Rządy ludzkie na szalach wagi

Część 7: Poszukiwanie politycznej utopii

Socjalizm: ustrój społeczny, w którym państwo jest właścicielem środków produkcji i sprawuje nad nimi nadzór; uważany przez komunistów za stadium pośrednie między kapitalizmem a komunizmem. Komunizm: ustrój społeczny opowiadający się za zniesieniem klas, za społeczną własnością środków produkcji i utrzymania oraz za równym podziałem dóbr.

MITOLOGIA grecka wspomina o bogu Kronosie, pod którego rządami Grecja przeżywała złoty wiek. „Wszyscy mieli jednakowy udział we wspólnych dobrach, własność prywatna nie była znana i nic nie zakłócało pokoju i zgody” — czytamy w Dictionary of the History of Ideas (Słownik dziejów idei). To samo źródło dodaje: „W opłakiwaniu utraconego ‛Złotego Wieku’ pojawiają się pierwsze ślady socjalizmu”.

Jednakże nie wcześniej jak w pierwszej połowie XIX wieku socjalizm nabrał cech współczesnego ruchu politycznego. Przyjęto go życzliwie, zwłaszcza we Francji, gdzie rewolucja wstrząsnęła posadami tradycyjnych idei. Przewrót przemysłowy przysporzył tam, podobnie zresztą jak w innych krajach Europy, skomplikowanych problemów społecznych. Ludzie dojrzeli do zaakceptowania myśli, że uspołecznienie środków produkcji — a nie własność prywatna — zapewni masom równy udział w owocach kolektywnej pracy.

Socjalizm nie jest nową ideą. Pisali o nim greccy filozofowie — Arystoteles i Platon. Później, w okresie XVI-wiecznej reformacji protestanckiej, radykalny ksiądz katolicki Tomasz Müntzer domagał się utworzenia społeczeństwa bezklasowego. Poglądy jego były jednak kontrowersyjne; dotyczy to zwłaszcza twierdzenia, że w razie konieczności należy osiągnąć ten cel przez rewolucję. W XIX wieku Walijczyk Robert Owen, Francuzi Étienne Cabet i Pierre Joseph Proudhon oraz inni zwolennicy reform społecznych, w tym wielu znanych duchownych, nauczali, iż socjalizm to po prostu nowa nazwa chrystianizmu.

Utopie Marksa i More’a

Niemniej „żaden z tych rzeczników socjalizmu nie wywarł nań takiego wpływu, jak Karol Marks, którego pisma stały się kamieniem probierczym myśli i działalności socjalistycznej” — czytamy w wyżej wymienionym słowniku.a Marks głosił, że przez walkę klasową dokonuje się stopniowy rozwój historyczny. Z chwilą znalezienia idealnego systemu politycznego historia jako taka dobiegnie końca. Ten doskonały system rozwiąże problemy poprzednich społeczeństw. Każdy będzie się wtedy cieszył pokojem, wolnością i dobrobytem, toteż nie będą już potrzebne rządy ani siły zbrojne.

Wizja ta w znacznej mierze przypomina opis przedstawiony w roku 1516 przez angielskiego męża stanu sir Tomasza More’a w książce Utopia. Nazwę tę ukuł More ze słów greckich, a oznacza ona „miejsce, którego nie ma” (ou-topos); możliwe, że był to kalambur, gdyż podobne wyrażenie, eu-topos, znaczy „dobre miejsce”. Utopia, o której pisał More, była tworem wyobraźni (miejscem, którego nie ma), a zarazem krainą idealną (dobrym miejscem). Później słowem „utopia” zaczęto więc określać „państwo idealne, zwłaszcza w dziedzinie praw, rządów i stosunków społecznych”. Książka More’a była wyraźnym oskarżeniem dalekich od ideału stosunków ekonomicznych i społecznych, które za jego czasów panowały w Europie, zwłaszcza w Anglii, a później przyczyniły się do rozwoju socjalizmu.

