Krtidohn Sises De Sises Ketiehr—Mehnia?
“Kilel dah me pahn kasalehda ahnsoun omwi ketiehr oh imwin sampah?”—MADIU 24:3.
1. Ia kahrepe Sises wia peidek kan?
SISES kin doadoahngki peidek kan ni ahl me pahn kamwekidada madamadau en sapwellime sounrongorong kan, oh pil kin sewese irail en medemedewe irair kan ni ahl kapw ehu. (Mark 12:35-37; Luk 6:9; 9:20; 20:3, 4) Kitail pil kak kalahnganki me e pil sapengki peidek kan me e kihda. Sapwellime pasepeng kan kin kasansalehda padahk mehlel kan ong kitail.—Mark 7:17-23; 9:11-13; 10:10-12; 12:18-27.
2. Mehnia peidek kitail anahne en tehk ni ahnsowet?
2 Nan pwuhken Madiu 24:3, kitail diarada peidek kan me keieu kesempwal me Sises sapengla. Ahn Sises mour nin sampah wet kereniong pahn imwisekila, e ahpwtehn peneuwih irail me Tehnpas en Serusalem pahn ohla, oh met pahn wiahda ehu kilel en kaimwisekelahn koasondi en Mehn Suhs akan. Madiu pil koasoi: “Ni eh ketidiong kommoal pohn Nahnahn Olip, tohnpadahk ko ahpw patohdo kelehpwla reh; re ahpw patohwanohng, “Komw ketin mahsanihong kiht ahnsou dah me mepwukat pahn wiawi, oh kilel dah kei me pahn kasalehda ahnsoun omwi ketier [“ketido,” King James Version] oh imwin sampah.”—Madiu 24:3.
3, 4. Wekpeseng kesempwal dahieu mie ong iaduwen Paipel kan kin kawehwehda lepin lokaia kesempwal ehu nan pwuhken Madiu 24:3?
3 Aramas rar kei me kin wadek Paipel waponki, ‘Dahme kahrehda wahnpoaron kan en Sises wia peidek wet, oh iaduwen I pahn mwekidki ahn Sises pasepeng ong peidek wet?’ Sises sapengki me pohn tehn tuhke kan kin kasansalehda me ahnsoun summer “kerendohr.” (Madiu 24:32, 33) Ihme, tohto pelien lamalam lemeleme me wahnpoaron ko wia peidek ong ehu kilel ong iahd Sises pahn “ketido,” kilelo me pahn kasalehda me Sises kereniong pahn pwurodo. Irail kamehlele me ahnsou Sises pahn “ketido”, iei ahnsowo me e pahn ale Kristian akan nanleng oh imwin sampah pahn wiawi. Komw pil kin kamehlele padahk wet me pwung?
4 Ekei Paipel kan duwehte New World Translation of the Holy Scriptures sohte kin doadoahngki lepin loakaia “ketido” ong iren Paipelo me kitail ahptehn koasoi duwen, ahpw irail doadoahngki lepin lokaia “ketier.” Ele mwein dahme wahnpoaron ko peidek oh dahme Sises sapengeki wekpesang dahme pelien lamalam kan kin padahngki nan ahr ihmw sarawi kan nan rahnpwukat? Ia uhdahn wehwehn peidek ko? Oh dahme Sises sapengki?
Dahme Re Peipeidek?
5, 6. Dahme kitail kak ndahki ong ahn wahnpoaron ko madamadau ni ahnsou re kin wia peidek me kitail wadek nan Madiu 24:3?
5 En medewela duwen dahme Sises koasoi duwen tehnpaso, wahnpoaron ko ele medemedewe duwen koasondi en mehn Suhs akan ni ahnsou re wia peidek ong ‘kilel ehu ong iahd e pahn ketier[de, “ketido”] oh imwin koasondi [wehwehki, “ahnsou ehu de dih].’—Pil kilang lepin lokaia “sampah” nan 1 Korint 10:11 oh Kalesia 1:4, KJ.
6 Ni ahnsowo wahnpoaron ko sohte nohn kolodi padahk kan en Sises ni unsek. Ekis mwowe, re lemeleme me “wehin Koht nektehn pahn sansalda.” (Luk 19:11; Madiu 16:21-23; Mark 10:35-40) Oh pil mwurin arail koasoiapene pohn nahna Olip, ahpw mwohn irail ale ngehn sarawi, re idek ma Sises pahn pwurehng kasapahldo Wehio ong Israel ni ahnsowo.—Wiewia 1:6.
