“Irair En Sampah Wie Wekiwekila”
“Riei ko, iet me I men ndawohng kumwail: atail ahnsou mwotomwotlahr.”—1 KORINT 7:29.
1, 2. Soangen wekidekla dah kan me ke kilang wiawi nan sampah wet?
SOANGEN wekidekla dah kan me ke kilang wiawi nin sampah wet? Ke kak wadekedi ekei? Karasepe, mie kekeirada kan ni palien sains oh wini me wiawi. Pwehki roporop kan me wiawi nan palien sains oh wini, mour en aramas wie reireila—nan tepin senturi 20, aramas kin mour lelte sounpahr 50, ahpw rahnwet aramas kakete mour dauli sounpahr 70! Oh pil, medewehla iaduwen kitail kin paiekihda soangen dipwisou kan duwehte radio, TV, cellphones oh misihn en fax ni ahnsou me aramas kin doadoahngki dipwisou pwukat ni ahl me pwung. E pil kesempwal en tamataman sawas kan me kohsang kekeiradahn sukuhl, palien mehn peidaid, oh pil kesempwaliki pwung en aramas ong soahng kan me kesempwal—soangen sawas pwukat koaros kin kamwahuwihala mour en aramas rar kei.
2 Ahpw, ni mehlel, kaidehn kekeiradahn koaros kin wahdo kamwahu kan ong aramas. E sansal me soahng suwed tohto wiwiawi nan atail ahnsou: kekeiradahn mwersuwed, tikitiklahn tiahk mwahu, kekeiradahn aramas doadoahngki wini en kasahliel, tohtohlahn mweipeseng en pwopwoud, pweilaudlahn mwenge oh dipwisou kan, oh pil kekeiradahn keper en terrorism. Ihme kahrehda, kitail koaros kak pwungki dahme wahnpoaron Pohl ntingihdi: “Irair en sampah wie wekiwekila.”—1 Korint 7:31.
3. Ia wehwehn mahsen en Pohl ni ahnsou me e ntingihdi me “irair en sampah wie wekiwekila”?
3 Ni ahnsou me Pohl ntingihdi ireo, e kin karasaiong sampah wet duwehte wasahn sipai ehu. Irail me iang sipai iei kaun en palien politik, palien sarawi oh irail kan me ndand nan palien tiahk oh irail koaros kin kohpene oh wia arail pwais nan “sipai” oh mwurin mwo, doudi sang wasahn sipai oh mweidohng pil ekei en wia arail pwais. Met wiwiawi erein sounpahr tohto. Nan ahnsou samwalahr ako, pwihn en kaun kan kin kakaun erein sounpahr tohto—ekei pak, erein sounpahr epwiki kei—oh wekidekla kan kin ekis ekis wiawi ahpw wawai. Ahpw, e weksang rahnwet pwehki wekidekla kan kin mwadang wiawi—irair en wehi kan kin mwadang wekila ni ahnsou me kaun en wehi men kin kamala! Ehi, ni ahnsou apwal pwukat, kitail sehse dahme pahn wiawi lakapw.
4. (a) Soangen madamadau pwung dah me e konehng Kristian kan en ahneki me pid wiewiahn sampah kan? (b) Mehn kadehde riau dah kan me e mwahu kitail en koasoiapene?
4 Ma sampah wet duwehte wasahn sipai oh kaun akan duwehte irail me iang sipai, eri Kristian akan me wia “soun poudiahl” pwehki irail sohte kin iang wiewiahn sampah kan.a Pwehki “irail kaidehn kisehn sampah,” irail sohte kin pidada sipai de irail me kin iang wia sipai. (Sohn 17:16) Ahpw, irail kin kasikasik iahd “sipai”—koasoandi en sampah suwed wet—pahn imwisekla, pwehki irail ese me koasoandi en sampah suwed wet anahne imwisekla mwohn Siohwa pahn wahdo koasoandi en aramas pwung kan me irail kin awiawihki ahnsou reirei. Kitail en tehk mehn kadehde riau me kin kasalehda me kitail momour “ni imwin rahn akan” oh sampah kapw pahn kereniong wiawi. Iet mehn kadehde riau: (1) ireirekdi en irair en ahnsou kan en Paipel (Bible chronology) oh (2) irair en sampah wie susuwedla.—Madiu 24:21; 2 Piter 3:13.
