Kim byli Machabeusze?

WIELU ludziom okres Machabeuszy przypomina czarną skrzynkę, która zawiera informacje o dziejach rozgrywających się po spisaniu ostatnich ksiąg Pism Hebrajskich, a przed pojawieniem się na ziemi Jezusa Chrystusa. Tak jak analiza czarnej skrzynki pozwala po katastrofie samolotu ustalić pewne szczegóły, tak też sporo wiadomości może dostarczyć bliższe zapoznanie się z tym okresem, który dla narodu żydowskiego oznaczał wiele przemian.

Kim byli Machabeusze? Jak ich działalność wpłynęła na oblicze judaizmu przed pojawieniem się zapowiedzianego Mesjasza? (Daniela 9:25, 26).

Fala hellenizmu

W wyniku podbojów Aleksander Wielki panował od Grecji aż po Indie (336-323 p.n.e.). W jego rozległym królestwie coraz mocniej zaznaczały się wpływy hellenistyczne — rozprzestrzeniał się język i kultura grecka. Zarówno oficerowie Aleksandra, jak i pozostali żołnierze żenili się z miejscowymi kobietami, co doprowadziło do wymieszania kultury greckiej z lokalną. Po śmierci władcy królestwo zostało podzielone między jego wodzów. Na początku II wieku p.n.e. Antioch III z greckiej dynastii Seleucydów, władających Syrią, wyrwał Izrael spod panowania greckich Ptolemeuszów, rządzących Egiptem. Jak dominacja hellenistyczna odbiła się na Żydach mieszkających w Izraelu?

Pewien historyk pisze: „Ponieważ Żydzi nie mogli uniknąć kontaktów ze swymi zhellenizowanymi sąsiadami, a tym bardziej z pobratymcami mieszkającymi za granicą, przyswojenie kultury greckiej i tegoż sposobu myślenia było nieuchronne. (...) Już samo to, że komuś przypadło żyć w okresie hellenistycznym, wiązało się z przyswojeniem sobie kultury greckiej!” Żydzi przyjmowali greckie imiona. W większym lub mniejszym stopniu przejęli greckie zwyczaje i sposób ubierania się. Asymilacja przybierała na sile, choć działo się to w sposób zakamuflowany.

Zepsucie kapłanów

Spośród Żydów najbardziej podatni na wpływy hellenistyczne byli kapłani. Wielu uważało, iż dzięki hellenizacji judaizm idzie z duchem czasu. Jednym z takich Żydów był Jazon (po hebrajsku Joszua), brat arcykapłana Oniasza III. Podczas gdy ten drugi przebywał w Antiochii, Jazon przekupił władze greckie. Co miał na celu? Chciał, by nadano mu godność arcykapłana w miejsce Oniasza. Grecki monarcha z dynastii Seleucydów Antioch Epifanes (175-164 p.n.e.) chętnie przystał na tę propozycję. Do tej pory władcy greccy nie ingerowali w sprawy związane z żydowskim arcykapłaństwem, ale Antioch potrzebował pieniędzy na kampanie wojenne. Poza tym cieszył się, iż będzie miał żydowskiego przywódcę jeszcze aktywniej popierającego hellenizację. Na prośbę Jazona Antioch przyznał Jerozolimie status miasta greckiego (polis). W zamian Jazon wybudował gimnazjon, gdzie żydowscy młodzieńcy, w tym nawet młodzi kapłani, uczestniczyli w zawodach.

Zdrada zrodziła zdradę. Trzy lata później Menelaos, który raczej nie należał do rodu kapłańskiego, przekupił Antiocha większą sumą pieniędzy i Jazon musiał ratować się ucieczką. Menelaos zapłacił Antiochowi pieniędzmi zabranymi ze skarbca świątynnego. Gdy Oniasz III (przebywający na wygnaniu w Antiochii) otwarcie się temu sprzeciwił, Menelaos uknuł jego morderstwo.

Kiedy rozeszła się pogłoska, że Antioch nie żyje, Jazon z tysiącem ludzi powrócił do Jerozolimy, by zagarnąć urząd arcykapłana sprawowany przez Menelaosa. Jednakże wiadomość o śmierci władcy była plotką. Dowiedziawszy się o poczynaniach Jazona i zamieszkach wśród Żydów sprzeciwiających się hellenizacji, Antioch zareagował z wyjątkowym okrucieństwem.