Teorie Marksa są również odzwierciedleniem poglądów niemieckiego filozofa Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Według Dictionary of the History of Ideas „apokaliptyczny, quasi-religijny charakter socjalizmu marksowskiego został ukształtowany przez heglowską filozoficzną wykładnię radykalnej teologii chrześcijańskiej”. Pisarz Georg Sabine wyjaśnia, że na tle tej „radykalnej teologii chrześcijańskiej” Marks opracował „nader dobitne wezwanie moralne, oparte na niemal religijnej żarliwości. Był to ni mniej, ni więcej tylko apel o przyłączenie się do pochodu cywilizacji i prawa”. Socjalizm był powiewem przyszłości. Niektórzy zastanawiali się, czy rzeczywiście nie jest to chrystianizm kroczący pod nową nazwą ku zwycięstwu.

Droga od kapitalizmu do utopii

Marks doczekał się wydania jedynie pierwszego tomu swego dzieła zatytułowanego Kapitał. Następne dwa tomy opublikował w roku 1885 i 1894 jego najbliższy współpracownik Fryderyk Engels, niemiecki filozof socjalistyczny. Kapitał podejmował próbę wyjaśnienia historycznego podłoża kapitalizmu — systemu ekonomicznego charakterystycznego dla demokracji przedstawicielskiej w wydaniu zachodnim. Kapitalizm opisywany przez Marksa opierał się na wolnym handlu i wolnej konkurencji, nie podlegającym kontroli państwa, przy czym środki produkcji i dystrybucji były skupione w rękach osób prywatnych lub spółek. Według Marksa system kapitalistyczny dzieli społeczeństwo na burżuazję i proletariat, rodzi antagonizm między tymi klasami i prowadzi do ucisku tej ostatniej. Powołując się na dzieła ortodoksyjnych ekonomistów, Marks dowodził, że w rzeczywistości kapitalizm jest niedemokratyczny, a najwyższą formą demokracji, zapewniającą ludziom równość i wolność, jest socjalizm.

Utopia zostanie osiągnięta, gdy proletariat powstanie do rewolucji, zrzuci jarzmo burżuazji i ustanowi ustrój nazwany przez Marksa „dyktaturą proletariatu” (zob. tekst w ramce na stronie 23). Z czasem jednak Marks złagodził swoje poglądy. Zaczął brać pod uwagę dwie różne koncepcje rewolucji — jedna następowałaby przy użyciu przemocy, druga natomiast mniej radykalnie, stopniowo. Nasuwało się interesujące pytanie:

Czy do utopii doprowadzi rewolucja czy ewolucja?

Wyraz „komunizm” pochodzi od łacińskiego słowa communis, które znaczy „wspólny, powszechny”. Propagatorzy komunizmu — podobnie jak socjaliści — twierdzą, że wolna konkurencja prowadzi do bezrobocia, ubóstwa, cykli koniunkturalnych oraz konfliktów między robotnikami a pracodawcami. Rozwiązanie tych problemów polega na bardziej równym i sprawiedliwym podziale bogactw narodowych.

Niemniej już pod koniec minionego stulecia marksiści nie byli zgodni co do sposobu osiągnięcia tych wspólnie uznawanych celów. Na początku naszego wieku ten nurt socjalistyczny, który odrzucił przemoc jako narzędzie rewolucji i opowiedział się za działalnością w ramach demokracji parlamentarnej, urósł w siłę i przekształcił się w ruch zwany teraz socjaldemokracją. Jest to odmiana socjalizmu spotykana dziś w niektórych państwach demokratycznych, takich jak RFN, Francja i Wielka Brytania. Partie te w gruncie rzeczy odrzuciły czysto marksistowski sposób myślenia i są po prostu zainteresowane stworzeniem współobywatelom państwa dobrobytu.