E Dierekda Duwen Wehwehn Ekiek!
5. Ia wehwehn “ahnsou kileledi en wehi kan,” oh dahme kahrehda kitail men wehwehki duwen met?
5 Lepin lokaiahn wai: “chronology” kin wehwehki onop me pid ahnsou oh wiewia kan ahr dokpene. Sises kasalehda me pahn mie ahnsou me kaunen wehi kan pahn “iang sipai” me wehwehki irail me pahn keieu kesempwal nan mwekid en sampah oh Wehin Koht sohte pahn kakaun sampah ahnsowo. Sises kahdaneki ahnsowo: “ahnsou kileledi en wehi kan.” (Luk 21:24) Mwurin “ahnsou kileledi en wehi kan” nekier, Wehin Koht tepida kakaun nanleng, oh Sises iei Nanmwarki pwung en Wehio. Nin tepio, Sises kin kakaun “nanpwungen sapwellime imwintihti kan.” (Melkahka 110:2) Mwurin mwo, nin duwen dahme Daniel 2:44 kasalehda, Wehio pahn “kauwehla” kaunda koaros en sampah oh e pahn mihmi kohkohlahte.
6. Iahd me “ahnsou kileledi en wehi kan” tepida, oh ia uwen werei “ahnsou kileledi en wehi kan” oh iahd me “ahnsou kileledi en wehi kan” imwisekla?
6 Iahd me “ahnsou kileledi en wehi kan” pahn imwisekla oh iahd Wehin Koht tepida kakaun nanleng? Pasapeng en peidek wet, me pahn “sansaldahr ni imwin rahn akan” kin pidada ireirekdi en irair en ahnsou kan en Paipel (Bible chronology). (Daniel 12:9) Ni aramas karanihla “ahnsowo,” Siohwa ekis ekis kasalehda pasapengo ong irail me kin onop Paipel ni mohngiong karakarahk. Irail eri kak wehwehki, ki sawas en sapwellimen Koht ngehn sarawi, me “ahnsou kileledi en wehi kan” tepida nan pahr 607 B.C.E. ni ahnsou me Serusalem ohla oh “ahnsowo” reireiki sounpahr 2,520. Pwehki met, irail kapatada oh diarada me “ahnsou kileledi en wehi kan” imwisekla nan pahr 1914. Irail pil diarada me “imwin rahn akan” tepida nan pahr 1914. Nin duwen emen me kin onop Paipel, ke kak kawehwe sang Pwuhk Sarawi duwen pahr 1914?b
7. Mehn iren Paipel kan kin sewese kitail en wehwehki duwen tepidahn, ia uwen werei, oh imwiseklahn “ahnsou isuh” me kileledi nan pwuhken Daniel?
7 Ehu kasalepen pasapengpen peidek wet mihmi nan pwuhken Daniel. Siohwa doadoahngki Nanmwarki en Papilon, Nepukadnesar, en kauwehla Serusalem ni tepin “ahnsou kileledi en wehi kan” nan pahr 607 B.C.E., oh E pil doadoahngki Nepukadnesar en kasalehda me wehi kan pahn kakaunte erein “ahnsou isuh” oh Wehin Koht sohte pahn kakaun erein ahnsowo. (Esekiel 21:26, 27; Daniel 4:16, 23-25) Ia uwen reirei “ahnsou isuh” pwukat? Nin duwen dahme Kaudiahl 11:2, 3, oh 12:6, 14 kin kasalehda, ahnsou siluh elep pahn reireiki rahn 1,260. Kahrehda, kitail wehwehki me ahnsou isuh pahn reireiki rahn 2,520. Ihte me kitail pahn anahne wehwehki duwen “ahnsou isuh”? Soh, pwe Siohwa doadoahngki soukohp Esekiel, iengen Daniel, ahl en wehwehki duwen karasaras akan oh mahsanih: “Rahn ehu pahrekiong pahr ehu, rahn ehu pahrekiong pahr ehu, iei me I padahkiong uhk.” (Esekiel 4:6, NW) Kahrehda, ahnsou isuh pahn reireiki pahr 2,520. Eri, ma kitail pahn doadoahngki pahr 607 B.C.E. nin duwen tepidahn ahnsou isuh oh kitail ese me ahnsou isuh reireiki pahr 2,520, kitail kak wehwehki me “ahnsou kileledi en wehi kan” imwisekla nan pahr 1914.
