Stulecie kina

OD NASZEGO KORESPONDENTA WE FRANCJI

NARODZINY kina nie nastąpiły po dokonaniu określonego wynalazku, lecz były raczej uwieńczeniem mniej więcej 75 lat poszukiwań i eksperymentów prowadzonych w różnych krajach. W roku 1832 Belg Joseph Plateau wynalazł urządzenie zwane fenakistiskopem, które umożliwiło uzyskanie ruchomego obrazu z serii rysunków. We Francji prace Josepha Niepce’a i Louisa Daguerre’a przyczyniły się do powstania w roku 1839 metody otrzymywania obrazu rzeczywistości w procesie fotograficznym. Inny Francuz, Emile Reynaud, udoskonalił ten pomysł, dzięki czemu w latach 1892-1900 setki tysięcy osób mogło zobaczyć projekcję animowanych rysunków.

Zasadniczy przełom w dziedzinie filmu nastąpił nieco ponad sto lat temu. W roku 1890 sławny wynalazca amerykański Thomas Edison wraz ze swym współpracownikiem Williamem Dicksonem z Anglii skonstruował kamerę filmową wielkości i wagi pianina, a w rok później wystąpił o patent na kinetoskop — urządzenie umożliwiające jednej osobie oglądanie ruchomych obrazów. W miejscowości West Orange w stanie New Jersey powstało pierwsze na świecie atelier filmowe, nazywane Black Maria, gdzie rejestrowano filmy na perforowanej taśmie celuloidowej o szerokości 35 milimetrów. Nagrywano tam wodewile, widowiska cyrkowe, sceny z Dzikiego Zachodu oraz fragmenty popularnych sztuk teatralnych wystawianych w Nowym Jorku. W roku 1894 otwarto w tym mieście pierwszy salon kinetoskopowy i jeszcze w tym samym roku kilka takich urządzeń wyeksportowano do Europy.

Początkowo Edison nie interesował się rzutowaniem obrazów na ekran, ale z czasem, chcąc stawić czoło konkurencji, skonstruował projektor. W kwietniu 1896 roku w Nowym Jorku po raz pierwszy zaprezentował swój witaskop. Później rozpętał wojnę patentową, której wynikiem było powstanie trustu zmierzającego do całkowitej monopolizacji przemysłu filmowego.

Egzemplarz kinetoskopu Edisona zainspirował dwóch francuskich przemysłowców z Lyonu, Augusta i Louisa Lumière’ów, do wynalezienia kamery z napędem ręcznym, która służyła zarówno do wykonywania zdjęć, jak ich projekcji. Nazwali ją kinematografem (od greckiego słowa kinema oznaczającego „ruch” i grafein — „zapisywać”) i opatentowali w lutym 1895 roku. Dnia 28 grudnia tegoż roku w paryskiej Grand Café przy bulwarze Kapucynów 14 odbyła się „pierwsza na świecie publiczna prezentacja filmu”. Nazajutrz zgromadziło się tam 2000 paryżan, którzy chcieli zobaczyć najnowszy cud techniki.

Wkrótce bracia Lumière zaczęli rozsyłać po całym świecie operatorów i otwierać kina. W ciągu kilku lat nakręcili około 1500 filmów o słynnych miejscach i wydarzeniach, jak na przykład koronacja cara rosyjskiego Mikołaja II.

Epoka kina niemego

Kinematograf zafascynował Georgesa Mélièsa, iluzjonistę i właściciela paryskiego teatru. Kiedy chciał kupić ten aparat, podobno usłyszał odpowiedź: „Kinematograf nie jest na sprzedaż. Powinieneś być z tego rad, młody człowieku, gdyż ów wynalazek nie ma żadnej przyszłości”. Méliès jednak się nie zniechęcił. Przywiózł sprzęt z Anglii i zaczął nakręcać filmy. Wprowadzone przez niego scenariusze i efekty specjalne dały początek sztuce filmowej. W roku 1902 jego film Podróż na księżyc odniósł światowy sukces. Méliès był właścicielem atelier w Montreuil pod Paryżem, gdzie powstało przeszło 500 filmów, z których wiele ręcznie pokolorowano.

