„Serce” w Słowie Bożym, Biblii
NIE ULEGA wątpliwości, że człowiek znacznie więcej uwagi poświęca sercu niż każdemu innemu narządowi swego ciała. Mnóstwo razy znajduje to odbicie zarówno w poezji, jak i w prozie. Nic więc dziwnego, że serce zajmuje poczesne miejsce również w Słowie Bożym. W gruncie rzeczy takich czy innych wzmianek o nim jest prawie 1000. Jak wobec tego mamy rozumieć wyraz „serce”?
Słowo występujące w Biblii ma nieraz różne odcienie znaczeniowe i w związku z tym różnie się go używa. Zastanówmy się na przykład nad sensem takich określeń, jak „niebiosa” i „duch”. Czasem „niebiosa” to znajdujące się nad ziemią przestworza, w których latają ptaki, inaczej mówiąc atmosfera (Rodz. 1:26). Niekiedy „niebiosami” jest nazywany cały materialny wszechświat, łącznie z widocznymi i niewidocznymi dla oka gwiazdami (Ps. 19:2, Biblia warszawska). Werset z Listu 2 Piotra 3:7 zdaje się dotyczyć „niebios” politycznych. W niektórych miejscach pod słowem „niebiosa” należy niekiedy rozumieć siedzibę stworzeń duchowych, tworzących organizację Jehowy (Obj. 12:12). Może się też odnosić do niebiańskiego Królestwa, jak to ma miejsce w Liście 2 Piotra 3:13.
Podobnie przedstawia się sprawa ze słowem „duch”. O Jehowie Bogu, Jezusie Chrystusie i aniołach mówi się niekiedy w Biblii jako o duchach (Jana 4:24; 1 Kor. 15:45; Hebr. 1:13, 14). „Duchem” jest też nazywana energia życiowa tkwiąca we wszystkich żywych stworzeniach (Kazn. 12:7). Czasem nazwano „duchem” motywy działania człowieka (na przykład w Księdze Przypowieści 25:28 według Biblii gdańskiej). Najczęściej jednak „duch” lub „duch święty” to czynna moc Jehowy Boga (Rodz. 1:2; Zach. 4:6; Marka 13:11).
A jak się przedstawia sprawa z „sercem”? W Księdze Wyjścia 28:30 hebrajski wyraz przetłumaczony na „serce” odnosi się dosłownie do tego narządu. Czytamy tam, że Jehowa Bóg kazał Aaronowi nosić na sercu napierśnik sądu. Chodziło tu o literalne ludzkie serce. Dosłownie należy też rozumieć Psalm 45:6, gdzie napisano: „Strzały twoje są ostre (...), trafiają w serce wrogów króla” (Biblia Tysiąclecia).
Oprócz tego „serce” może się odnosić do środka lub wnętrza czegoś. W Księdze Ezechiela 27:25-27 (Wujek) trzykrotnie spotykamy wyrażenie „w sercu morza”, co niewątpliwie oznacza pełne morze (środek morza). Tak samo Jezus przepowiedział, że będzie przebywał trzy dni i trzy noce „w sercu”, to znaczy we wnętrzu ziemi (Mat. 12:40, Bg).
Serce kojarzy się też z takimi uczuciami, jak radość, smutek czy zgryzota. W Księdze 1 Królewskiej 8:66 (Bg) czytamy, iż po otwarciu świątyni wzniesionej przez Salomona zebrani tam Izraelici rozeszli się, „ciesząc się w sercu swym ze wszystkiego dobrego, które uczynił Pan Dawidowi, słudze swemu, i Izraelowi”. Natomiast z Księgi Nehemiasza 2:2 (Kruszyński) dowiadujemy się, że król Artakserkses pytając Nehemiasza, dlaczego jest taki przygnębiony, mimo że nie choruje, rzekł: „Nie jest to co innego, jak tylko smutek w sercu”.
Ponadto serce łączy się znaczeniowo z naszą postawą, usposobieniem; można być dumnym i wyniosłym albo skromnym i pokornym. W Księdze Przysłów 16:5 (BT) oznajmiono: „Obrzydłe dla Jahwe [jest] serce wyniosłe”. Natomiast w Ewangelii według Mateusza 11:29 znajdujemy wypowiedź Jezusa: „Jestem łagodnie usposobiony i uniżony [pokorny] w sercu”.