Kadehdehpen “Imwin Rahn akan”
8. Mehn kadehde dah kan me kin kasalehda me irair en sampah suwedla mwurin pahr 1914?
8 Wiewia kan nan sampah sang pahr 1914 kohdo kin kasalehda me kawehwehpen parakrap en mwowe me poahsoanda pohn wehwehki ahnsou nin duwen dahme Paipel kasalehda me pwung. Pein Sises kasalehda me mahwen, lehk, oh soumwahu laud kan pahn wia kilelepen “imwin koasoandi suwed wet.” (Madiu 24:3-8; Kaudiahl 6:2-8) Met inenen sansal sang pahr 1914 kohdo. Wahnpoaron Pohl pil kasalehda me lamalam oh madamadau en aramas ong meteikan pahn pil wekila. Soahng koaros me e kasalehda pweida rahnwet.—2 Timoty 3:1-5.
9. Dahme aramas teikan kin nda duwen irair en sampah sang pahr 1914 kohdo?
9 Ahpw, mehlel me “irair en sampah wie wekiwekila” sang pahr 1914 lel rahnwet? Emen ohl me wia sounpadahk men, Professor Robert Wohl, kasalehda nan nah pwuhk me oaralap koasoia The Generation of 1914 oh ntingihdi: “Irail me momour ni ahnsou me Mahwen Keieu en Sampah wiawi kin uhdahn kamehlele me ehu koasoandi en aramas imwisekla oh ehu koasoandi kapw tepida nan August 1914.” Emen toahkte me kin kaun palien madamadau roson ong World Health Organization, Dr. Jorge A. Costa e Silva, kasalehda me e kin kamehlele met, oh e ntingihdi: “Kitail kin mihmi nan ahnsou ehu me irair en sampah wie wekiwekila mwadang, kahrehda aramas kin pwunod, nsensuwed, pahtou wie lalaudla sang mahs.” Ke pil kin kamehlele met oh kilang nan pein ahmw mour?
10. Dahme Paipel kin kasalehda duwen ia kahrepe irair en sampah wie susuwedla sang pahr 1914 kohdo?
10 Ihs me pwukoahki suwedlahn irair en sampah wet? Kaudiahl 12:7-9 kasalehda ihs ih: “Mahwen ahpw tepida nanleng. Maikel [Sises Krais] oh ienge tohnleng kan mahweniong drakono [Sehdan me Tepil], oh drakono oh ienge kan mahweniong Maikel oh ienge ko. Drakono eri lohdi; eri, sohla dehu ehu mweimweiong ih oh ienge ko nanleng. Drakon kalaimwuno eri piskensang nanleng . . . e kin pitipitih sampah pwon.” Eri, kitail wehwehki met me Sehdan me Tepil kahrehda kahpwal pwukat wiwiawi sampah, oh mwurin a piskensang nanleng nan 1914: met wehwehki “meid suwediong sampah oh madau! Pwe Tepil leledohr rehmwa, oh e inenen lingeringer kowahlap pwehki eh ese me eh ahnsou mwotomwotalahr.”—Kaudiahl 12:10, 12.
Dahme Pahn Wiawi Ni Ahnsou Kohkohdo
11. (a) Dahme Sehdan kin wiewia pwehn pitih “sampah pwon”? (b) Dahme wahnpoaron Pohl kasalehda duwen mehkot me Sehdan pahn wia?