Jednakże pewien żarliwy marksista był mocno przekonany, że utopię komunistyczną można zrealizować tylko przez gwałtowną rewolucję. Mowa o Leninie. Jego nauki wraz z ideologią marksistowską posłużyły za podstawę dzisiejszego ortodoksyjnego komunizmu. Lenin to pseudonim Władimira Iljicza Uljanowa, który urodził się w 1870 roku na terenie obecnego ZSRR. Z marksizmem związał się w roku 1889. Od roku 1900, po zsyłce na Syberii, przebywał głównie w Europie Zachodniej. Po upadku caratu wrócił do Rosji, gdzie założył Rosyjską Komunistyczną Partię i w 1917 roku stanął na czele Rewolucji Październikowej. Był pierwszym przywódcą Związku Radzieckiego aż do śmierci w roku 1924. Uważał, że partia komunistyczna powinna być wysoce zdyscyplinowaną, scentralizowaną grupą rewolucjonistów, stanowiących awangardę proletariatu. Innego zdania byli mienszewicy (zob. tekst w ramce na stronie 23).

Granica między rewolucją a ewolucją nie jest już dziś tak wyraźna. W książce Comparing Political Systems: Power and Policy in Three Worlds (Porównanie systemów politycznych: władza i polityka w trzech światach) wydanej w roku 1978 czytamy: „Stosunek komunizmu do sposobu osiągnięcia celów socjalistycznych stał się bardziej ambiwalentny. (...) Różnica między komunizmem a socjaldemokracją znacznie się zmniejszyła”. Słowa te nabrały nowego znaczenia teraz, na początku roku 1991, gdy komunizm w Europie Wschodniej ulega radykalnym zmianom.

Komunizm nawraca do religii

„Potrzebujemy wartości duchowych (...) Wartości moralne, które religia wytworzyła i reprezentowała przez stulecia, mogą pomóc również w dziele odnowy naszego kraju”. Mało kto przypuszczał, że kiedykolwiek usłyszy te słowa z ust sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Ale takie oświadczenie, dowodzące zdumiewającego zwrotu w stronę religii, złożył podczas wizyty we Włoszech 30 listopada 1989 roku Michaił Gorbaczow.

Czy można w tym upatrywać poparcia dla teorii, że pierwsi chrześcijanie byli komunistami, praktykującymi rodzaj socjalizmu chrześcijańskiego? Niektórzy tak twierdzą, powołując się na Dzieje Apostolskie 4:32, gdzie o chrześcijanach w Jeruzalem powiedziano: „Wszystko mieli wspólne”. Po bliższym zbadaniu okazuje się jednak, że chodziło o tymczasowe postanowienie wprowadzone z powodu nieprzewidzianych okoliczności, a nie o trwały system „chrześcijańskiego” socjalizmu. Ponieważ chrześcijanie ci z miłości dzielili się dobrami materialnymi, „nie było też między nimi nikogo, który by cierpiał niedostatek”. Faktycznie, „wydzielano każdemu, ile komu było potrzeba” (Dzieje Apostolskie 4:34, 35, Bw).

„Głasnostʹ” i „pieriestrojka”

Pod koniec 1989 roku Związek Radziecki i zaprzyjaźnione z nim wschodnioeuropejskie rządy komunistyczne przeżywały zaskakującą reorganizację polityczną. Zmiany te stały się powszechnie znane dzięki polityce głasnosti, czyli jawności. Mieszkańcy Europy Wschodniej domagali się daleko idących reform i ich żądania zostały po części spełnione. Przywódcy komunistyczni uznali potrzebę wprowadzenia bardziej humanitarnego systemu i nawołują do „odrodzenia socjalizmu i nadania mu odmiennej, bardziej oświeconej i skuteczniejszej postaci” — jak oświadczył pewien polski ekonomista.

Czołowym przywódcą komunistycznym jest Michaił Gorbaczow, który krótko po objęciu władzy w roku 1985 przedstawił ideę pieriestrojki (przebudowy). Bronił jej podczas wizyty we Włoszech, twierdząc, że pieriestrojka jest konieczna do sprostania wyzwaniu lat dziewięćdziesiątych. Powiedział: „Wstępując na drogę radykalnych reform, kraje socjalistyczne przekroczyły granicę, za którą nie ma powrotu do przeszłości. Niemniej jednak błędem byłoby utrzymywać, jak się to robi na Zachodzie, że sytuacja ta równa się upadkowi socjalizmu. Przeciwnie, oznacza ona, że proces budowy socjalizmu będzie dalej postępował na świecie, przybierając najrozmaitsze formy”.

