Observando Mundu
E Dies Malesanan Contagioso Mas Mortífero
Tur aña mundialmente, miyones di hende ta muri di malesa contagioso. Segun e revista Natural History, e malesanan contagioso mas mortífero na 1997 tabata e siguientenan. Infeccionnan respiratorio, manera pulmonia, tabata e promé riba lista matando 3,7 miyon hende. Na di dos lugá tabatin tuberculósis, cu a causa 2,9 miyon morto. Cólera i otro malesa cu ta duna diarea a bini na di tres lugá, cu 2,5 miyon morto. AIDS a mata 2,3 miyon. Entre 1,5 pa 2,7 miyon hende a muri di malaria. Sarampi a mata 960.000 hende. Hepatítis B a causa 605.000 morto. Kinkhoest a kita 410.000 bida. Anto 275.000 hende a muri di tétano. I 140.000 hende a muri di dengue/dengue hemorágico. Apesar dje mihó esfuersonan di hende, malesanan contagioso di pasado ainda ta menasá salú di hende den gran parti di mundu awe.
Abusu di Alcohol na Venezuela
E korant El Universal di Caracas a informá cu na Venezuela hende ta bebe mas alcohol pa persona, cu cualkier otro pais latinoamericano. Segun cálculo, cada persona na Venezuela ta bebe entre 60 pa 70 liter di bebida alcohólico pa aña. E Ministerio di Salú ta calculá cu 50 porciento di tur asesinato i suicidio cu ta sosodé den e área metropolitano di Caracas ta vinculá cu alcohol. Pero un estudio conducí dor dje Universidad Central di Venezuela, e Centro pa Pas i Polis Hudicial, ta bisa cu mas cu 9 di cada 10 morto violento cu ta sosodé den e área ei tin di haci cu alcohol. Pa yuda combatí abusu di alcohol, a organisá workshop pa siña muchanan di scol con pa resistí preshon di grupo pa bebe i con pa busca actividadnan alternativo sano i tambe stimulá bon comunicacion entre mayor i yu.
Océanonan Ta Malu
Segun Science News, refnan di coral na tur parti di mundu ta degenerando pa motibu di tumor, lesion, infeccion i otro menasanan. Biólogo marino, James Cervino, ta bisa cu den e último 20 añanan a aparecé por lo ménos 15 malesa nobo cu ta mata coral. Otro formanan di bida marino cu ta ser menasá ta yerba di laman, tortuga, manatí i molusco. “E biosfera, esta e lugá unda tin bida, ta consistí 95 porciento di laman,” segun Silvia Earle, un científico riba tereno di océano. “Si e océanonan ta den problema, anto nos tambe. I e océanonan tá den problema.”
Bukinan sin Contenido
No ta tur hende cu reki yen di buki ta amante di lesamentu. Por ehempel, Chris Mattheus, un doño di tienda, ta admití: “Mi ta gusta tin buki rond di mi, pero masha poco mi ta lesa.” Awor Mattheus ta ofrecé un solucion barata pa e problema aki. Huntu cu un socio, el a habri e promé tienda na Alemania cu ta bende buki di gaña-gaña, segun e korant Weser-Kurier. E tin na benta un 2.800 kaft di buki sin e contenido riba tereno di arte, filosofia i ciencia. E imitacionnan aki ta bini den diferente diseño, for di bukinan simpel di carton, te na réplica di bukinan di palu di alta calidad. Imitacion bunita di buki di arte, cu normalmente ta costa sumanan extraordinario, ta obtenibel pa solamente 10 pa 15 dollar. Mattheus ta bisa: “E prijs ta varia segun e hanchura, no e contenido.”
Weganan di Video Saludabel
Ora bisa “wega di video,” hopi hende ta imaginá nan weganan yen di violencia. Sin embargo, investigadónan a descubrí cu “e forma corecto di wega por entrená muchanan cu diabétis i asma pa mantené nan condicion bou di control,” segun Technology Review. E Centro Médico dje Universidad di Stanford a haci un estudio bou di 60 mucha diabético entre 8 i 16 aña. Mitar dje muchanan a hunga un wega gewoon di video. E otro mitar a hunga Packy & Marlon, un wega den cua dos olefante di comikita ta yuda e muchanan cu ta hunga e wega scoge e alimentonan cu ta bon pa nan come, chek e nivel di sucu den sanger i usa insulina corectamente. Technology Review ta bisa cu over di un periodo di seis luna, esnan cu a hunga e wega di olefante “tabatin mester di 77 porciento ménos bishita urgente na dokter of poli” cu muchanan cu a hunga e wega gewoon. A diseñá weganan di video similar pa yuda muchanan controlá nan asma i evitá humamentu.