11 Pwehki Sehdan ese me eh ahnsou mwotomwotalahr, sang 1914 lel met, Sehdan kin kalakalaudehla ah doadoahk pwehn kak pitih “sampah pwon.” Pwehki e kin wia sounlikamw me keieu mai en pitih aramas akan, Sehdan kin, ni ahl me sohte sansal, kamwekid kaun en aramas akan oh irail me kin kahrehiong aramas en tepida wia soahng kapw kan pwehn kamwekamwekid aramas teikan. (2 Timoty 3:13; 1 Sohn 5:19) Ehu ahl me e kin pitihdi aramas iei en kahrehong irail en kamehlele me ah kaunda kak wahdo popohl. Pali laud en ahnsou, eh kamwekid aramas en kamehlele met kin pweida, oh met sansal sang madamadau en aramas pwe mendahki irair en sampah wie susuwedla, aramas kin ahnekihte koapworopwor me irair en sampah pahn mwahula. Wahnpoaron Pohl kohpada me mwohn koasoandi wet pahn imwisekla, Sehdan pahn kalakalaudehla eh doadoahk en kamwekid madamadau en aramas. Wahnpoaron Pohl ntingihdi: “Ni ahnsou me aramas akan pahn nda, ‘Mehkoaros meleilei oh mwahu!’ iei ahnsowo me apwal laud pahn mwadangete lelohng irail—e pahn mwadangete lelohng irail rasehng medek en neitik ong lih emen, oh aramas sohte pahn pitsang.”—1 Deselonika 5:3; Kaudiahl 16:13.
12. Soahng dah kan me wiwiawi nan atail ahnsou me kin kasalehda me aramas mwahuki wahdo popohl pohn sampah?
12 Nan sounpahr kerendo kan, irail me iang politik kan kin kalapw doadoahngki lepin lokaia duwehte “meleilei oh mwahu” pwehn kawehwe arail pwukoah. Irail pil kahdaneki pahr 1986 “Pahr en Popohl en Sampah Pwon,” mendahki e sohte undahn wiawi. Soangen ire pwukat kin kasalehda me kokohp en 1 Deselonika 5:3 wie pwepweida, de Pohl koasoia duwen pil ehu ahnsou kohkohdo me sampah pwon pahn kadehde?
13. Ni ahnsou me Pohl kohpada duwen ahnsou me aramas pahn nda “Mehkoaros meleilei oh mwahu!,” dahme e karasaiong kasohrala me pahn wiawi mwurin mwo, oh dahme kitail kak sukuhliki sang met?
13 Pwehki aramas sohte kak uhdahn wehwehki duwen wehwehn kokohp en Paipel lao lel kokohp pwukat pweida de ahnsou me irail wie pwepweida, eri kitail anahne awih oh kilang ia mwomwen kokohp en 1 Deselonika 5:3 pahn pweida. Ahpw, e inenen kesempwal en tehk me Pohl kapahrekiong ohla mwadang me pahn wiawi mwurin aramas pahn nda “Mehkoaros meleilei oh mwahu!” me pahn duwehte medek en neitik. Ni en lih liseian men kin lel kaduau en sounpwong, medek kin laudla. Liho kak rong kumwukumw en mohngiong en nah seri me mih nan kapehde oh pil e kin kak pehm mwekimwekid en serio nan kapehde. Mwein serio pil kin kick. Kilel pwukat kin wie lalaudla, oh ehu rahn liho kin lel ahnsou ehu me e kin pehm “medek en neitik” oh met kin kasalehda me ahnsou me serio pahn ipwidi—me liho kasikasik ahnsou werei—leledohr. Eri, pil duwehte ahnsou me aramas pahn nda “Mehkoaros meleilei oh mwahu!”—kitail sehse iaduwen kokohp wet pahn uhdahn pweida ahpw kitail ese me e pahn wiawi mwadang, e pahn “kamedek” ong aramas tohto ahpw e pahn imwikihla mehkot kaperen oh mehkot me kitail kasikasik ahnsou werei—iei kasohralahn soahng suwed kan oh tepidahn koasoandi kapw nin sampah.
