Iaduwen—Ropen Dahme Kak Kareireila Atail Mour Pahn Kak Pweida?
EKEI kin kolokol koapworopworo me nan millennium kapw wet pahn wahdo pasepengpen en aramas nannanti en kareireila mour. Dr. Ronald Klatz iei emen irail pwukat. E wia president en pwihn ehu me adaneki American Academy of Anti-Aging Medicine, pwihnen toahkte kan oh saintis kan me kin nannanti en kareireila mouren aramas. Ih oh ienge kan kin pilahn en mour werei. Dr. Klatz koasoia: “I kilikilangwohng en mourki sounpar 130, me keieu mwotomwot. Se kamehlele me mahlahn aramas kaidehn mehkot me sohte kak irairdi. Wiepe deila kan mie nan ahnsou wet me kak kawawaila, kauhdi oh ele pil kihsang ohlahn paliwar oh soumwahu me kin wiahiong emen en mahla.” Pein Dr. Klatz kin kangala weren wini 60 ehuehu rahn ni ah kin songosong en kareireila ah mour.
Hormone Therapy oh Genetics—Kahrepe kan en Koapworopwor?
Hormone Therapy iei ehu wiepe me kin kahrehda koapworopwor. Experiment kan me re kin doadoahngki hormone me adaneki DHEA kin mwomwen kauhdi mahla nan mahn akan me re kin experimentki.
Me pid hormone en tuhke adaneki kinetin, nuhspehpa en Sweden me adaneki Aftonbladet kasalehda dahme Dr. Suresh, emen sounpadahk nan Aarhus University, Denmark, koasoia ni ah ndahda: “Keseu kan nan at wasahn keseu kan kasalehda me sehl en kilin aramas me kin kekeirada nan kinetin sohte kin wekila oh mahla. Re kin pwulopwulte erein arail mour.” Kisin mahn tikitik kan me re kin kihong hormone kin mour reireiki persent 30 lel 45 reireisang reireien uwen uhdahn ahr mour.
Doadoahngki Melatonin dene kin pil kareireila mouren kitik kan ki persent 25. Oh pil ehu, kitik kan kin mwomwen pwulopwulla, roson, oh kehlail.
Irail akan me utung wiepen doadoahngki human growth hormone (hGH) koasoia me dene e kin kahrehda kil mwahu, kalaudehla mwoasel, kalaudehla ineng en wia nsen pwopwoud, wiahiong emen en nsenamwahu, loalokong, oh kihong emen ah kehl me pahrekihong emen pwulopwul.
Me tohto kin pil doadoahngki genetics. Saintis kan kin koasoia me dene ni arail pahn wekid gene kan, re kak koasoanehdi uwen reirei en mouren nematode, de roundworm. Ni mehlel, wiepe wet me re doadoahngki kin pweida mwahu ni en mwahs pwukat kin kak momourki pahn pak weneu reirei sang uhdahn reirein arail kin mour. Met kin kapwarehda koapworopwor kan en rapahkihda oh kawekila soangen gene pwukat nan aramas. Makasihn en Time kasalehda dahme Dr. Siegfried Hekimi en McGill University, Montreal, kosoaia: “Ma se pahn rapahkihda gene kan koaros me kin koasoanehdi reireien mouren aramas, ele mein se kak kauhdi, pwe sen kak kareireila mour.”
Saintis kan kin ahnsou werei ese me ni imwin chromosome kan, me adaneki telomere, kin wie mwotomwotla ehuehu ahnsou kan me cell kin wie tohtohla. Ni ahnsou me telomere kin mwotomwotkihla persent 20, en cello koahiek en tohtohla kin uhdi oh e kin mehla. Ehu enzyme me adaneki telomerase kin kak kawiliakapw telomere pwehn pwurehng reireila lel uwen ah sais, pwe cell en kak pwalpwalpeseng oh tohtohla. Nan pali moron en cell kan enzyme wet sohte kin doadoahk, ahpw re kin doadoahk ong nan cell pwukat telomerase kan me momour, kahrehong ren tohtohla oh pwalpeseng tohtohsang dahme uhdahn kin wiawi.
Nin duwen me sounroporop kan kasalehda, met kin ritingada ahl me re kak kauhdi sounmwahu kan me kohsang mahla. Iaduwen wiliankihdi stem cell kan en paliwar (cell kan me kin kawiliakapwala paliwar) stem cell kan me mihmi nan telomerase kan me momour? Dr. William A. Haseltine koasoia: “Met ni sansal iei koapworopwor en aramas ar sohte pahn mehla me se pahn ekisekis koadoahke erein sounpar 50 mwurin met.”—The New York Times.
Nanotechnology oh Cryonics Kak Sewese Kitail?
