Rola Hyksosów w dziejach Egiptu
HISTORYCY starożytni, podobnie jak nam współcześni, utrwalali na piśmie tylko te wiadomości, które uważali za ważne lub niezbędne dla ich celów. Relacje takie często były zabarwione uprzedzeniami i osobistymi poglądami historyków. Nierzadko uciekano się nawet do wyraźnego fałszowania rzeczywistości, aby przydać blasku własnemu narodowi. Są to niektóre z istotnych czynników utrudniających dziś oddanie właściwego obrazu wydarzeń starożytnych. Świadomi tego stanu rzeczy, powinniśmy tym ostrożniej podchodzić do prób wyjaśnienia przez współczesnych historyków poszczególnych opowieści biblijnych w świetle historii starożytnej.
Trafnym przykładem tego są opinie na temat okresu nazywanego powszechnie „okresem Hyksosów”. Ogólnie przyjmuje się, że Hyksosi byli cudzoziemcami, którzy opanowali Egipt. Jeżeli chodzi o doniesienie biblijne z księgi Rodzaju, to przybycie Józefa do Egiptu i późniejszy przyjazd jego ojca z całą rodziną wielu uczonych właśnie umieszcza w czasach panowania Hyksosów. Główną przesłanką takiego rozumowania jest założenie, że Józefa jako nie-Egipcjanina bardziej prawdopodobnie obcy władca mógł wynieść na stanowisko drugiego człowieka w państwie niżby to miał uczynić rodowity Egipcjanin (Rodz. 41:40). W związku z tym wyłania się pytanie: Czy pogląd tych naukowców jest zgodny ze sprawozdaniem Biblii?
Gdyby Józefa wyniesiono na takie stanowisko w czasach, gdy Egipt był pod obcym panowaniem, to logika rzeczy by wymagała, żeby dwór faraona składał się w przeważającej mierze z cudzoziemców. Ale Pismo święte nie dostarcza na to żadnych dowodów. Przeciwnie, dowiadujemy się raczej, że urzędnik faraona, Potifar, był Egipcjaninem (Rodz. 39:1), oraz że Józef na samym dworze również obracał się w środowisku rodowitych Egipcjan, których uprzedzenia były skrupulatnie przestrzegane (Rodz. 43:32). Tak więc w gruncie rzeczy nie ma uzasadnionej podstawy do tego, by dopasowywać sprawozdanie o Józefie do okresu obcego panowania. Wobec tego musimy zbadać inne źródła i na ich podstawie ustalić, jaką rolę mogli odegrać Hyksosi w dziejach Egiptu.
Sama nazwa „Hyksosi” jest zaczerpnięta z pism żydowskiego historyka z pierwszego stulecia, Józefa Flawiusza. W tej części swych dzieł, która nosi tytuł „Przeciw Apionowi”, Flawiusz twierdzi, że przytacza wiernie opis historyka egipskiego Manetona (z trzeciego wieku p.n.e.). Dokument ten, o ile można wierzyć Flawiuszowi, bezpośrednio łączy Hyksosów z Izraelitami!
Chociaż Józef Flawiusz zakłada, że pewne związki łączyły Hyksosów z Izraelitami, to jednak wypowiada się przeciw wielu szczegółom zawartym we wspomnianym dokumencie. Słowo „Hyksosi” woli tłumaczyć raczej na „pojmani pasterze” niż na „królowie pasterzy”. Według relacji Flawiusza ów Maneton przedstawia Hyksosów jako lud, który zdobył panowanie nad Egiptem bez walki, a potem zburzył miasta i świątynie. Wiele lat później Egipcjanie mieli powstać i stoczyć z nimi długą oraz zażartą wojnę. W końcu wojska egipskie w sile 480 000 ludzi obległy Hyksosów w ich głównym mieście Awaris. Następnie, co dziwne, osiągnięte zostało porozumienie, które pozwalało Hyksosom bezpiecznie opuścić kraj razem z rodzinami i majątkiem, po czym „udali się do Judei i zbudowali Jeruzalem”. — Przeciw Apionowi, księga I, par. 14.