14. Dahme pahn wiawi ni ahnsou kohkohdo, oh dahme mehpwukat pahn imwikihla?
14 Kasohrala wet pahn wia mehkot me pahn kahrehong Kristian lelepek kan en lemmwiki Koht ni arail kilikilang dahme wiawi. Keieu, nanmwarki en sampah kan (ahn Sehdan pwihn—palien politik) pahn uhwong irail me kin utungada Papilon Lapalap (ahn Sehdan pwihn—palien sarawi) oh pahn kauweirailla. (Kaudiahl 17:1, 15-18) Eri, ahn Sehdan pwihn pahn uhpene nanpwungarail, palien politik pahn uhwong palien sarawi, oh Sehdan sohte kak wia mehkot en kauhdi met. (Madiu 12:25, 26) Siohwa pahn kamwekid mohngiong en nanmwarki en sampah kan en “wia kupwure,” iei met: en kauwehla oh kasohrasang sampah irail me kin uhwong Koht sang palien sarawi—kaudok likamw akan. Mwurin kaudok likamw akan koaros pahn sohrala, Sises Krais pahn doadoahngki sapwellime sounpei en nanleng en kasohrala douluhl ahn Sehdan pwihn—palien politik oh palien pisnis. Mwurin mwo, Sehdan pahn selidi. Ahnsowo, soangen wiewia suwed koaros en sampah me wiawi ahnsou werei pahn imwisekla—met wehwehki koasoandi suwed en sampah wet pahn imwisekla.—Kaudiahl 16:14-16; 19:11-21; 20:1-3.
15, 16. Pwehki kitail wehwehki me “atail ahnsou mwotomwotalahr,” iaduwen met pahn kamwekid atail madamadau oh wiewia kan?
15 Iahd mehpwukat koaros pahn wiawi? Kitail sehse mehnia rahn de awa mehpwukat koaros pahn wiawi. (Madiu 24:36) Ahpw, kitail ese me “atail ahnsou mwotomwotalahr.” (1 Korint 7:29) Ihme kahrehda, e kin kesempwal me kitail doadoahngki mwahu atail ahnsou me luhwe. Iaduwen? Nin duwen wahnpoaron Pohl kawehwehda, kitail anahne ‘isaneki atail ahnsou mwahu koaros’ ong soahng kan me kesempwal oh tounmeteiki soahng kan me sohte kesempwal pwehn kak doadoahngki mwahu ehuehu rahn. Ia kahrepe? “Pwehki ahnsou pwukat ahnsou suwed kei.” Oh ma kitail pahn ‘kasawihada kupwuren Koht’ ong kitail, kitail sohte pahn mwamwahleki kisin ahnsou me luwehdi.—Episos 5:15-17; 1 Piter 4:1-4.
16 Pwehki kitail wehwehki me koasoandi suwed wet pahn kereniong imwisekla, iaduwen atail wehwehki met pahn kamwekid atail madamadau oh wiewia kan? Wahnpoaron Piter ntingihdi met pwehn sewese kitail: “Eri, ma mehpwukat pahn ohla nin duwe met, a ia duwen kitail, soangen mour dah me konehng kumwail en weweidki? Amwail mour uhdahn pahn konehng en kin mwakelekel oh kasarawihong Koht!” (2 Piter 3:11) Ih soangen aramas kitail en wia! Ma kitail men kapwaiada kaweid erpit en Piter, kitail anahne (1) tehk kanahieng me atail wiewia kan me mwakelekel oh kin wauneki Koht oh (2) tehk mwahu me atail ngoang nan doadoahk en papah Siohwa kin kasalehda uwen laud en atail limpoak ong Ih.
17. Soangen lidip en Sehdan dah kan me Kristian lelepek kan anahne kanahieng?
17 Limpoak ong Koht pahn sewese pere kitail sang sampah wet oh ah lidip kan. Pwehki kitail wehwehki duwen dahme pahn wiawi ong koasoandi suwed wet, e kin keper en lelkihda lingan en sampah suwed wet iangahki perenkihda peren en sampah oh elen mour en sampah. Mendahki kitail mihmi nan sampah wet oh doadoahk nan sampah wet, kitail en rong oh kapwaiada kaweid erpit en dehr doadoahngki sampah likamwete kitail men mihmihte nan sampah wet. (1 Korint 7:31) Ni mehlel, kitail en wia uwen atail kak koaros en dehr pitda pahn sampah wet oh likamw kan me e kin utungada. Sampah wet sohte pahn pweida ni e pahn songen kamwahuwihala kahpwal kan. Sampah wet sohte pahn kak mihmi kohkohlahte. Dahme kahrehda kitail esehki met? Pwehki Mahsen en Koht kin kasalehda met: “Sampah wet oh mehkoaros nin sampah me aramas kin inengieng kin sosohrala; ahpw me kin kapwaiada kupwuren Koht pahn momour kohkohlahte.”—1 Sohn 2:17.