Przywódcy komunistyczni nie są zatem skłonni zgodzić się z oceną publicysty Charlesa Krauthammera, który przed dwoma laty napisał: „Znaleziono wreszcie odpowiedź na odwieczne pytanie, które nurtowało wszystkich filozofów politycznych, począwszy od Platona, mianowicie: Jaka jest najlepsza forma rządu? Po kilku tysiącleciach wypróbowywania wszystkich ustrojów politycznych zamykamy nasze millennium z mocnym przeświadczeniem, że tym, czego szukaliśmy, jest liberalna, pluralistyczna demokracja kapitalistyczna”.

Jednakże niemiecka gazeta Die Zeit otwarcie opisuje smutny obraz demokracji zachodniej, zwracając uwagę na „bezrobocie, pijaństwo i narkomanię, prostytucję, ograniczanie wydatków na cele socjalne, obniżanie podatków i deficyt budżetowy”. Następnie stawia pytanie: „Czy to rzeczywiście jest owo doskonałe społeczeństwo, które na zawsze odniosło tryumf nad socjalizmem?”

Przysłowie powiada, że kamień, ku górze rzucony, wraca na głowę ciskającego. Czy którakolwiek forma niedoskonałych rządów ludzkich może rościć sobie prawo do krytykowania słabości innych? Fakty dowodzą, że doskonały rząd ludzki — utopia — po prostu nie istnieje. Politycy dalej poszukują „dobrego miejsca”. Ale ciągle jest ono „miejscem, którego nie ma”.

[Przypis]

[Ramka na stronie 23]

TERMINOLOGIA SOCJALISTYCZNA I KOMUNISTYCZNA

BOLSZEWICY/MIENSZEWICY: Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji założona w roku 1898 rozpadła się w roku 1903 na dwa ugrupowania: Bolszewicy (dosłownie: „większościowcy”), którym przewodził Lenin, uważali, że partia powinna być mała i ograniczać się do niewielkiej liczby zdyscyplinowanych rewolucjonistów. Mienszewicy („mniejszościowcy”) opowiadali się za liczniejszą partią, stosującą metody demokratyczne.

BURŻUAZJA/PROLETARIAT: Marks uczył, że proletariat (klasa robotnicza) obali burżuazję (klasę posiadaczy) i ustanowi „dyktaturę proletariatu”, a tym samym utworzy społeczeństwo bezklasowe.

KOMINTERN: Skrót oznaczający Międzynarodówkę Komunistyczną (czyli III Międzynarodówkę), organizację utworzoną w roku 1919 przez Lenina dla poparcia komunizmu, a rozwiązaną w roku 1943. Jej poprzedniczką była I Międzynarodówka (1864-1876), z której wywodzi się wiele europejskich ugrupowań socjalistycznych, oraz II Międzynarodówka (1889-1919) — międzynarodowe zrzeszenie partii socjalistycznych.

MANIFEST KOMUNISTYCZNY: Wykładnia podstawowych tez socjalizmu naukowego opublikowana przez Marksa i Engelsa w 1848 roku; dłuższy czas była dokumentem programowym europejskich partii socjalistycznych i komunistycznych.

EUROKOMUNIZM: Nazwą tą określa się zachodnioeuropejskie partie komunistyczne niezależne od przewodnictwa ZSRR i gotowe do współpracy w rządach koalicyjnych; ich zdaniem „dyktatura proletariatu” już nie jest potrzebna.

SOCJALIZM NAUKOWY/UTOPIJNY: Terminy używane przez Marksa na odróżnienie jego poglądów, rzekomo opartych na naukowej analizie dziejów i dokonań kapitalizmu, od czysto utopijnego socjalizmu głoszonego przez jego prekursorów.