IRELAUD 7
Ke Kin Kesempwalki Mour Duwehte Koht?
“Komwi me poahsoan en mour koaros.”—MELKAHKA 36:9.
1, 2. Kisakis kaselel dahieu sang rehn Koht me inenen kesempwal rahnpwukat, oh dahme kahrehda?
SAMATAIL nanleng ketikihong kitail kisakis kesempwal ehu, iei mour nin duwen aramas me ahneki koahiek en kahlemengih sapwellime irair kan. (Senesis 1:27) Pwehki kisakis kaselel wet, kitail kak wehwehki ia duwen atail kak doadoahngki ire mehlel kan oh kaweid kan en Paipel. Sang ni atail kin doadoahngki ire pwukat, kitail kak kekeirda oh wia aramas koahiek kei me kin poakohng Siohwa oh “ahnlahr oh eselahr wekpeseng en me mwahu oh me suwed.”—Ipru 5:14.
2 Atail koahiek en doadoahngki ire mehlel kan oh kaweid kan en Paipel kin inenen kesempwal rahnwet. Met pwehki mour en rahnpwukat uhdahn apwalla oh aramas sohte kak wiahda kosonned kan me kak apwalihala kahpwal kan koaros me ele kak pwarada nan atail mour. Wiepen palien wini kin kasalehda ire wet, ahpw mehlel me pid wini kan oh wiepe kan me pid nta. Ire wet kin wia mehkot kesempwal ong irail koaros me men peikiong Siohwa. Ma kitail wehwehki ire mehlel en Paipel kan me pid nta, kitail pahn kak wiahda pilipil mwahu kan me pahn sewese kitail en kolokol nsenmwakelekel oh dadaurete ni limpoak en Koht. (Lepin Padahk 2:6-11) Kitail pahn tehkpene ekei ire pwukat.
MOUR OH NTA ME SARAWI
3, 4. Iahd me Paipel tepin kasalehda me nta me sarawi? Ire mehlel dah kan me pidada met?
3 Mwurinte en Kain eh kemehla Eipel iei tepin Siohwa eh ketin kasalehda ia duwen mour oh nta ara kin dokpene oh ia uwen sarawi en mepwukat. Koht mahsanihong Kain: “Ntahn riomwo liklikwerih ie sang nanpwel.” (Senesis 4:10) Ong Siohwa, ntahn Eipel kin wiliandi eh mour me kamakamala. Kahrehda ni karasaras, ntahn Eipel kin likwerih Koht oh peki reh pwehn ikih.—Ipru 12:24.
4 Mwurin Nohliko ni mwehin Noha, Koht ketin mweidohng aramas akan en kang uduk en mahn akan ahpw kaidehn nta. Koht mahsanih: “Ihte me kumwail sohte pahn tungoalehn: uduk me mie nta, I sohte mweidada pwehki mour mi nan nta. Mehmen me pahn kihsang amwail mour, I pahn kalokehki mehla.” (Senesis 9:4, 5) Kosonned wet kin kohwong kadaudoken Noha koaros leledo atail ahnsou. Met pahrekiong dahme Koht mahsanihong Kain me nta kin wiliandi soangen mour koaros. Met pil kasalehda me Siohwa, me iei Utupen mour, pahn ketin kapwukoahki aramas koaros me sohte kin wauneki mour oh nta.—Melkahka 36:9.
5, 6. Ia duwen Kosonned en Moses eh kasalehda me nta me sarawi oh kesempwal? (Menlau kilang koakon “Wauneki Mour en Mahn akan.”)
5 Ire mehlel riau pwukat pil kin sansalda nan Kosonned en Moses. Lipai 17:10, 11 mahsanih: “Ma mehn Israel men de mehn liki men me kin kousoan rehn mehn Israel kan pahn tungoale uduk me nta mihmihte ie, KAUN-O pahn ketin sohpeisang oh e solahr pahn wiahki ih kisehn sapwellime aramas akan. Mour en mehkoaros me momour kin mihmi ni nta, ihme KAUN-O ketin koasoanehkihdi pwe nta koaros en kin wudekiong pohn pei sarawio pwehn kin kihsang dipen aramas akan. Nta, me iei mour, iei me kin kihsang dihp.”a—Menlau kilang koakon “Manaman en Nta me Kin Tomwki Dihp.”