Mniej więcej do 1910 roku 70 procent filmów oglądanych na świecie powstało we Francji. Było to zasługą przede wszystkim braci Pathé, którzy stworzyli przemysł filmowy, aby kino „stało się teatrem, szkołą i prasą jutra”.

W roku 1919 Charlie Chaplin, Douglas Fairbanks, David W. Griffith i Mary Pickford założyli spółkę United Artists, chcąc przeciwdziałać monopolizacji rynku filmowego. W roku 1915 Griffith zrealizował Narodziny narodu — pierwsze monumentalne dzieło nakręcone w Hollywood. Ten niezwykle kontrowersyjny film o wojnie secesyjnej zawierał treści rasistowskie, co wywołało przed kinami zamieszki, w których nawet kilka osób zginęło. Niemniej odniósł ogromny sukces i zalicza się do najbardziej kasowych produkcji, gdyż obejrzało go przeszło sto milionów widzów.

Po pierwszej wojnie światowej kino „ukazało całej Ameryce świat nocnych lokali, klubów podmiejskich i spelunek wraz z panującą w nich rozwiązłością”. Filmy zagraniczne niemal całkowicie zniknęły z tamtejszych ekranów, a obrazy amerykańskie stanowiły odtąd od 60 do 90 procent repertuaru światowego. Kino zaczęto wykorzystywać do gloryfikowania amerykańskiego stylu życia oraz produktów pochodzących z tego kraju. W tym samym okresie stworzono też „system gwiazd”, który takich aktorów, jak Rudolph Valentino, Mary Pickford czy Douglas Fairbanks kreował na bożyszcza.

Dźwięk i kolor

„Mamo, posłuchaj!” Te słowa Ala Jolsona w filmie Śpiewak jazzbandu zakończyły w roku 1927 złoty wiek kina niemego i rozpoczęły erę filmu „mówionego”. Od samego początku istnienia kina podejmowano próby zsynchronizowania obrazu z płytami gramofonowymi, ale dopiero w latach dwudziestych wprowadzenie elektrycznego zapisu dźwięku i wzmacniaczy lampowych pozwoliło tworzyć filmy dźwiękowe, choć trzeba było jeszcze przezwyciężyć pewne problemy.

Barwa początkowo pojawiła się w kinach dzięki ręcznemu kolorowaniu filmów. Później zaczęto stosować szablony. Nie znano wtedy skutecznej metody produkowania filmów barwnych. Chwytano się najróżniejszych sposobów, aż wreszcie w roku 1935 odniósł sukces trójbarwny system technicolor. Jednakże dopiero ogromna popularność filmu Przeminęło z wiatrem, wyprodukowanego w roku 1939, sprawiła, że kolor uznano za istotny czynnik przyciągający widzów.

Propaganda wojenna

Podczas kryzysu gospodarczego z lat trzydziestych kino odgrywało rolę „opium dla mas”, ale kiedy świat znalazł się na progu wojny, zaczęto je wykorzystywać do manipulowania ludźmi i szerzenia propagandy. Mussolini nazwał kino „l’arma più forte”, czyli najpotężniejszą bronią, a Hitler przekształcił je w rzecznika narodowego socjalizmu i wykorzystywał przede wszystkim do indoktrynacji młodzieży. Takie filmy, jak Tryumf woli czy Olimpiada skutecznie podnosiły przywódców faszystowskich do rangi bożyszczy, natomiast Żyd Süss propagował antysemityzm. A w Wielkiej Brytanii film Laurence’a Oliviera Henryk V miał dodawać ducha podczas przygotowań do lądowania aliantów w Europie oraz przysposabiać do ponoszenia ofiar.

Kryzys kina

Po drugiej wojnie światowej wskutek upowszechnienia się telewizji ludzie zaczęli coraz rzadziej chodzić do kina. W USA w ciągu zaledwie 10 lat grono widzów uszczupliło się o połowę. Mimo że w latach pięćdziesiątych pojawiły się filmy panoramiczne oraz stereofonia, produkcja spadła o jedną trzecią i trzeba było zamknąć tysiące kin. Usiłując stawić czoło tej konkurencji, wydano miliony dolarów na realizację monumentalnych dzieł, takich jak film Cecila B. de Mille’a Dziesięć przykazań, nakręcony w roku 1956. Gwałtowny spadek liczby widzów nastąpił również w kinach europejskich.