Mówi się także, że serce jest siedliskiem cech moralnych — dobroci, cnotliwości, zła, niegodziwości. Na przykład w proroctwie Jeremiasza 7:24 (Bw) czytamy, że Izraelici „postępowali według skłonności i uporu swojego złego serca”. Według Ewangelii Mateusza 12:34, 35, Jezus wskazuje, że w sercu może się mieścić zarówno dobro, jak i zło.
Nawet wiara ma związek z sercem, gdyż apostoł Paweł oświadczył w Liście do Rzymian 10:10: „Sercem się bowiem wierzy ku sprawiedliwości, lecz ustami składa się publiczne wyznanie ku zbawieniu”.
Serce to ośrodek motywów naszego działania. W Księdze Wyjścia 35:21 (BT) napisano, że z darami na budowę przybytku przychodzili „wszyscy, których skłoniło serce”. List do Hebrajczyków 4:12, 13 przyrównuje słowo Jehowy do ostrego miecza, ponieważ „jest w stanie rozeznać myśli i zamiary serca”. Właśnie z serca pochodzą pobudki skłaniające umysł człowieka do dobra lub zła. W Księdze Wyjścia 31:6 (Kruszyński) czytamy, że serce miało pobudzać sług Bożych do mądrego działania: „Włożę mądrość do serca tych wszystkich uzdolnionych, aby wykonali to wszystko, co tobie poleciłem”.
Przede wszystkim jednak z sercem wiąże się uczucie miłości i nienawiści. Izraelitom nakazano: „Nie będziesz nienawidził w sercu swego brata” (Kapł. 19:17). Czytamy również, że w sercu Egipcjanie znienawidzili Izraelitów (Ps. 105:25). Z drugiej strony Paweł napisał: „Celem tego, co przykazałem, jest miłość płynąca z czystego serca” (1 Tym. 1:5, Bw). Piotr zaś radzi: „Skoro dusze wasze uświęciliście przez posłuszeństwo prawdzie (...), umiłujcie czystym sercem jedni drugich gorąco” (1 Piotra 1:22, Bw).
Pismo Święte mówi także, iż w sercu można przechowywać pamiętne przeżycia. Między innymi w Ewangelii według Łukasza 2:51 napisano o Marii, że „zachowywała wszystkie te słowa [dotyczące Jezusa] w sercu swoim” (Bw).
Ileż to różnych funkcji i zdolności kojarzy się z sercem! Czy wszystkie dosłownie biorą się stamtąd? Trudno byłoby tak twierdzić. Zagadnienie to ujawnia się ostro w językach, w których rozgranicza się wyraźnie serce fizyczne od symbolicznego. Na przykład Chińczycy i Japończycy opisują literalne serce dwoma znakami, którym odpowiada treść „serce-narząd”. Natomiast do określenia cech mających związek z sercem używają tylko pierwszego znaku i łączą go z innymi elementami; tak powstają bardziej skomplikowane znaki pisarskie, oznaczające na przykład miłość, nienawiść, zamiar bądź wytrwałość. W ten sposób zaznacza się różnicę między organem anatomicznym a pobudkami i uczuciami, chociaż ich związek wzajemny zostaje zachowany.
Warto też wiedzieć, że Biblia mówi o innych narządach ciała ludzkiego. W Pismach Hebrajskich, zwłaszcza w Księgach Mojżeszowych, znajdujemy ponad 20 wzmianek o literalnych nerkach. W opisie ofiar zwierzęcych wymaganych przez Prawo kilkakrotnie czytamy o „obu nerkach i tłuszczu” (Wyjścia 29:13, 22; Kapł. 3:4, 10, 15; 4:9; 7:4). Bez wątpienia chodzi tu dosłownie o nerki. Podobnie psalmista Dawid musiał mieć na myśli literalne nerki, gdy pisał: „Twoim przecież wytworem są moje nerki; Ty mnie trzymałeś osłoniętym we wnętrznościach matki” (Ps. 139:13).