7. Ia kahrepe wahnpoaron ko idek rehn Sises duwen eh pwukoah ni ahnsou kohkohdo?
7 Ahpw, irail ese me e pahn samwalahr, pwe ekis mwowe sang met e mahsanih: “Maraino pahn mihmihte nanpwungamwail ni ahnsou kis. Eri, kumwail weweidki maraino ni eh mi rehmwail.” (Sohn 12:35; Luk 19:12-27) Eri irail medemedewe, ‘Ma Sises pahn kohkohla sang rehrail, iaduwen kitail pahn pohnese ahnsou eh pahn pwurodo?’ Ni ahnsou e pwarada nin duwen Mesaia, pali moaron aramas sohte pohnese ih. Oh ekis daulih sounpahr ehu mwuri, tohnpadahk kan kin ngidingidki wia peidek duwen ma e pahn kapwaiada soahng koaros me kohpada Mesaia en wia. (Madiu 11:2, 3) Eri, wahnpoaron ko ahneki kahrepe mwahu en peidek duwen ahnsou kohkohdo. Ahpw, irail idek rehn Sises duwen kilelo me pahn kasansalehda me e pahn kereniong ketido de ong mehkot tohrohr?
8. Wahnpoaron ko doadoahngki mehnia lokaia ahnsou re koasoi rehn Sises?
8 Medewehla ma kowe emen mahnpihr me rongorong koasoiapene me wiawi pohn Nahna Olip. (Pil Kilang Eklesiasdes 10:20.) Ele mwein ke rong Sises oh sapwellime wahnpoaron ko doadoangki lokaiahn Ipru ahnsou re koasoakoasoaipene nanpwungarail. (Mark 14:70; Sohn 5:2; 19:17, 20; Wiewia 21:40) Ahpw, sansal re pil esehla lokaiahn Krihk.
Dahme Madiu Ntingidi—Ni Lokaiahn Krihk
9. Pali moron kawehweh ong pwuhken Madiu kin poasonehda pohn dah
9 Mehn kadehde kan sangete kariau en centuri C.E. kin kadehdehda me Madiu ntingihdi eh kisinlikou en rongamwahu-o ni lokaiahn Ipru. Sansal, mwuri, e ntinghdi ni lokaiahn Krihk. Tohto kisinlikou kan ni lokaiahn Krihk me nekidala lao lel atail ahnsou oh kin wiahda poahson ong kawehwehda rongamwahu en Madiu ong ni atail lokaia kan en ni ahnsou wet. Dahme Madiu ntingihdi ni lokaiahn Krihk duwen koasoiapene me wiawi pohn Nahna Olip? Dahme e ntingihdi duwen “ketido” de “ketier” me wahnpoaron ko idek duwen oh pil me Sises sapengki?
10. (a) Mehnia lepin lokaia ni lokaiahn Krihk me Madiu kin kalapw doadoahngki ong “ketido”, oh dahme lepin lokaia pil kak wehwehk? (b) Mehnia lepin lokaia ni lokaiahn Krihk kitail men sukuhliki de wehwehki?
10 Sang irelaud ehu lel riesek silu nan pwuhken Madiu, kitail diarada daulih pahn pak 80 lokaia ehu ni lokaiahn Krihk me kin kalap doadoahngki iei “ketido,” oh ni lokaiahn Krihk, erʹkho·mai. E kin pak tohto wehwehki mehkot me pahn kohkohdo ni ahnsou keren, nin duwen pwuhken Sohn 1:47: “Sises eh mahsanihada Nadaniel eh kohkohdo.” Ekei pak, lepin lokaia erʹkho·mai kak wehwehki “ketier,” “douluhlwei.” (Madiu 2:8, 11; 8:28; Sohn 4:25, 27, 45; 20:4, 8; Wiewia 8:40; 13:51) Ahpw nan pwuhken Madiu 24:3, 27, 37, 39, Madiu doadoahngki lepin lokaia ehu me weksang, lepin lokaia me sohte diarek nan rongamwahu teikan: lepin lokaia wet iei pa·rou·siʹa. Pwehki Koht kamwekidada aramas en ntingihdi Paipel, dahme kahrehda e kamwekidada Madiu en pilada lepin lokaia ehu ni lokaiahn Krihk en doadoahngki nan iretikitik pwukat ahnsou e ntingihi Rongamwahu wet? Ia wehwehn met, oh dahme kahrehda kitail pil anahne en esehla met?