AIDS Ta Asotá
Den e último 10 añanan, expectativa di bida na ora di nacementu a baha cu seis aña den e parti zuid di Sahara na Africa, i ta parce cu e ta bai sigui baha. Pakico e cambio aki? Pasobra den e paisnan dje área aki, “e epidemia di Aids ta asotá,” segun The UNESCO Courier. Actualmente, tin mas cu 10 porciento dje poblacion den e region aki cu ta infectá cu HIV, e vírus cu ta causa AIDS. E paisnan mas afectá ta Botswana, Malawi, Mozambique, Namibia, Sur Africa, Zambia i Zimbabwe. Ademas, Nacionnan Uní ta bisa cu “na Africa, tin tur dia 5.500 entiero di hende cu a muri di AIDS,” segun The New York Times.
Catisashi—Un Desaster
Den un carta pastoral recien, e arsobispu di Siena, Gaetano Bonicelli, a remarcá cu asta despues di asistí na les di catisashi, hóbennan di 20 aña “no sa e diferencia entre Trinidad i Labírgen.” Un ignorancia asina pa cu doctrinanan católico, ta un refleho di loke un otro miembro haltu di clero, cardinal Ratzinger, a yama “e desaster dje catisashi djawe,” segun Corriere della Sera, di Milan, Italia. Arsobispu Bonicelli ta recomendá pa bai bek na evangelisacion. “E mision, esta evangelisacion, ta e único solucion pa iglesia den e tercer milenio.”
Moralidad Ta Haci un ‘Comeback’?
Na China, un encuesta recien a saca na cla cu “aunke adultonan chines a bira mas tolerante pa loke ta sex pafó di matrimonio, tog mayoria tiener no ta haña e conducta ei bon,” segun e revista China Today. E resultadonan aki ta basá riba un encuesta hací bou di mas of ménos 8.000 hende. El a mustra cu “un 60 porciento di tiener tabata di acuerdo cu mester castigá hende cu ta destruí matrimonio di otro hende cu aventura, sea financieramente of di otro manera.” Miéntras cu “70 porciento di hende entre 37 i 45 aña no ta haña cu actonan asina mester ser castigá.”
Bistí Casual den Misa
Segun Associated Press, mas i mas hende na Merca ta bisti paña casual pa bai misa. Algun pastor ta iritá ora nan mira hende bin misa bistí cu short, jeans of otro paña casual. Autoridadnan di iglesia ta haña nan den un pertá: nan no kier core cu miembronan nobo of cu baidónan di misa regular cu no kier bisti nèchi. Segun un encuesta, “rond di 30 porciento di mericano ta preferá servicio di misa informal i moderno,” miéntras cu 21,5 porciento ta gusta servicio di misa mas tradicional.
Embaraso di Tiener Ta Ser Aceptá
“Un factor importante den e aumento constante dje cantidad di mama soltero [ta] cu sociedad ta acept’é,” segun The News, di Ciudad di México. “Ta parce manera sociedad ta haciendo un esfuerso masha grandi mes pa eliminá e stigmatisacion di embaraso di tiener soltero. Pero dor di haci esei, e por ta bai mas leu ainda, esta di stimulá esaki.” Por boltu e tendencia aki? E artículo ta bisa: “Si agencianan di publicidad a logra cambia e imágen di humamentu for di algu sofisticá pa un cos insaludabel, si e dieta mericano por cambia di hopi vet pa hopi fibra, anto por cambia e pensamentu di tienernan pa nan mira cu haña yu ora bo ta bai scol ta algu bobo i contraproducente.”
Registrá Actonan di Bondad
Un informe citá den The Toronto Star ta bisa: “Básicamente, muchanan ta egoista por lo ménos te ora nan haci 4 aña, ora nan cuminsá desaroyá e abilidad di mustra empatia.” Pa yuda muchanan desaroyá interes den otronan, e sugerencia ta pa entrená actonan di bondad na cas. Kisas miembronan di famia por registrá tur dia riba un borchi por lo ménos dos acto di bondad cu e mucha a haci sin cu niun hende a pidié. Mayornan cu mira nan yu haci algu bondadoso, por skirbi esei tambe riba e borchi. Tin vários scol cu ta usa borchinan asina den un intento pa evitá cu muchanan ta maltratá otro. Ta invitá alumnonan pa registrá actonan di bondad cu nan a mira di parti di otro mucha. Segun e informe, “esaki ta yuda muchanan reconocé compasion, loke ta un paso crucial den siña sinti compasion i practik’é bo mes.”