6 Ma irail sohte pahn doadoahngki ntahn mahn emen ong pei sarawi, re anahne kakerehdi pohn pwehl. Ni karasaras, re kin kapwurehla mour ong Siohwa me sapwellimaniki mouro. (Deuderonomi 12:16; Esekiel 18:4) Ahpw mehn Israel kan sohte anahne nohn daulihala ni arail pahn kihsang nta sang mahn akan. Ma emen mehn Israel kemehla mahn emen ni ahl me konehng oh song en kihsang nta ni uwen eh kak, e kak kolokol nsenmwakelekel ni eh kin kang uduk pwehki e kin kasalehda eh wauneki Ih me ketikihda mour.
7. Ia duwen Depit eh kasalehda eh wauneki me nta me sarawi?
7 Depit wia “soangen ohl me [Koht] kupwurki” oh e kin wehwehki mouren kosonned en Koht me pid nta. (Wiewia 13:22) Ehu ahnsowo, e uhdahn men nimpilda. Nah ohl silimen pepei kohlahng nan kahnimpwal en arail imwintihti kan pwehn idipil oh wahdohng ih. Ia duwen Depit eh mwekidki met? E koasoia: “I sohte pahn nim pihlet. Pwe ma I nim, e pahn rasehng me I niminim ntahn ohl silimenet me pangala ar mour nan keper laud.” Ong Depit, pihlo duwehte ntahn ohl silimeno. Kahrehda mendahki ia uwen eh men nimpilda, e “wudekihla pwehn meirongkihong” Siohwa.—2 Samuel 23:15-17.
8, 9. Ia duwe, sapwellimen Koht koasoandi ong mour oh nta wekila ni ahnsou me tepin mwomwohdisohn Kristian miehla? Menlau kawehwehda.
8 Mpen sounpar 2,400 mwurin Siohwa ketikihong Noha kehkehlik duwen nta, oh mpen sounpar 1,500 mwurin Kosonned en Moses eh wiawihda, Siohwa ketin kamwakid pwihn me kin apwalih mwomwohdiso pwon en tepin Kristian kan en ntingihdi: “Se sohte pahn katautauwihkin kumwail mehkot likin soangen kosonned pwukat me konehng: kumwail dehr tungoale mwenge kan me meirongalahr ong dikedik en eni kan; dehr tungoale nta; dehr tungoale mahn mwopwula; oh kumwail en pil liksang nenek.”—Wiewia 15:28, 29.
9 E sansal me pwihn wet wehwehki me nta me sarawi oh en doadoahngki ni ahl sapwung kin sapwung duwehte pwongih dikedik en eni de tiahk samin me pid wia nsenen pwopwoud. Kristian mehlel kan rahnwet kin pwungki koasoandi wet. Oh pwehki arail kin medemedewe ire mehlel kan oh mouren kosonned kan en Paipel, irail kak wiahda pilipil kan me kak kaperenda Siohwa me pid doadoahngki nta.
WIEPEN PALIEN WINI ME PID NTA
Ia duwen ei kak kawehwehiong toahkte men ei pilipil me pid duwen nta?
10, 11. (a) Ia madamadau en Sounkadehdehn Siohwa kan me pid doken nta oh ale soahng pahieu me wiahda nta? (b) Wiepe dah kan me pid nta me pilipil en Kristian akan kak wekpeseng?
10 Sounkadehdehn Siohwa kan kin wehwehki me “dehr tungoale nta” wehwehki en dehr ale doken nta oh kihda arail nta ong aramas teikan de nekidala arail nta pwehn doadoahngki mwuhr ong doken nta. Pwehki arail wauneki sapwellimen Koht kosonned, irail sohte pil kin ale soahng pahieu kan me wiahda nta duwehte: red cell kan, white cell kan, platelet kan, oh plasma.