11. (a) Ia wehwehn lepin lokaia, pa·rou·siʹa? (b) Ia ekei karasaras kan en nting en Josephus’ me kin sewese kitail en wehwehki lepin lokaia wet, pa·rou·siʹa? (Kilang footnote.)
11 Lepin lokaia wet, pa·rou·siʹa kin wehwehki “ketier.” Vine’s Expository Dictionary of New Testament Words koasoia: “PAROUSIA, . . . wehwehki ketier, para, mihmih rehn emen, oh ousia, memour (sang eimi, miela), kin wehwehki ketier oh mihmih rehn emen. Karasepe ieu, nan kisinlikou me wiakihda papyrus, lih emen koasoiada duwen kesempwalpen eh parousia nan ehu wasa pwen kak apwalihda mwahu mehkan me pahn pid dahme e naineki.” Lexicon teikan kin kawehwehda pa·rou·siʹa, ‘mwemweit en kaun men.’ Ihme kahrehda, e sohte kin wehwehki ihte ahnsou emen pahn ketido, ahpw ahnsou e pahn mihmih. Sounpoadopoad ong mehn Suhs akan, Josephus, me kin momour ni ahnsou wahnpoaron ko kin memour, kin doadoahngki lepin lokaia pa·rou·siʹa.a
12. Iaduwen Paipel kin sewese kitail en wehwehkihla lepin lokaia pa·rou·siʹa?
12 Wehwehn lepin lokaia “ketier” kin sansal sang nting en mahs ako, ahpw Kristian akan men ese, iaduwen Mahsen en Koht kin doadoahngki pa·rou·siʹa. Pasepeng duwehte pwuhken en mahs ako—ketier. Kitail kilang de wadek karasaras kan nan kisin likou kan en Pohl. Karasepe ieu, e ntingwong mehn Pilipai kan: “Eri, kompoakepahi ko, kumwail kin peikiong ie ahnsou koaros ni ei mihmi rehmwail, ahpw e pahn keieu mwahu ma kumwail peikiong ie ahnsou wet ni ei dohsang kumwail. Kumwail nantihong doadoahk ni lemmwin oh poadidi pwe kumwail en kaunsekala komourpamwail.” E pil koasoi duwen me e pahn mihmih rehrail pwe irail pahn peren “sang ni e pahn ketier [pa·rou·siʹa] rehrail.” (Pilipai 1:25, 26; 2:12) Pwuhk Sarawi teikan mahsanih “pwurohng mihmih rehmwail” (Weymouth; New International Version); “ni ahnsou I pahn pwurohng mihmih rehmwail” (Jerusalem Bible; New English Bible); oh “ni ahnsou I pahn mihmih rehmwail.” (Twentieth Century New Testament) Nan 2 Korint 10:10, 11, Pohl katohrohrpeseng “ketier ni pali war” sang “sohte mihmih ni pali war.” Nan karasaras pwukat, e sohte koasoi duwen ahnsou e pahn ketido; ahpw e doadoahngki pa·rou·siʹa ni wehwehn me e pahn ketier.b (Pil kilang 1 Korint 16:17.) Ahpw, iaduwen ire koasoi kan me pid ong ahn Sises pa·rou·siʹa? Iren Paipel pwukat kin wehwehki “ketido,” de e kin wehwehki ketier, ahpw kin pid ahnsou reirei?
13, 14. (a) Dahme kahrehda kitail anahne kamehlele me lepin lokaia wet pa·rou·siʹa kin wiawi ni ahnsou reirei ehu? (b) Dahme kitail kak ndahki duwen ia uwen reirei ong ketier oh pa·rou·siʹa en Sises?
