Netikihla lidu kan sang Aprika ong Amerika kin wiahda mwohni laud
Saledeksang Kalidu—Mahs oh Met
Blessinga kohla Iurop, pwehki mie me inoukihong me e pahn alehdi doadoahk nin duwen sounseisei men. Ahpw mwurin e kamakamki rahn eisek oh arail kamasangkin ih me re pahn wia mehkot lemei ong eh peneinei, met idingkihong en wiahla emen me kin netiki paliwere.
Mwomwen lidu kan nan wehin Isip mahs
Blessing anahne wiahda mpen tala 200 lel 300 nan pwong ehu pwe en kak kapwungala eh pweipwand ong eh kaun me lella tala 40,000.b Blessing koasoia, “I kin kalapw medewe ien tang, ahpw I masak dahme re pahn wiahiong ei peneinei. I sohte kak pitla.” Dahme wiawihong ih pil kin wiawihong mpen aramas pahrar me kin wiahlahr lidu nan pesines en netiki paliwar nan sampah pwohn.
Kereniong sounpar 4,000 samwalahro, mie mwahnakapw men me adaneki Sosep me rie pwutak ko netikihla ih. Ih eri wiahla lidu men nan imwen emen me lapalap nan Isip. Weksang Blessing, en Sosep eh soumas sohte kin wiakauwe ih nin tapio. Ahpw ni ahnsou me e sohte men dukiong en eh soumaso pwoudo eh kin kasonge ih en wendi reh, liho karaunehki me Sosep kin song en angkehlailih. Irail eri kesehlong nan imweteng oh salihekihdi selmete.—Senesis 39:1-20; Melkahka 105:17, 18.
Sosep wia lidu men mahso; Blessing wia lidu men nan atail mwehi. Ahpw ira koaros mihla nan kahpwal pwehki wiewiahn netiki aramas me kin wiawi sangete mahs. Irail kan me kin netikihla aramas kin wiahki met elen alehdi mwohni.
MAHWEN KIN KAHREHDA TIAHK EN KALIDU EN WIAHLA PESINES LAUD EHU
Mahwen kin wia ahl keieu mengei ong wehi kan en alehdi neirail lidu kan. Ekei kin nda me nanmwarki en Isip Thutmose III koledi oh kaliduwihala aramas 90,000 nan ehu mahwen me e wia nan Kenan. Mehn Isip ko doadoahngki irail nin duwen lidu nan wasahn weirada takai kesempwal kan, kauwada imwen kaudok kan, oh wiahda dahu kan.
Ni mwehin Rom, mahwen kin wahdo neirail lidu tohto oh ekei pak mahwen kin wiawi pwehki tohto me kin men alehda lidu kan. Ele ni mwein tepin Kristian kan kereniong elep en aramas me mi nan Rom kin wia lidu kei. Mehn Isip oh Rom kin isaneki oh lemeiong neirail lidu kan. Karasepe, irail lidu kan me kin doadoahk nan wasahn weirada takai kesempwal kan nan Rom kin kalap lelete sounpar 30.
Tiahk en kalidu kin wie susuwedla. Sang nan pahr 1500 lel 1800 samwa, pesines en netiki lidu kan sang Aperika ong Amerika kin wiahda mwohni keieu laud nan sampah. Ehu ripoht sang UNESCO kasalehda me ‘nanpwungen ohl, lih oh seri riedeplimerar lel silidep me poarpoardi oh netila.’ Ele mwein meh lopw kei mehla nan arail seiloak nan madau en Atlantic. Emen lidu me pitila me adaneki Olaudah Equiano koasoia me ngilen weriwer en lih akan oh sengiseng en irail me pahn mehla kan kin wia mehkot me inenen kamasepwehk.
Kalidu kaidehn ihte mehkot kansensuwed me kin wiawi nan poadopoad mahso. Ehu pwihn me kin tehk en tohndoadoahk kan pwuhng (International Labour Organization) kasalehda me miehte ohl, lih oh seri meh riedep rar me mihmihte pahn kalidu oh sohte kin ale pweinerail de re kin ale pweipwei me inenen tikitik. Lidu kan nan rahnpwukat kin doadoahk nan wasa sakanakan oh pweisuwed me duwehte wasahn weirada takai kesempwal kan, wasahn wiahda kepwe, wasahn wiahda lepin takai mehn kou ihmw, wasahn netiki paliwar, oh nan imwen aramas akan. Mendahki met uhwong kosonned, soangen kalidu wet kin wie lalaudla.