11 Rahnpwukat, soahng pahieu pwukat kak nehnehpeseng ong soahng kan me inenen tikitik me kin kadoadoahk ong soangsoangen ahl kan. Ia duwe, Kristian emen kak ale soahng tikitik pwukat? E kin wiahki mepwukat “nta”? Emenemen anahne wiahda pein eh pilipil. Met pil duwehte eh pahn pein pilada ma e pahn doadoahngki ekei wiepe kan me kin doadoahngki pein eh nta, ahpw e anahne kanahieng pwe eh nta sohte pahn nekidekla.—Menlau kilang oaralap “Soahng kan me Inenen Tikitik me Kohsang nan Nta oh Wiepen Pwal kan” nan Oaritik kan.
12. Ia duwen atail pahn doadoahngki kadeikpen loalatail pwehn wiahda pilipil kan?
12 Ia duwe, ma emenemen kak pein wiahda eh pilipil, met wehwehki me dahme e pilada sohte kesempwal ong Siohwa? Soh, pwehki e kin ketin nsenohki atail madamadau oh kahrepen atail pilipil kan. (Wadek Lepin Padahk 17:3; 24:12.) Mwurin atail kin peki rehn Siohwa sawas oh wia roporop ong wini kan oh wiepe kan, kitail anahne rong dahme kadeikpen loalatail kin padahkihong kitail. (Rom 14:2, 22, 23) Meteikan sohte kak idingkihong kitail en wia dahme re pilada, de kitail en dehr idek, “Dahme ke pahn wia ma ke mi nan ei irair?” Emenemen Kristian anahne “pein wa eh wisik.”b—Kalesia 6:5; Rom 14:12; menlau kilang koakon “I Kin Wiahki Nta Mehkot Sarawi?”
SAPWELLIMEN SIOHWA KOSONNED KAN KIN KASALEHDA LIMPOAK
13. Dahme kosonned kan, ire mehlel kan oh kaweid kan me kohsang rehn Siohwa kin kasalehda duwen ih? Menlau kihda ehu karasaras.
13 Kosonned kan oh ire mehlel kan oh kaweid kan en Paipel kin kasalehda me Siohwa wia Sounkou kosonned erpit men oh Sahm limpoak me kin ketin nsenohki kamwahupen sapwellime kan. (Melkahka 19:7-11) Mendahki kehkehlik en “dehr tungoale . . . nta” sohte wiawihda ong roson en paliwar, ahpw e kak pere kitail sang soumwahu kan me kohsang doken nta. (Wiewia 15:20) Toahkte tohto kin nda me pwal me sohte doadoahngki nta me keieu mwahu. Ong Kristian mehlel kan, soahng pwukat kin kadehdehda sapwellimen Siohwa erpit unsek oh limpoak.—Wadek Aiseia 55:9; Sohn 14:21, 23.
14, 15. (a) Mehnia kosonned kan me kin kasalehda sapwellimen Koht limpoak ong sapwellime aramas akan? (b) Ia duwen omw kak doadoahngki mouren kosonned pwukat?
14 Sapwellimen Siohwa kosonned kan ong mehn Israel en mahs kin kasalehda me e kin ketin nsenohki sapwellime aramas akan. Karasepe, e ketin padahkihong mehn Israel kan me re pahn kihong kehl ehu me kapil keilen pwelengen imwarail kan pwehn dehr kahrehda emen en pwupwudi, pwehki aramas kin kalapw doadoahngki wasao. (Deuderonomi 22:8; 1 Samuel 9:25, 26; Nehmaia 8:16; Wiewia 10:9) Koht pil ketin padahkihong irail me kouwol keper kan anahne kehledi. (Eksodus 21:28, 29) Ma emen sohte kapwaiada kosonned pwukat, met pahn kasalehda me e mwamwahliki kamwahupen meteikan oh e pahn kakete pwukoahki arail mour.