Wpływ na społeczeństwo

O kinie mówi się, że jest zwierciadłem społeczeństwa. Dlatego też filmy z lat siedemdziesiątych dają wyraz ówczesnym „niepokojom, niezadowoleniu, rozczarowaniu, obawom i paranoi”. Uwidoczniło się to w rosnącym zainteresowaniu horrorami oraz w „bezprecedensowej fascynacji satanizmem i okultyzmem”. Filmy katastroficzne „odwracały uwagę od rzeczywistych kataklizmów” (World Cinema​—A Short History). Z drugiej strony w latach osiemdziesiątych dało się zaobserwować coś, co pewien francuski dziennikarz nazwał „rozmyślną próbą przyzwyczajania do wynaturzeń”. W roku 1983 podczas festiwalu filmowego w Cannes połowa prezentowanych filmów poruszała temat homoseksualizmu lub kazirodztwa. Głównym wątkiem współczesnych filmów jest przemoc. Brutalne sceny zawierało 66 procent filmów zrealizowanych w Hollywood w roku 1992. Ponadto gdy w przeszłości pokazywano na ekranie przemoc, zazwyczaj przyświecał temu jakiś cel, natomiast obecnie czyni się to bez żadnego uzasadnionego powodu.

Jakie skutki przynosi oglądanie przemocy? W październiku 1994 roku w Paryżu dwoje młodych ludzi, nie przejawiających wcześniej skłonności przestępczych, w napadzie szaleństwa uśmierciło cztery osoby, co miało bezpośredni związek z filmem Urodzeni mordercy, w którym pewne małżeństwo zabija 52 ofiary. Coraz więcej socjologów jest zaniepokojonych wpływem pokazywanej przemocy — zwłaszcza na młodzież, dla której sceny filmowe są wzorcem zachowania. Oczywiście nie wszystkie filmy gloryfikują przemoc czy niemoralność. Przykładem może być Król lew, który pobił dotychczasowe rekordy kasowości.

Paryski dziennik Le Monde zamieścił wypowiedź znanego producenta filmowego i aktora, dotyczącą oddziaływania kina na społeczeństwo w ciągu minionych stu lat. Jego zdaniem kino co prawda „gloryfikuje wojnę, idealizuje przestępców, spłyca problemy i podsuwa puste banały, roznieca złudne nadzieje, szerzy kult bogactwa i lalkowatej urody oraz budzi mnóstwo innych nierealistycznych i bezsensownych pragnień”, ale też zapewnia milionom ludzi upragnioną ucieczkę od twardej rzeczywistości.

Kiedy przygasa światło i zaczyna się projekcja, w dalszym ciągu oddziałuje magia srebrnego ekranu, który przeszło sto lat temu oczarował świat.

[Ramka i ilustracja na stronie 21]

„Fotodrama stworzenia”

Do końca roku 1914 jakieś dziewięć milionów ludzi w Ameryce Północnej, Australii, Europie i Nowej Zelandii obejrzało bezpłatną projekcję „Fotodramy stworzenia” przygotowanej przez Towarzystwo Strażnica. Ośmiogodzinny program, który podzielono na cztery części, składał się z ruchomych obrazów połączonych z przezroczami i zsynchronizowanych z głosem i muzyką. Zarówno taśmę filmową, jak i przezrocza ręcznie pokolorowano. „Fotodrama” miała „umacniać docenianie dla Biblii i przedstawionego w niej zamierzenia Bożego”. Ukazywała też ciekawe zjawiska, na przykład rozwijanie się kwiatu lub wykluwanie pisklęcia, utrwalone metodą zdjęć poklatkowych.

[Ilustracja na stronie 19]

Kinematograf braci Lumière, opatentowany w lutym 1895 roku

[Prawa własności]

©Héritiers Lumière. Ze zbiorów Institut Lumière-Lyon

[Prawa własności do ilustracji, strona 19]

©Héritiers Lumière. Ze zbiorów Institut Lumière-Lyon