Antioch przystępuje do działania

W książce The Maccabees (Machabeusze) Moshe Pearlman pisze: „Co prawda ze sprawozdań nie wynika to jednoznacznie, ale wydaje się, że Antioch doszedł do wniosku, iż przyznanie Żydom swobód religijnych okazało się politycznym błędem. Jego zdaniem przyczyną ostatniego buntu w Jerozolimie nie były względy czysto religijne, lecz utrzymywanie się w Judei proegipskich nastrojów, a tego rodzaju sympatie polityczne przybierały niebezpieczną formę właśnie dlatego, że Żydom jako jedynym z podległych mu ludów pozwolono na znaczną miarę separatyzmu religijnego, o który tak zabiegali. (...) Uznał więc, że czas położyć temu kres”.

Izraelski mąż stanu i uczony Abba Eban wyjaśnia, jakie to pociągnęło następstwa: „W roku 168 i 167 [p.n.e.] wydarzenia rozegrały się bardzo szybko — zaczęto mordować Żydów, splądrowano Świątynię, a praktykowanie judaizmu zostało zakazane. Dokonywanie obrzezania i święcenie sabatu karano śmiercią. Najdotkliwsza obelga spotkała Żydów w grudniu 167 roku, gdy z rozkazu Antiocha zbudowano na terenie świątyni ołtarz poświęcony Zeusowi i zmuszono ich do złożenia bogowi Greków ofiary ze świni, której mięso według prawa żydowskiego było oczywiście nieczyste”. W tamtym okresie Menelaos oraz inni jego zhellenizowani rodacy wciąż piastowali swe funkcje w skalanym przybytku.

Chociaż wielu Żydów uległo hellenizacji, powstało nowe ugrupowanie zachęcające do ściślejszego podporządkowania się Prawu Mojżeszowemu. Jego członkowie nazywali siebie chasydami, czyli pobożnymi, i zyskiwali coraz większe poparcie prostego ludu, który czuł odrazę do zhellenizowanych kapłanów. Kiedy Żydów w całym kraju zaczęto zmuszać pod groźbą śmierci do przyjęcia pogańskich zwyczajów i składania ofiar, nastał dla nich okres męczeństwa. Apokryficzne księgi Machabejskie zawierają liczne relacje o mężczyznach, kobietach i dzieciach, którzy woleli ponieść śmierć, niż naruszyć zasady swej wiary.

Odpowiedź Machabeuszy

Bezlitosne poczynania Antiocha skłoniły wielu Żydów do podjęcia walki o swą religię. W mieście Modiin, na północny zachód od Jerozolimy, niedaleko dzisiejszego Lod, wezwano kapłana Matatiasza, by się stawił na rynku. Ponieważ cieszył się poważaniem u miejscowej ludności, urzędnik królewski starał się go nakłonić do uczestniczenia w złożeniu ofiary ku czci pogańskiego boga, przez co miał uniknąć śmierci i dać przykład innym. Kiedy odmówił, wystąpił inny Żyd, gotowy to uczynić. Oburzony Matatiasz chwycił za broń i go zabił. Greccy żołnierze, oszołomieni gwałtowną reakcją starca, nie zdążyli nic uczynić. W mgnieniu oka Matatiasz uśmiercił również samego urzędnika. Pięciu synów kapłana wraz z mieszkańcami miasta pokonało zupełnie zaskoczonych greckich żołnierzy.

Matatiasz zawołał: ‛Kto goreje zapałem dla Zakonu, niech pójdzie za mną’. Aby uniknąć odwetu, razem z synami uciekł w góry. Kiedy wieść o ich czynie się rozniosła, zaczęli się do nich przyłączać inni Żydzi (w tym wielu chasydów).

Do przewodzenia akcjom zbrojnym Matatiasz wyznaczył swego syna Judę. Być może dzięki zdolnościom militarnym Juda zyskał sobie przydomek Machabeusz, co znaczy „młot”. Matatiasza i jego synów nazywano Hasmoneuszami — od miasta Cheszmon bądź od przodka rodu o tym imieniu (Jozuego 15:27). Ponieważ jednak Juda Machabeusz odgrywał wiodącą rolę w powstaniu, całą rodzinę zaczęto nazywać Machabeuszami.