Czy jednak o takich nerkach myślał prorok Jeremiasz, gdy w 11 rozdziale a 20 wersecie swej księgi oświadczył, że Jehowa ‛bada nerki i serce’? I czy Dawid miał na myśli literalne nerki, gdy wyznał: „Nawet w nocy moje nerki mnie napominają”? (Ps. 16:7, Miłosz). Oczywiście nerki jako takie nie mogą nas napominać. Cóż więc chciał przez to powiedzieć? A czy nie wyjaśnia tego Księga Jeremiasza 12:2 (BT), gdzie czytamy: „Ty ich sadzisz, zapuszczają więc korzenie, rozwijają się, przynoszą także owoce. Blisko jesteś ich ust, daleko jednak od ich nerek”? Czyż „nerki” nie wskazują tu na najgłębsze uczucia człowieka? W Księdze Izajasza 29:13 można znaleźć analogiczną wypowiedź przytoczoną przez Jezusa, jak o tym czytamy w Mateusza 15:7, 8: „Obłudnicy, Izajasz trafnie prorokował o was, mówiąc: ‛Ten lud czci mnie swymi wargami, jednakże ich serca są wielce oddalone ode mnie’”. Niewątpliwie Jezus chciał pokazać, jak źli byli ci ludzie w głębi swego jestestwa.
Jeszcze jeden przykład to greckie słowo splanchna, które oznacza jelita bądź wnętrzności. Użyto go w dosłownym sensie w Dziejach Apostolskich 1:18 (BT), gdzie jest mowa o Judaszu: „Za pieniądze, niegodziwie zdobyte, nabył ziemię i spadłszy głową w dół, pękł na pół i wypłynęły wszystkie jego wnętrzności”. Wyraz ten występuje w Chrześcijańskich Pismach Greckich 11 razy, ale tylko w tym miejscu odnosi się do literalnych trzewi. W Łukasza 1:78 oddano go przez „tkliwy”, a w Listach: 2 do Koryntian 6:12 i 7:15, do Filipian 2:1, do Kolosan 3:12 oraz do Filemona 7 — przez „tkliwe uczucia”. W Księdze Rodzaju 43:30 i w Księdze 1 Królewskiej 3:26 występuje analogiczne hebrajskie słowo rachamim, które w Biblii gdańskiej oddano przez „wnętrzności”, choć w rzeczywistości odnosi się do „wewnętrznych uczuć”, i w ten sposób przetłumaczono je także w Przekładzie Nowego Świata.
To samo można powiedzieć zarówno o hebrajskim, jak i greckim słowie przełożonym w naszej Biblii na „serce”. Stosunkowo rzadko chodzi o literalne serce, na przykład w Księdze Wyjścia 28:30 i w Psalmie 45:6 (BT). Natomiast prawie w tysiącu innych miejsc wyraz „serce” występuje w sensie przenośnym. Nie znaczy to bynajmniej, że między literalnym a symbolicznym sercem nie ma żadnego związku. Wprost przeciwnie. Na przykład napięcie emocjonalne może wywrzeć szkodliwy wpływ na literalne serce i wywołać choroby, a nawet spowodować śmierć. Niemniej jednak trzeba odróżniać serce jako narząd od serca symbolicznego. Biblista W.E. Vine pisze: „Wyraz serce w znaczeniu przenośnym określa ukryte źródło przeżyć osobistych” (An Expository Dictionary of New Testament Words, tom II, strony 206, 207).
Wszystko to wyraźnie wskazuje, że hebrajskim lub greckim odpowiednikiem słowa „serce” pisarze biblijni określali szereg cech emocjonalnych i moralnych kształtujących wnętrze człowieka. Słowo Boże zwraca uwagę na potrzebę pilnowania własnych pragnień, skłonności i pobudek i w ten sposób pomaga nam służyć Bogu „z całego swego serca”. Wyposaża nas do każdego dobrego dzieła (1 Kron. 28:9, Bw; 2 Tym. 3:17). Biblia zawiera w tym zakresie naprawdę wiele cennych rad.
[Ilustracja na stronie 4]
Serce człowieka ma związek z jego skłonnościami, usposobieniem, wiarą, pobudkami i odczuciami