15 Ia duwen omw kak doadoahngki mouren kosonned pwukat? Ke sou medewe duwen weromw sidohsa, mwomwen omw tangahki sidohsa, noumw mahn akan, imwomw, omw wasahn doadoahk oh soangen mehn kamweit kan me ke kin wia? Nan ekei sahpw kan, me pwulopwul tohto kin mehkihla aksident pwehki re sohte kin nsenohki ia uwen keper en arail wiewia kan. Ahpw, me pwulopwul kan me men dadaurete ni limpoak en Koht kin kesempwalki mour oh re sohte kin wia mehn kamweit kan me keper. Re sohte kin medewe me re sohte pahn lelohng kahpwal. Ahpw irail kin perenki arail wie pwulopwulte ni arail kin kanahieng ren dehr loiong kahpwal kan.—Eklesiasdes 11:9, 10.
16. Mehnia mouren kosonned en Paipel kin kadoadoahk ong kauwehla liseian? (Pil menlau kilang dahme ntingdi pah.)
16 Mour en seri pwelel me saikinte ipwidi pil kesempwal ong Koht. Nan Israel en mahs, ma emen kamedekihala lih liseian men oh liho de serio mehkihla, Koht ketin kilangwohng ih soun kamaramas men oh e anahne pwainki “mour ong mour.”c (Wadek Eksodus 21:22, 23.d) Kahrehda medewehla sapwellimen Siohwa pepehm ni eh kin mahsanih kamakamalahn seri tohto me saikinte ipwidi sounpar koaros. Met kin kalapw wiawi pwehki aramas tohto kin nsenohkihte dahme irail men wia oh pwe ren kin wiahte tiahk samin kan.
17. Ia duwen omw kak sewese emen me kauwehla eh liseian mwohn e esehla sapwellimen Koht koasoandi kan?
17 Ia duwen ma lih emen kauwehla eh liseian mwohn e esehla padahk mehlel en Paipel? E sohte kak ale mahk sang rehn Koht? E uhdahn kak! Emen me koluhla mehlel kak ale sapwellimen Siohwa mahk pwehki sapwellimen Sises nta. (Melkahka 103:8-14; Episos 1:7) Krais mahsanih: “I sohte kodohn ndahng me lelepek kan re en wiliakapwala, pwe me dipan akan.”—Luk 5:32.
LIKSANG MADAMADAU SUWED!
18. Ia duwen Paipel eh kin kasalehda dahme kin kahrehda tiahk lemei oh kamaramas?
18 Siohwa kupwurki kitail en wia laud sang en dehr kauwehla meteikan. E kupwurki kitail en kihsang kailok nan atail mohngiong pwehki irair wet kin kahrehda tiahk lemei oh kamaramas. “Mehmen me kin kailongki rie, ih sounkam aramas emen, oh kumwail ese me sounkam aramas sohte kak ahneki mour soutuk.” (1 Sohn 3:15) Soangen aramas menet sohte kin ihte kailongki rie Kristian ahpw e men rie Kristiano en mehla. Eh kailok pahn sansalda sang eh kin karaun likamwih rie Kristian oh nda me e wiahda mehkot suwed me kak kahrehda sapwellimen Koht kadeik. (Lipai 19:16; Deuderonomi 19:18-21; Madiu 5:22) Ia uwen kesempwal kitail en kihsang kailok nan atail mohngiong!—Seims 1:14, 15; 4:1-3.
19. Ia duwen aramas men me kin kapwaiada ire mehlel kan oh kaweid kan en Paipel kin kilangwohng iren Paipel kan duwehte Melkahka 11:5 oh Pilipai 4:8, 9?
19 Irail kan me kin kesempwalki mour duwehte Siohwa oh men dadaurete ni sapwellime limpoak kin liksang soangen tiahk lemei koaros. Melkahka 11:5, NW mahsanih: “E kin ketin kalahdeki kowahlap me kin perenki tiahk lemei.” Iren Paipel wet sohte kin kasalehdahte soangen Koht dahmen ih; e kin pil kasalehda ire mehlel ehu me kin kaweid atail mour. E kin kamwakid irail kan me kin poakohng Koht en liksang soangen mehn kamweit kan me kakete kangoange irail en wia tiahk lemei. Mahsen pwukat, Siohwa “kin ketikihong kitail popohl,” kin kamwakid sapwellime ladu kan en audehkihda arail madamadau oh mohngiong soangen irair kan me kak wiahda popohl me duwehte soahng mwahu kan me kaselel oh waun oh me kapingpe mie.—Wadek Pilipai 4:8, 9.