13 Kristian me keidi kan ni mwehin Pohl perenki ese duwen ahn Sises ketier de pa·rou·siʹa. Pohl panawihki irail en ‘dehr mweidohng emen en pitihkin irail.’ Keieu pahn pwarado iei “Aramas Suwedo,” iei kaun akan en pelien Kristendom. Pohl ntingihdi “Aramas suwedo, pahn pwarkihdo [ketier] manaman en Sehdan oh wiahda soangen manaman koaros oh pil kilel likamw oh kapwuriamwei kei.” (2 Deselonika 2:2, 3, 9) Ni sansal, pa·rou·siʹa, de ketier, en “Aramas Suwed” kaidehn ihte wiawi ni ahnsou mwotomwot ehu; ahpw e wiawi ahnsou reirei, ahnsou me kilel likamw kan kin wiawida. Dahme kahrehda met ire kesempwal ehu?
14 Tehk iretikitik en mwowe: “Eri, iei ahnsou me Aramas Suwedo pahn pwarodo, oh Kaun Sises pahn ketin kemehkihla angin silangi, oh kamwomwkihla sapwellime roson ni eh pahn ketier.” Nin duwen ketier en “Aramas Suwedo” pahn wiawi ni ahnsou reirei ehu, ketier en Sises pil pahn wiawi ni ahnsou reirei ehu oh pahn imwsekihla kamwomwalahn “Aramas Suwed.”—2 Deselonika 2:8.
Ni Lokaiahn Ipru
15, 16. (a) Mehnia lepin lokaia me kin kalapw kadoadoahkong ni kawehweh pwuhken Madiu ni lokaiahn Ipru? (b) Iaduwen lepin lokaia bohʼ kin kadoadoahkong nan Pwuhk Sarawi?
15 Madiu tepin ntingihdi eh rongamwahu ni lokaiahn Ipru. Eri, mehnia lepin lokaia ni lokaiahn Ipru me Madiu doadoahngki nan pwuhken Madiu 24:3, 27, 37, 39? Ekei kawehweh kan ong pwuhken Madiu ni lokaiahn Ipru en ni ahnsowet kin doadoahngki lepin lokaia bohʼ, wasa me wahnpoaron ko wia peidek oh ahnsoun Sises sapengki ahr peidek kan. Kak kadoadoahkong lepin lokaia wet duwehte met: “Kilel dah kei me pahn kasalehda ahnsoun omwi pahn [bohʼ] oh imwin sampah?” oh, “[boh’] Nein-Aramas pahn duwehte me wiawiher ni mwehin Nohao.” Ia wehwehn lepin lokaia bohʼ?
16 Edetehn lepin lokaia bohʼ ni lokaiahn Ipru kin ahneki wehweh tohto, e kin poahsonda pohn lepin lokaia me kin wehwehki “ketido.” Theological Dictionary of the Old Testament koasoia: ‘Lepin lokaia bohʼ kin pwarada pak 2,532 nan Inting en Ipru oh met iei lepin lokaia [verb] me kin kalapw pwarada wasa me e kin koasoi duwen mwekmwekid en mehkot de aramas.’ (Senesis 7:1, 13; Eksodus 12:25; 28:35; 2 Samuel 19:30; 2 Nanmwarki 10:21; Melkahka 65:2; Aiseia 1:23; Esekiel 11:16; Daniel 9:13; Eimwos 8:11) Ma Sises oh wahnpoaron ko doadoahngkihla lepin lokaia ehu me mie tohto wehwe, pahn apwal en wehwehki mehnia me pwung. Ahpw irail doadoahngkihla lepin lokaia wet?
17. (a) Dahme kahrehda kawehweh kapw kan ni lokaiahn IpruWhy ong pwuhken Madiu sohte uhdahn ni pwung kawehwehda dahme Sises oh wahnpoaron ko mahsanih? (b) Iawasa, kitail kak diarada ehu sawas ong sewese kitail mehnia lepin lokaia Sises oh sapwellime wahn poaron ko doadoahngkihla, oh kahrepe tohrohr dah ire wet me kesempwal ong kitail en ese? (Kilang footnote.)