Nanotechnology, pelien sains en engineering nan nanometer (a billionth of a meter) level, kin pil kihda koapworopwor. Aramas nan pali wet kin kose me dene misihn kan me mwekidki computer kan, me tikitik sang cell kan, pahn kak nan ahnsou kohkohdo doadoahk pwehn onehda oh kawiliakapwala cell en nan paliwar kan, tissues, oh organ kan me mahla. Nan ehu mihding me pid kauhdi mahla, emen sounroporop koasoia me toahkte kan en senturi 21 kak doadoahngki wiepen nanotechnology pwehn kahrehong aramas en mour sohte mehla.
Cryonics iei wiepen aisihla paliweren aramas pwe re koapworopworki me pelien sains pahn kak kamourada cell mehla kan oh eri pwurehng kamourada aramaso. Paliwar pwon, de mwahlielohte, me re kin aisihla. Emen ohl pil aisihala ehu tehi. Dahme kahrehda tehi ehu? Tehio iei en emen kompoakepah ko me mehla oh ni tehio mie en kompoakepaho cell en pohnkili oh kisin pitenmoang kei. E men aisihla mepwukat pwehn kihong kompoakepah ahnsou mwahu en pwurehng mourda ma pelien sains pahn kak kamourehda aramas sang ehu arail cell kan.
Iawasa Kitail Anahne Kihong Ie Atail Likilik?
Aramas ipwikihdi ineng en mour, kaidehn en mehla. Ihme kahrehda, kekeirada pwukat nan pelien sains kin ndandla oh kihda koapworopwor. Ahpw sang ahnsou me mepwukat wiawihda, sohte mehn kadehde me mehlel me DHEA, kinetin, melatonin, hGH, de wini teikan kak uhdahn kauhdi mahla nan paliweren aramas. Irail kan me kin peikasalki mepwukat kin masak me arail wekidala telomerase nan cell kan sohte pahn wiahda mehkot ahpw e pahn kak kahrehda kanser nan cell kan. Oh pil, ni ahnsouwet, saikinte dehde mwahu ma kadoadoahkpen nanotechnology oh cryonics pahn pweida.
Sangehr mahs oh lelehr ahnsouwet, pelien sains kin kahrehong mour en ekei en reireila oh rosonla, ahpw e sohte pahn kihong emen mour soutuk. Pwehkida? Pwehki pelien sains en aramas sohte kak ong apwaliala utupen mahla oh mehla.
Utupen Kahrepen Mahla oh Mehla
Pali moron en saintis kan kin pwungki me mahla oh mehla koasoansoandiohngehr nan paliwaratail kan (atail “gene” kan). Peideko iei: Ma met mehlel, iahd, iaduwen, oh dahme karehda re pedolong nan atail gene kan?
Paipel ketikihong kitail pasepeng mengei—mendahki e sohte doadoahngki gene kan de DNA. Rom 5:12 mahsanih: “Dihp tepidohng sampah sang rehn aramas tehmen, ahpw tialahng mehla. Eri, mehla lelohngehr aramas koaros, pwe aramas koaros dipadahr.”
Tepin ohlo, Adam, ahneki koapworopwor en mour kohkohlahte. Paliwere wiawikihda koahiek kan en mour oh paikihda mour soutuk. Ahpw, e kak ahneki mour soutuk wet ihte ma e pahn peik. Adam anahne uhpaiong oh peikiong Sounutupen mour, ah Sounkapikada, pwehn kak momour.—Senesis 1:31; 2:15-17.
Adam pilada en sapeikiong Sounkapikadao. Ni ahl wet, Adam kin kose me dene aramas kak kaunda pein irail uhtohr sang Koht. Pwehki met, e dipada. Sang ahnsowo kohla, koasoandi en nan paliwere wekila. Adam sohla sohsohkihong nah kan mour kohkohlahte ahpw e uhd kadaurohng irail dihp oh mehla.—Senesis 3:6, 19; Rom 6:23.
Koapworopwor Mehlel
Ahpw, irair wet sohte pahn werei. Rom 8:20 mahsanih: “Pwe wiepen lahng oh sampah pwupwsangehr koasoandipe, kaidehk sang ni pein nsenarail, ahpw pwehki kupwuren Koht.” Sounkapikadahn aramas, Siohwa Koht, kalokehki aramas mehla pwehki re dipada ong ih, ahpw ni ah ketin wia met, e pil ketikihda poahsoan en koapworopwor.
Poahson wet sansalda ni ahnsou me Sises Krais ketido sampah. Sohn 3:16 mahsanih: “Pwe iei uwen Koht eh ketin loalloale sampah, me e ketikihdohki Sapwellime Iehros, pwe mehmen me kin pwosonla ih en dehr salongala, a en ahneki mour soutuk.” Eri, iaduwen, kasalehda pwoson Sises Krais kak doarekitailsang mehla?
Ma dihp me kin kahrehda mehla, eri dihp anahne en koakoahk sang mwohn mehla kak sohla wiawi. Tepin en Sises kalohk nin duwen Krais, Sohn Sounpapidais mahsanih: “Kilang! Ien Sihmpwul en Kohto me kin ketikihsang dipen sampah koaros.” (Sohn 1:29) Sohte douluhl dipen Sises Krais. Ihme kahrehda, e sohte lokolongki mehla, me iei kalokepen dihp. Mendahki met, e mweidohng meteikan en kemehla ih. Pwehkida? Pwehki ni ah wia met, e pwainla pweinen dipatail kan.—Madiu 20:28; 1 Piter 3:18.