DEHR IANG PWIHN KAN ME PWUKOAHKI MEHLAHN ARAMAS
20-22. Ia madamadau en Kristian akan ong sampah, oh dahme kahrehda?
20 Mwohn silangin Koht, en Sehdan eh koasoandien sampah pwon kin pwukoahki mehlahn aramas akan. Eh koasoandi en politik me Paipel kin kahdaneki mahn lawalo kan kemelahr aramas tohto pil iangahki sapwellimen Siohwa ladu kan. (Daniel 8:3, 4, 20-22; Kaudiahl 13:1, 2, 7, 8) Palien pesines oh sains kin iangala palien politik pwukat pwehn wiahda dipwisou en mahwen kehlail kan oh wiahda mwohni laud. Ia uwen eh mehlel me “sampah unsek mi pahn manaman en Me Suwedo”!—1 Sohn 5:19.
21 Pwehki sapwellimen Sises tohnpadahk kan “kaidehn kisehn sampah” ahpw re kin kolokol arail soupoupali ong politik oh mahwen kan, irail sohte kin pwukoahki mehlahn aramas.e (Sohn 15:19; 17:16) Irail kin alasang Sises Krais oh sohte kin wia tiahk lemei ni ahnsou me aramas kin kaloke irail. Irail kin kasalehda limpoak ong arail imwintihti kan oh pil kin kapakapkin irail.—Madiu 5:44; Rom 12:17-21.
22 Kristian mehlel kan pil kin liksang en iang pidada ‘Papilon Lapalap’ me iei minimin en kaudok likamw koaros me keieu pwukoahki mehlahn aramas akan. Paipel mahsanih me nan Papilon Lapalapo, “ntahn soukohp oh sapwellimen Koht aramas akan eh dierekdahr ie, iei, ntahn irail koaros me kamakamalahr nin sampah.” Ihme kahrehda kitail aleier kehkehlik wet: “Kumwail, nei aramas akan, kumwail tang! Kumwail tangasang!”—Kaudiahl 17:6; 18:2, 4, 24.
23. Ia wehwehn en tangasang nan Papilon Lapalap?
23 En tangasang nan Papilon Lapalap kin pidada laud sang en kihsang edomw nan pwihn en kaudok likamw. Met pil pidada en kailongki wiewia suwed kan me pelien lamalam likamw kin mweidada de kangoange aramas en wia, duwehte tiahk samin, iang pidada politik oh noahrok kepwe. (Wadek Melkahka 97:10; Kaudiahl 18:7, 9, 11-17) Ia uwen wiewia pwukat ar kin kalapw kahrehda kamaramas!
24, 25. (a) Dahme poahsoanehda en Koht eh kak ketin mahkohng emen me koluhkihla eh pwukoahki mehlahn aramas? (b) Mehnia koasoandi ni ahnsoun Paipel me met kin katamankihong kitail?
24 Mwohn atail tepida iang kaudok mehlel, emenemen kitail kin utungada ahn Sehdan koasoandi oh ihme kahrehda kitail kin iang pwukoahki mehlahn aramas akan. Ahpw, kitail wekilahr oh kakairada atail pwoson meirong en pweinen pweipwei sapahl en Krais oh inoukihong Koht atail mour. Met kitail kak ale sapwellimen Koht mahk oh mehn perepatail ong atail nanpwungmwahu reh. (Wiewia 3:19) Mehn perepe wet kin katamankihong kitail kahnimw en rukula kan nan ahnsou kan en Paipel.—Nempe 35:11-15; Deuderonomi 21:1-9.