W dalszym ciągu tego doniesienia Maneton podobno wtrąca własne dodatki. Podaje relację, którą Józef Flawiusz określa jako zmyśloną historię o dużej grupie 80 000 trędowatych i innych chorych, którym pozwolono się osiedlić w Awaris po odejściu pasterzy. Ludzie ci zbuntowali się później, ponownie przywołali „pasterzy” (Hyksosów?), niszczyli miasta i wsie oraz dopuszczali się świętokradztwa na bogach egipskich. Ostatecznie zostali pokonani i wydaleni z kraju. — Przeciw Apionowi, księga I, par. 26, 28.
Współcześni historycy sądzą, że cytaty Józefa Flawiusza, które łączą Hyksosów z Izraelitami, są nieścisłe. Podzielają jednak pogląd o podboju „Hyksosów”. Zasadniczą przyczyną tego jest fakt, że starożytne źródła egipskie dostarczają bardzo mało lub nie dostarczają wcale wiadomości o okresie obejmującym przypuszczalnie „dynastie od trzynastej do siedemnastej”. Na tej podstawie uczeni uznali, iż za „trzynastej i czternastej dynastii” nastąpił rozpad potęgi Egiptu. Opierając się na przypadkowych źródłach informacji, egipskich podaniach ludowych i w znacznej mierze na przypuszczeniach, doszli do wniosku, że w okresie „piętnastej i szesnastej dynastii” kraj znajdował się pod panowaniem Hyksosów.
Co do samego „podboju” Hyksosów, to niektórzy archeolodzy opisują ich jako „hordy północne (...) przewalające się przez Palestynę i Egipt na szybkich rydwanach”. Inni mówią o „powolnym podboju”, to znaczy o stopniowym przenikaniu wędrownych koczowników lub półkoczowników, którzy albo powoli przejmowali panowanie nad krajem skrawek po skrawku, albo przez nagły zamach stanu usadowili się na czele istniejącego rządu. W niedawno ogłoszonym dziele archeologicznym The World of the Past (Świat, który należy do przeszłości, 1963, str. 444) autorka, pani Jaquetta Hawkes, stwierdza: „Nikt już nie twierdzi, iż władcy hyksoscy (...) reprezentują inwazję zaborczych hord Azjatów. Nazwa ich zdaje się oznaczać Władców Wyżyn i były to wędrujące grupy Semitów, którzy dużo wcześniej przybyli do Egiptu w handlowych lub innych pokojowych celach.” Pogląd taki jednak nie ułatwia wyjaśnienia, jak owe „wędrujące grupy” mogły zdobyć władzę nad Egiptem, zwłaszcza że w okresie poprzedzającym „dwunasta dynastia” miała wynieść kraj do szczytu potęgi.
Powyższe wywody dobrze ilustrują fakt, że nie tylko w historii starożytnego Egiptu, ale także wśród jej współczesnych interpretatorów panuje niemałe zamieszanie. A zatem nie można wyciągać żadnego konkretnego wniosku, który by popierał twierdzenie o istnieniu „okresu Hyksosów”.
Możliwe jednak, że przytoczona przez Józefa Flawiusza relacja Manetona to po prostu zniekształcona tradycja egipska. Nie należy bowiem zapominać, że spisywanie historii Egiptu, tak jak wielu innych krajów Bliskiego Wschodu, nieodłącznie związane było z kapłaństwem, które sprawowało pieczę nad szkoleniem skrybów. Trudno więc uwierzyć, żeby nie wymyślono jakichś propagandowych wyjaśnień mających usprawiedliwić kompletny zawód, jaki sprawili bogowie egipscy, nie mogąc powstrzymać nieszczęść, które Jehowa Bóg sprowadził na Egipt i jego lud. Historia, i to nawet najnowsza, zna wiele przykładów rażącego przekręcania faktów. Uciskani przedstawiani bywali jako ciemiężcy, a niewinne ofiary określano mianem niebezpiecznych i okrutnych agresorów. — Wyjścia 12:12, 29-32; 14:15-31.
A zatem jeśli relacja Manetona (napisana ponad tysiąc lat po wyjściu Izraela z Egiptu) została z jaką taką dokładnością przekazana przez Flawiusza, to być może stanowi ona wypaczone podanie ludowe, przekazywane przez Egipcjan z pokolenia na pokolenie w celu wytłumaczenia obecności Izraelitów w ich kraju. Gdyby tak było, wówczas Hyksosi nie byliby nikim innym jak Izraelitami, chociaż przedstawionymi w sposób niezupełnie zgodny z prawdą.