Budowanie na pogańskim fundamencie
JEDNYM z wielu imponujących zabytków zwiedzanych przez turystów w Rzymie jest Panteon. To dzieło architektury rzymskiej należy do nielicznych budowli pozostających zasadniczo w takim stanie, w jakim były w starożytności. Wznoszenie Panteonu rozpoczął mniej więcej w 27 roku p.n.e. Agrypa, a odbudowy dokonał Hadrian około roku 120 n.e. Obiekt ten wyróżnia się ogromną kopułą o średnicy 43 metrów, która nie miała sobie równych aż do czasów nowożytnych. Pierwotnie Panteon — co po grecku znaczy „miejsce wszystkich bogów” — był świątynią pogańską. Obecnie wciąż się go uważa za katolickie miejsce kultu. Jak doszło do tak zaskakującej zmiany?
W roku 609 n.e. papież Bonifacy IV poświęcił tę od dawna nie używaną budowlę, czyniąc z niej „chrześcijański” kościół. Nadano jej wówczas nazwę Santa Maria della Rotonda. Jak wyjaśniono w artykule opublikowanym w 1900 roku na łamach włoskiego czasopisma jezuickiego La Civiltà Cattolica, Bonifacy chciał, by służyła ona głównie „wychwalaniu wszystkich męczenników chrześcijaństwa lub raczej wszystkich świętych, a co najważniejsze — Matki Bożej”. Zamiar ten, sprzeczny z Pismem Świętym, znajduje odbicie w takich nazwach nadanych Panteonowi przez Kościół katolicki, jak wspomniana już Santa Maria della Rotonda oraz Santa Maria ad Martyres (porównaj Dzieje 14:8-15).
Przystosowanie Panteonu do nowej roli „nie wymagało zbytniego wysiłku” — napisano we wspomnianym artykule. „Bonifacy trzymał się prostych reguł swego wspaniałomyślnego poprzednika, św. Grzegorza Wielkiego [papieża Grzegorza I], który po mistrzowsku adaptował pogańskie świątynie do kultu chrześcijańskiego”. Jakie to były reguły?
W roku 601 w liście do misjonarza udającego się do pogańskiej Brytanii Grzegorz udzielił następujących wskazówek: „Nie należy w tym kraju burzyć świątyń bożków, lecz tylko stojące tam bałwany (...) Jeżeli rzeczone świątynie są w dobrym stanie, trzeba je przerobić, by zamiast diabłom służono w nich prawdziwemu Bogu”. Grzegorz miał nadzieję, że jeśli poganie zobaczą, iż nie zniszczono ich dotychczasowych świątyń, to będą bardziej skłonni dalej do nich przychodzić. Napisał wprawdzie, iż poganie zwykli „zabijać diabłom na ofiarę mnóstwo wołów”, spodziewano się jednak, że „już nie składają zwierząt w ofierze diabłu, lecz czynią to, by móc się pokrzepiać ku chwale Boga”.
Poza tym Kościół katolicki „walczył” z pogańskim kultem, zakładając w sąsiedztwie dawnych świątyń własne, poświęcone „chrześcijańskim” patronom. Przejęto starożytne uroczystości i nadano im „chrześcijańską” interpretację. W czasopiśmie La Civiltà Cattolica tak to ujęto: „Wszyscy współcześni uczeni wiedzą, że niektóre zwyczaje i obrzędy religijne pierwszych chrześcijan były ściśle związane z praktykami i tradycjami pogan. Praktyki te były zbyt drogie ludowi, a zwyczaje zbyt głęboko zakorzenione i splecione z życiem publicznym i prywatnym starożytnego świata. Pierwotny Kościół, dobry i mądry, uważał, że nie należy ich wykorzeniać; nadał im raczej chrześcijański sens, uszlachetnił je i tchnął w nie nowe życie, dzięki czemu w sposób konsekwentny, lecz łagodny zapanował nad nimi i bez wrzawy pozyskał dusze zarówno mas, jak i ludzi wykształconych”.
Jednym z dobrze znanych przykładów przyswojenia pogańskiego święta jest oczywiście Boże Narodzenie. W dniu 25 grudnia starożytni Rzymianie obchodzili dies natalis Solis Invicti, czyli „dzień narodzin słońca niezwyciężonego”.
Aby pozyskać serca pogan, Kościół odszedł od prawdy. Usprawiedliwiał swój synkretyzm, polegający na wchłonięciu pogańskich wierzeń i praktyk „drogich pospolitemu ludowi”. Doprowadziło to do powstania niejednolitego i odstępczego Kościoła, który bardzo oddalił się od nauk prawdziwego chrystianizmu. Trudno się zatem dziwić, że dawna świątynia rzymska wzniesiona ku czci „wszystkich bogów” — Panteon — została zamieniona na kościół katolicki poświęcony Marii i wszystkim „świętym”.
Wydaje się jednak oczywiste, że zmiana patrona świątyni lub nazwy jakiegoś święta nie wystarczy, by kult diabłów przeobraził się w służbę prawdziwemu Bogu. „Jakąż ugodę ma świątynia Boża z bożkami?” — pytał apostoł Paweł. „‚Wyjdźcie spośród nich i się oddzielcie — mówi Jehowa — i przestańcie dotykać tego, co nieczyste’; ‚a ja was przyjmę’. ‚I ja będę dla was ojcem, a wy będziecie dla mnie synami i córkami’ — mówi Jehowa, Wszechmocny” (2 Koryntian 6:16-18).