17 Tamanda, kawehweh kapw kan en pwuhken Ipru iei kawehweh kan ele mwein sohte pahn kasansalehda ni pwung dahme Madiu ntingihdi ni lokaiahn Ipru. Ni mehlel Sises ele mwein kak doadoahngki ehu lepin lokaia likin lepin lokaia bohʼ, ehu lepin lokaia me pahn pahrekiong lepin lokaia pa·rou·siʹa. Met sansal sang pwuhken Hebrew Gospel of Matthew, 1995, sang rehn Professor George Howard. Pwuhko kin koasoi duwen doaroapwe ehu me kin uhweng pelien lamalam en Kristian nan senturi 14 sang rehn emen toakte mehn Suhs men Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut. Doaropwe wet kasansalehda kawehwehda rongamwahu en Madiu sang ni lokaiahn Ipru. Mie kadehdeh me kawehweh wet en pwuhken Madiu ni mwehin Shem-Tob me inenen mering oh wiawihda ni lokaiahn Ipru kaidehn ni lokaiahn Latin de Krihk.c Ele mwein met pahn kak sewese kitail en esehla koasoiape me wiawi pohn Nahna Olip.
18. Mehnia lepin lokaia ni lokaiahn Ipru me Shem-Tob doadoahngkihla, oh ia wehwehn met?
18 Madiu 24:3, 27, 39, Nting en Madiu me Shem-Tob doadoahngki sohte doadoahngki lepin lokaia bohʼ. Ahpw, e doadoahngki lepin loakaia bi·ʼahʹ. Lepin lokaia wet kin pwarada nan Inting en Ipru, ihte nan pwuhken Esekiel 8:5, me wehwehki “wenihmwen ewen kehlo.” E sohte kin kawehwehda duwen ketido, ahpw lepin lokaia bi·ʼahʹ wasao kin wehwehki ewen ihmw ehu; ahnsou ke mihmih nan ewen ihmw ehu, ke kin mih nan ihmwo. Pil, doaropwe en pelien lamalam kan me sohte kin poahsonda pohn Paipel iangahki Nting en Dead Sea kin kalapw doadoahngki lepin loakaia bi·ʼahʹ ong ketier de tepidahn pwukoah en samworo kan. (Kilang 1 Kronikel 24:3-19; Luk 1:5, 8, 23.) Oh nan pahr 1986, mie ehu kawehweh ni lokaiahn Ipru sang lokaiahn mahs en mehn Syriac (de, Aramaic) Peshitta kin doadoahngkihla lepin lokaia bi’ahʹ nan Madiu 24:3, 27, 37, 39. Eri mie kadehde me mahs mahsie lepin lokaia bi·ʼahʹ me wekpeseng lepin loakaia bohʼ me kadoadoahk nan Paipel. Dahme kahrehda met ire kesempwal ong kitail?
19. Ma Sises oh wahnpoaron ko doadoangkihla lepin lokaia bi·ʼah,ʹ dahme kitail kak nda?
19 Ni ahnsou wahnpoaron ko wia peideko oh Sises sapengki irail, irail ele mwein doadoahngkihla lepin lokaia wet bi·ʼah.ʹ Edetehn wahnpoaron ko kin ahneki madamadau duwen ketidohn Sises ni ahnsou kohkohdo, Krais mwein doadoahngki lepin lokaia bi·ʼahʹ pwen kapataiong dahme re kin medemedewe duwen. Ele mwein Sises kin koasoi duwen ahnsou e pahn ketier oh tepida eh pwukoah kapw; ahnsou e ketier pahn tepiada eh pwukoah kapwo. Met pahn pahrekiong lepin lokaia pa·rou·siʹa, me Madiu doadoahngkihla. Doadoahngkihla lepin lokaia bi·ʼahʹ pahn utungada dahme Sounkadedehn Siohwa kan kin kamehlele sangete mahs, me “kilelo” Sises ketkihda pahn kasansalehda me Sises ketier.
Awihawih Kaimweseklahn Sapwellime Ketier
20, 21. Dahme kitail kak sukuhliki sang sapwellimen Sises koasoi duwen ni mwehin Noha?
