan por malinterpretá.

◼ Evitá di mira un shofer razu den su cara.

◼ No para pa baha bai enfrentá un otro shofer.

Daño i Morto den Aborto

Na México, nan ta practicá casi 500.000 aborto tur aña, segun Francisco Javier Serna Alvarado, presidente dje Comision di Salú i Asistencia Social na Ciudad di México. Un reportahe den e korant El Universal ta mustra cu un gran porcentahe dje abortonan aki ta caba cu bida dje mama, i hopi otro ta hiba na complicacionnan grave cu ta rekerí atencion médico i asta hospitalisacion. Aborto hací na scondí ta e di tres causa di morto materno na México. Den algun caso nan ta usa maneranan masha brutu, manera manda obheto skerpi paden, bebe remedi of te di yerba pa tira yu afó i asta benta nan mes for di trapi. Hopi bes e consecuencianan ta “sangramentu grave, buracu den matris, bira steril, infeccion i pérdida di matris,” segun e reportahe.

Laga Nan Comprendé Kico Bo Kier Men

Maske con importante bo mensahe ta, si hende no ta gusta e manera cu bo ta papia, mayoria lo no scucha bo. Asina dr. Lillian Glass, un experto vocal, a bisa. Segun e korant The Citizen di Sur Africa, cosnan cu ta pone cu hende no kier scucha bo ta: papia den djente, mal uso di gramática, tono di bos monótono, papia muchu lihé, papia palabra malu i kier papia abo so. Pero por lo general hende lo scucha bo si bo smile pa laga nan sinti nan cómodo, papia cla i slow, wak nan den nan cara i scucha nan punto di bista bon sin interumpí nan. “Pensa promé bo papia,” e artículo ta agregá, “i lo bo por expresá bo mes cu mas siguridad.”

Come di Mas Ta Aumentá e Rísico di Shuata

E rísico di bira malu dor di come cuminda contaminá ta mas grandi si bo come di mas, segun dr. Adolfo Chávez, dje Instituto Nacional di Nutricion Salvador Zubirán na México. E ta bisa cu normalmente e líkidonan zuur den nos stoma ta destruí cantidadnan chikitu di microbio den e cuminda cu nos ta come. Pero despues di a come hopi, e extra volúmen di cuminda den e stoma ta muchu hopi pa e líkidonan ei, i ta pone cu e stoma no por mata e microbionan bon mas. Dr. Chávez a bisa Spierta!: “Si un hende come 15 taco, anto un di nan ta contaminá, probablemente e hende ei lo shuata pa motibu cu el a come hopi. Si e hende ei come un taco so cu ta contaminá, a lo mehor no tin problema.”

Hende Ta Hari Ménos

Segun e evidencia presentá na e Congreso Internacional di Humor, tené recientemente na Suisa, e hende promedio a hari 18 minuut pa dia durante e añanan ’50 yen di problema económico, miéntras cu den e añanan próspero di ’90 nan a hari 6 minuut pa dia. Di con hende ta hari ménos? Sunday Times di Londen ta splica: “Expertonan ta tira e culpa p’e tendencia aki riba e lucha constante pa logra éxito material, personal i den carera, loke ta confirmá e refran bieu cu placa no por cumpra felicidad.” P’esei, autor Michael Argyle ta yega n’e conclusion aki: “Esnan cu ta duna mas balor na placa ta ménos satisfecho i tin e pió salú mental. Esaki por ta debí cu placa ta duna solamente un satisfaccion superficial.”

Ta Protehá e Derecho pa Tratamentu Médico

Recientemente e Corte Supremo di Husticia di El Salvador a declará e regla di un Hospital Público como ilegal. E regla ei a bisa cu pashentnan mester a duna sanger pa nan por ricibí tratamentu médico. Anteriormente e hospital a exigí pa tur pashent duna dos botter di sanger promé cu haci cualkier operacion. Awor esnan cu ta deseá di haña tratamentu médico den e Hospital Público tin e derecho legal di scoge pa no duna sanger.

    Publikashonnan na Papiamentu (Curaçao) (1986-2025)
    Log Out
    Log In
    • Papiamentu (Kòrsou)
    • Kompartí
    • Preferensia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Kondishonnan di Uso
    • Maneho di Privasidat
    • Konfigurashon di Privasidat
    • JW.ORG
    • Log In
    Kompartí