Meh rar kei kin wiewiahte doadoahk en lidu
PITLA OH SALEDEKLA
Wiewia lemei ong lidu kan kin kahrehiong irail en pei pwehn saledekla. Ni mwehin tepin Kristian kan, emen ohl me kin pei nan wasahn mwadong me adaneki Spartacus iangahki lidu 100,000 uhwongada wehin Rom ahpw sohte pweida. Nan pahr 1700 samwa, lidu kan nan sapwen Hispaniolauhwongada arail soumas akan. Pwehki irair suwed me re kin lokolongki ni arail kin doadoahk nan mwaht en sehu kan kahrehda mahwen ehu wiawi erein sounpar 13. Met imwikihla sapwen Haiti en uhtohrda nan pahr 1804.
En mehn Israel kan ar pedoisang nan Isip uhdahn wia saledeksang kalidu me keieu pweida nan poadopoad en aramas. Mwein irail lella meh silirar, wehi ehu pwon, me saledeksang kalidu nan Isip. Re uhdahn warohng saledekla. Paipel kawehwehda me arail mour nan Isip wia “mour apwal en kalidu.” (Eksodus 1:11-14) Emen Parao pil kemehla seri kan pwehn kauhdi mehn Israel kan ren dehr tohtohla.—Eksodus 1:8-22.
En mehn Israel kan ar saledeksang kanaudok nan Isip wia mehkot tohrohr pwehki Koht me ketin sewese irail en saledekla. Koht mahsanihong Moses: “I dehdehkiher uwen ar lokolok laud. Eri, I kohdidohng kapitasang irail rehn mehn Isip kan.” (Eksodus 3:7, 8) Lao lel rahnwet mehn Suhs kan wasa koaros kin kasarawi Pahsohpa ehuehu pahr pwehn katamanda met.—Eksodus 12:14.
KASOHRALAHN KALIDU
Paipel mahsanih me “atail Koht, sohte kin . . . uhpalihki me sapwung” oh e kin kamehlelehiong kitail me e sohte kin ketin wekila. (2 Kronikel 19:7; Malakai 3:6) Koht ketin poaronehdo Sises en ketin ‘lohkihong me sensel kan ar saledek . . . oh pwe en kasaledekala irail kan me mihmi nan apwal.’ (Luk 4:18) Ia duwe, met wehwehki me lidu kan koaros alehdier arail saledek? Sansal me soh. Sises ketido pwehn kasaledekla aramas sang kalidu pahn dihp oh mehla. Mwuri e ketihtihki: “Me mehlelo pahn kasaledengkumwailla.” (Sohn 8:32) Pil rahnwet padahk mehlel me Sises ketin padahngki kin kasaledekla aramas ni ahl tohto.—Menlau kilang koakon “Saledeksang Ehu Soangen Kalidu.”
Ni mehlel, Koht ketin sewese Sosep oh Blessing pwehn saledeksang kalidu ni ahl me wekpeseng. Ke kak diar mwekid kapwuriamwei kan me wiawihong Sosep nan irelaud 39 lel 41 nan Pwuhken Senesis. Oh mwomwen Blessing eh diarada saledek pil uhdahn kapwuriamwei.
Blessing kohla Spain mwurin eh lekdeksang nan ehu wehi nan Iurop. Wasao e tuhwong Sounkadehdehn Siohwa kan oh tepida onop Paipel rehrail. E koasoanehdi en kamwahwihala eh mour, oh e diarada ehu doadoahk oh padahkihong eh kaun en mahso en katikala uwen mwohni me e pahn pwapwain ehuehu sounpwong. Ehu rahno, eh kaun en mwoweo delepwohnlahng Blessing. E men kihsang en Blessing eh pweipwando oh peki mahk reh. Dahme wiawi? Eh kaun en mahso pil tepida onop Paipel rehn Sounkadehdehn Siohwa kan. Blessing nda: “Padahk mehlel pahn kasaledekiukala ni ahl kapwuriamwei kan.”
Siohwa ketin kupwurtoutoukihla mour apwal en mehn Israel ko ni arail wia lidu kei nan Isip; e pil sapwellimaniki soangen pepehmohte duwen kopwung sapahrek me kin wiawi rahnpwukat. Mehlel, wekidekla laud nan koasoandi en aramas anahne wiawi pwehn kauhdi wiepen kalidu koaros. Ahpw Koht ketin inoukihda en ketikihdo soangen wekidekla wet. “Eri, kitail koapworopwor oh awiawih lahng kapw oh sampah kapw, wasa me pwungen kalahngan en Koht pahn poadada ie poatopoat, duwen eh ketin inoukidahr.”—2 Piter 3:13
a Ahd kan me pwarada wasaht kaidehn uhdahn adarail.
b Ni ahnsowo mwohni en Iurop kin kereniong wehte tala en US.