Soahng Kaselel kan me Kohkohdo!
18, 19. Soangen wekidekla dah kan me ke kasikasik nan koasoandi en sampah kapw, oh dahme kahrehda e katapan atail kanengamah oh awiawih?
18 Siohwa pahn kerenieng kasohrala Sehdan oh ienge kan. Mwurin mwo, ki kapai en Koht, irail me pitsang kasohralahn koasoandi suwed wet pahn tepida kamwakelehda sampah pwe sampah en kak wia paradais erein ahnsou kohkohlahte. Mahwen solahr pahn wiawi nin sampah; Koht pahn “katokehdi mahwen wasa koaros nin sampah.” (Melkahka 46:9) Reken mwenge pahn wiliandi lehk lapalap en mahs ako, oh “reken wahn pilawa en kin wiewiawihte nan wehiet; wahnsahpw en kin kipehdi dohl akan.” (Melkahka 72:16) Wasahn imweteng, wasahn pwolis, soumwahu suwed kan me kin kohsang wendipene, aramas mwersuwed me kin kaunda aramas me kin netiki wini kasahliel, wasahn kopwung ong mweipeseng, kahpwal en mwohni, oh terrorism solahr pahn wiawi nin sampah.—Melkahka 37:29; Aiseia 33:24; Kaudiahl 21:3-5.
19 Aramas lik lik kei pahn iasada sang mehla oh irail pahn mihmi pohn sampah. Ia uwen kaperen en kilang ehu dih tuhwong pil ehu dih oh e pil pahn kaperen en kilang irail me sohte tuhpene wereila pwoalehdi arail peneinei oh kompoakparail! Kedekedeo, koaros me momour pahn kaudok ong Siohwa. (Kaudiahl 5:13) Ni ahnsou me wekidekla koaros wiawi, sampah pahn wiahla paradais. Ia pahn ahmw pepehm ni ahnsou me ke pahn kilang sampah wiahla paradais? Ke pahn perenki nda, ‘I awiawih met ahnsou werei, ahpw mie katepen ahi awiawih!’
[Nting tikitik me mi pahs]
a Nan pil ehu iren Paipel me pidada irair tohrohr, Pohl kasalehda me irail Kristian me keidi kan pahn “rasehng irail me iang sipai pwehki dahme irail wiewia kin sansal mwohn tohnsampah kan oh pil tohnleng kan.”—1 Korint 4:9, NW.
b Pwuhk Sarawi kin kasalehda me ohlahn Serusalem wiawi sounpahr 70 mwurin mehn Suhs me kalipilipla pwurodo nan pahr 537 B.C.E. (Seremaia 25:11, 12; Daniel 9:1-3) Ma ke men wadek duwen kawehwehpen “ahnsou kileledi en wehi kan” ni oaritik, menlau tehk pwuhken Reasoning From the Scriptures (Sounkadehdehn Siohwa kan wiahda pwuhk wet) ni pali 95-97.
Iaduwen Ke Kak Sapeng?
• Iaduwen mahsen en Pohl me “irair en sampah wie wekiwekidekla” pweida nan atail ahnsou?
• Iaduwen Paipel kin kasalehda duwen iahd “ahnsou kileledi en wehi kan” imwisekla?
• Iaduwen irair en sampah me wie wekiwekidekla kadehdehda me “imwin rahn akan” tepida nan pahr 1914?
• Iaduwen atail wehwehki me “atail ahnsou mwotomwotalahr” pahn kamwekid atail madamadau oh wiewia kan?
[Kilel nan Pali 30]
Ekiek sansaldahr!