25 Ia mwomwen koasoandi wet eh kin doadoahk? Ma mehn Israel men depweila oh kemehla aramas emen, e kak tangala nan kahnimw en rukula. Mwurin sounkopwung kan wiahda kopwung, aramaso anahne kousoan nan kahnimwo lao lel mehlahn samworo lapalap. Mwurin mwo, e kak saledek en kousoan wasa sohte lipilipil. Ia uwen kaselel en koasoandi wet eh kin kasalehda sapwellimen Koht mahk oh uwen Koht eh kin ketin kesempwalki mour en aramas! Kahnimw en rukula kan kin duwehte sapwellimen Koht koasoandi me poahsoankihda meirong en pweinen pweipwei sapahl en Krais. Koasoandi wet kak pere kitail sang kamakamala pwehki atail depweila oh kauwehla kosonned en Koht me pid mour oh nta. Ke kin kesempwalki koasoandi wet? Ia duwen omw kak kasalehda met? Ehu ahl iei en luke meteikan en iang uhk iang uhk ale sapwellimen Koht koasoandi ong perepatail, ahpw mehlel pwehki kitail kerenlahng “kahn kamakam kowahlap.”—Madiu 24:21, NW; 2 Korint 6:1, 2.
KESEMPWALKI MOUR NI OMW KIN KALOHKI WEHIO
26-28. Ia duwen atail irair eh kin duwehte irair en soukohp Esekiel? Ia duwen atail kak dadaurete ni limpoak en Koht?
26 Irair en sapwellimen Koht aramas akan rahnwet kin katamankin kitail soukohp Esekiel. Siohwa ketin doadoahngki ih nin duwen silepe men ong mehn Israel kan. Koht mahsanih: “Ke pahn padahkihong irail pakair wet me I kihong uhk.” Ma Esekiel sohte kapwaiada eh pwukoa, e pahn pwukoahki arail mehla ni ahnsou me Serusalem pahn lelohng kadeik. (Esekiel 33:7-9) Ahpw Esekiel kin peik kahrehda e sohte pwukoahki mehlahn aramas akan.
27 Rahnwet, imwin koasoandi en Sehdan kerendohr. Kahrehda Sounkadehdehn Siohwa kan kin wiahki arail pwukoa oh pwais en pakairki rongamwahu en Wehio oh ahnsou me Koht “pahn ketin kalowehdi ar imwintihti kan.” (Aiseia 61:2; Madiu 24:14) Ke kin uhdahn iang doadoahk kesempwal wet? Wahnpoaron Pohl kin kesempwalki eh pwukoa en kalohk. Ihme kahrehda e kak koasoia: “I sohte pahn pwukoahki, pwehki I sohte ekihsang kumwail ei kasalehiong kumwail unsek en kupwur en Koht.” (Wiewia 20:26, 27) Ia uwen met eh wia mehn kahlemeng mwahu ong kitail!
28 Pwe kitail en dadaurete ni limpoak en samatail Siohwa, kitail anahne wia laudsang ahneki sapwellime madamadau ong mour oh nta. Kitail pil anahne kolokol atail mwakelekel mwohn silangi. Kitail pahn tehkpene ire wet nan irelaud en mwuhr.
a Me pid duwen sapwellimen Koht mahsen, “mour en mehkoaros me momour kin mihmi nin nta,” ehu pwuhk koasoia: “Mahsen pwukat uhdahn mehlel, mendahki nta kak wehwehki mour ni lokaiahn karasaras: ehuehu kisehn nta (blood cell) anahn ong mour.”—Scientific American.
b Menlau kilang Kahn Iroir en December 1, 2004, pali 13-18, me Sounkadehdehn Siohwa kan wiahda.
c Sounnting en dikseneri en Paipel kan kin koasoia me lepin lokaia kan me kadoadoahk nan Eksodus 21:23 “sohte kin doakedoakehte ohla me wiawihong liho kelehpw.” Ke pil kak tehk me Paipel sohte kasalehda me sapwellimen Siohwa kadeik kin poahsoankihda ia uwen werei me serio mi nan kapehden eh nohno.
d Eksodus 21:22, 23, NW: “Ma ohl kan pahn peida oh re uhdahn kahrehiong lih liseian men en medekla oh . . . ma mehla wiawi, eri kumwail anahne dupungki mour ong mour.”
e Menlau kilang Irelaud 5, “Ia Duwen Atail Kak Tohrohr Sang Sampah?”
f Pwehn kalaudehla omw wehwehki ire pwukat, menlau kilang oaralap “Soahng kan me Inenen Tikitik me Kohsang nan Nta oh Wiepen Pwal kan” nan Oaritik kan.