Odzyskana świątynia

W pierwszym roku po buncie Matatiasz wraz z synami zdołał zorganizować mały oddział. Wojska greckie niejeden raz atakowały grupy powstańców chasydzkich w dniu sabatu. Mimo iż mieli możliwość obrony, nie chcieli naruszać sabatu, wskutek czego dochodziło do masowych rzezi. Matatiasz — uważany już za autorytet w sprawach religijnych — wprowadził przepis zezwalający Żydom na obronę w sabat. Owa decyzja nie tylko wpłynęła na zmianę przebiegu powstania, ale też stała się precedensem dla przywódców religijnych, którzy odtąd mogli dostosowywać prawo żydowskie do zmieniających się okoliczności. Tendencja ta znalazła później odbicie w Talmudzie: „Niech lepiej zbezczeszczą jeden sabat, by potem mogli uświęcić wiele sabatów” (Joma 85b).

Po śmierci sędziwego ojca Juda Machabeusz stał się niekwestionowanym przywódcą powstania. Ponieważ zdawał sobie sprawę, że nie ma szans na pokonanie wroga w otwartej walce, obmyślił nową taktykę, przypominającą działanie dzisiejszych partyzantów. Uderzał na oddziały Antiocha w takim miejscu, w którym nie mogły zastosować swych normalnych metod obrony. Dzięki temu Juda odniósł szereg zwycięstw, mimo iż wojska przeciwnika miały przytłaczającą przewagę liczebną.

Wzrastanie w potęgę Rzymu oraz wewnętrzna rywalizacja w imperium Seleucydów sprawiły, iż jego władcy byli mniej zainteresowani egzekwowaniem dekretów wymierzonych przeciwko Żydom. Dało to Judzie sposobność przypuszczenia ataku na bramy Jerozolimy. W grudniu 165 (albo 164) roku p.n.e. razem ze swym oddziałem zdobył świątynię, oczyścił ją i ponownie poświęcił — dokładnie trzy lata po jej zbezczeszczeniu. Co roku Żydzi rozpamiętują to wydarzenie podczas Święta Poświęcenia, czyli Chanuka.

Polityka ważniejsza od pobożności

Cele, dla których wybuchło powstanie, zostały osiągnięte. Odwołano zakaz praktykowania judaizmu. W świątyni przywrócono wielbienie Boga i składanie Mu ofiar. Usatysfakcjonowani chasydzi wystąpili z oddziałów Judy Machabeusza i wrócili do domów. Ale Juda miał inne plany. Skoro dowodził dobrze wyszkolonym wojskiem, dlaczego nie miałby przy jego pomocy wywalczyć niezależnego państwa żydowskiego? Względy religijne, które zadecydowały o wybuchu powstania, ustąpiły teraz miejsca ideom politycznym. Wojna trwała więc dalej.

Ponieważ Juda Machabeusz potrzebował wsparcia w walce przeciw panowaniu Seleucydów, zawarł sojusz z Rzymem. Chociaż sam zginął podczas bitwy w roku 160 p.n.e., dzieło Judy kontynuowali jego bracia. Jeden z nich, Jonatan, tak pokierował sprawami, że Seleucydzi nadali mu urząd arcykapłana i władcy Judei, która jednak wciąż była im podległa. Kiedy w wyniku syryjskiego spisku Jonatan został podstępnie schwytany i zabity, piastowane przez niego funkcje przejął jego brat Szymon, ostatni z Machabeuszy. Właśnie on zdołał usunąć wszelkie pozostałości po panowaniu Seleucydów (w roku 141 p.n.e.). Odnowił sojusz z Rzymem, a przywódcy żydowscy uznali go za króla i arcykapłana. W ten sposób Machabeusze ustanowili niezależną dynastię Hasmoneuszy.

Machabeusze wznowili wielbienie w świątyni przed nadejściem Mesjasza (porównaj Jana 1:41, 42; 2:13-17). Ale pod ich rządami kapłaństwo zawiodło jeszcze bardziej niż wtedy, gdy uległo wpływom hellenizmu. Panowanie kapłanów, zaślepionych ideami politycznymi, zamiast króla będącego potomkiem wiernego Dawida nie przysporzyło prawdziwych błogosławieństw narodowi żydowskiemu (2 Samuela 7:16; Psalm 89:3, 4, 35, 36).

[Ilustracja na stronie 21]

Matatiasz, ojciec Judy Machabeusza, zawołał: ‛Kto goreje zapałem dla Zakonu, niech pójdzie za mną’

[Prawa własności]

Matatiasz przemawia do uchodźców żydowskich/​The Doré Bible Illustrations/​Dover Publications