Ni ah pwainla pweipweio, met ritingadahng irail kan koaros me kin kasalehda pwoson Sises mour soutuk me sohte kak mehla. Pelien sains ele pahn ekis kareireila atail mour ong ahnsou kis, ahpw kasalehda pwoson Sises iei ahl mehlel ong mour kohkohlate. Sises alehdi soangen mour wet nanleng, oh sapwellime wahnpoaron lelepek kan oh meteikan pil pahn alehdi mour wet. Ahpw, ong pali moron en kitail kan me kin kasalehda pwoson Sises, mour kohkohlahte pahn wiawi nan sampah, ni ahnsou me Siohwa Koht pahn kasapahldo Paradais nin sampah.—Aiseia 25:8; 1 Korint 15:48, 49; 2 Korint 5:1.
Mour Kohkohlahte Nan Paradais Nin Sampah
Emen ohl kalelapak: “Aramas depe pahn diarada me mie katepen mour ma re sohte pahn mehla?” Mour sohte mehla pahn kapwang? Paipel kamehleleiong kitail me soh. “E ketin koasoanehdi ahnsou kan me konehng soahng koaros. E ketikiohng kitail atail ineng en ese dahme pahn pweida ni ahnsou kohkohdo, ahpw e sohte mweidohng kitail en wehwehki mehlel wiepen nin lime kan.” (Eklesiasdes 3:11) Sapwellimen Siohwa Koht kapikipikda kan me inenen tohto oh oaritik me pahn kin kaukaule kapwuriamwei kitail, kamwekid kitail, oh kaperenih kitail erein atail mour—pil kohkohlahte.
Emen ohl me kin kasakasawih emen kisin menpihr me adaneki Siberian Jay kin koasoia me kisin menpihro me “kapwurimwei oh kaperen” oh koasoia me ah kasakasawih menpihro kin wia mehkot me inenen kaperen nan mour. Uwen tohtohn sounpar me e kin kasawih menpihro, e kin pwuriamweikihte dahme e diarada. E koasoia me pil mwurin sounpar 18, ah keseu saikinte nek. Ma soangen menpihr emente me kak kapwuriamwei, kamwekid, oh kahrehong emen ohl loalokong en nsenamwahuki ah keseu erein sounpar 18, eri medewehla duwen peren oh nsenamwahu en kasakasawih kapikipik kan koaros en sampah.
Medewehla pelien sains kaperen kan koaros me emen kak kasawih ni soh imwi. Medewehla wasa kaselel kan koaros en kohla ie oh soangen aramas koaros me ke pahn tuhwong. Song en medewehla omw kak medewehda, oh wiahda soahng kan. Sohte pahn mie irepen ahnsou mwahu kan me kitail kak wiahda oh doadoahngki atail koahiek kan. Ni ahnsou me kitail kin medemedewe duwen tohtohn kapikipik kan, e sansal me ahnsou kohkohlahte me kak apwaliala soahng tohto kan nan mour.
Paipel kasalehda me pwehki kaiasada, mour kohkohlahte pahn pil kohieng irail kan me mehla. (Sohn5:28, 29) Soahng tohto me kitail sehse nan poadoapoad kak kasansal ong kitail ni ahnsou me irail kan me lelohng soahng pwukat pahn kawehwehong kitail oaritik kan oh sapengla atail peidek kan. Medewehla duwen atail pahn wehwehkihla ehuehu ahnsou kan nan poadoapoad me irail kan me iasada pahn kawehwehda.—Wiewia 24:15.
Ni ahnsou me komw kin medemedewe duwen ahnsowo, mwein me iasadahro Sohp pahn men kawekila mahsen ko me dierek nan Sohp 14:1. Ele mwein e pahn mahsanih: ‘Ohl, ipwisang rehn lih, ahnsou wet mour kohkolahte oh direkihla nsenamwahu.’
Ong irail ko me kin likih Siohwa oh kasalehda pwoson Sises, kareireiala mour ong ahnsou soh imwi kaidehn auraman ehu. E pahn ahnsou keren mehlella. Mahla oh mehla pahn sohla wiawi. Met pahn pahrekiong Melkahka 68:20 me mahsanih: “Siohwa Kaun Lapalahpie me ketin sapwellimanki elen pitsang mehla.”—Kaudial 21:3, 4, New World Translation.
[Kilel kan nan Pali 4, 5]
Kekeiradahn pelien sains kin kihda koapworopwor me ehu rahn aramas kak kareireila arail mour
[Kilel nan Pali 7]
Ihte me aramas kak wiahkihda soahng koaros me re men wia ma re pahn ahneki mour soutuk