20 Sang atail onop en sapwellimen Sises ketier pahn anahne kamwekidada atail mour oh atail kaskasik kan. Sises kangoange sapwellime tohnpadahk kan en mwasamwasahn. E ketikihong kitail kilel ehu pwe e ketier pahn sansalda, edetehn pali laud en aramas pahn sasairiki ketier en Sises: “Ketier en Nein-Aramas pahn duwehte me wiawiher ni mwehin Nohao. Pwe nin duwen aramas ako ar pereperen kamakamadipw ni rahn oko mwohn nohlik lapalapo, ohl oh lih akan wiewia pwopwoud lao lel rahn me Noha pedolong nan warihmwo; re ahpw sasairki nohliko, e lao komwopwirailla koaruhsie; ih duwen me pahn wiawi, ni ahnsou me ketier en Nein-Aramas.”—Madiu 24:37-39.
21 Ni mwehin Noha, pali laud en aramas kin wiewia dahme ahr kin wia ni ehu ehu rahn. Sises kohpada me e pahn duwehpenete ni ahnsou “ketier en Nein-Aramaso.” Aramas akan me mih limwahn Noha ele mwein ahneki soahngen pepehm me sohte mehkot pahn wiawi. Ahpw ke ese dahme wiawi. Nan rahn ako, erein ahnsou ehu, e kaimwesekala, “nohlik lapalapo ahpw leledo oh kamwomwirailla koaros.” Luk ntingihdi ehu pwuhk me duwehte oh koasoi duwen ahn Sises kaparehkiong “rahn en Noha kan” oh “rahn en Nein-Aramas.” Sises mahsanih: “Eri, ih duwen me pahn wiawi ni rahnen Nein-Aramas eh pahn sansalda.”—Luk 17:26-30.
22. Dahme kahrehda kitail anahne en nsenohkin sapwellimen Sises kohkohp duwen Madiu irelaud 24?
22 Met kenen koaros pahn mie wehweh tohrohr ehu ong kitail pwehki kitail kin mih nan ahnsou ehu me kitail pohnese wiewia kan me Sises kohpadaher—Mahwen, rerrer en sahpw, soumwahu lusulus laud pahn wiawi wasa koaros; lehk lapalap, kamakam pahn kohwong sapwellime tohnpadahk kan. (Madiu 24:7-9; Luk 21:10-12) Irair pwukat kin sansalda sangete Mahwen en Sampah Keieu, mehndahki pali laud en aramas kin kilang kilel wet nin duwen poadoapoad ehu te. Ahpw Kristian mehlel akan kin wehwehkihla wiewia kesempwal pwukat, duwehte aramas akan me kin ese me ahnsou karakar keren pwehki tuhke pik pahn tepida teh. Sises kihda sawas ni ahl wet: “Pil duwehte, ni amwail pahn kilang mepwukat ar pahn wiawi, kumwail pahn esehki me Wehin Koht kerendohr.”—Luk 21:31.
23. Sapwellimen Sises mahsan kan me mih nan irelaud 24 nan pwuhken Madiu kin mie wehweh tohrohr ong ihs, oh pwekida?
23 Ni Nahna Olip, Sises kadoadoahkong eh pasepeng ong sapwellime tohnpadahk kan. Irail me pahn iang doadoahk en kamourala aramas, kalohki rongamwahu nin sampah pwon mwohn imwi pahn kohdo. Irail me pahn tehk mwahu “Sansal Kasensuwed Likemisiko . . . me uhda nan wasa sarawio.” Irail pahn mwekidki eh kaweid en “tangala” mwohn kahn kamakam kohwalap pahn tepida. Lepin lokaia pwukat me kapatpatong pahn kamwekid irail: “Koht eri ketin kamalaulaulahr rahn ako; eri, ma e sohte ketin wia met, sohte aramas emen pahn pitla.” (Madiu 24:9, 14-22) Ahpw ia wehwehn lepin loakaia kesempwal pwukat, oh dahme kahrehda kitail kak nda me e pahn wiahda poahson ong kitail en kalaudehla atail peren, likilik, oh ngoang ni ahnsowet? Onop en mwuhr ong pwuhken Madiu 24:22 pahn kihda pasepeng akan.
[Nting tikitik kan me mi pah]
a Nting kan en Josephus: Ni Nahna Sainai liol oh nansapwe “kadehdeher me Koht ketier [pa·rou·siʹa].” Sansal kapwuriamwei nan tehnpas sarawio kin kasansalehda Koht ketier [pa·rou·siʹa].” Sang ni Koht kasalehda laduhn Elisa, oahs oh werennansapw me kapilpene Elisa, Koht “kasansalehda laduo sapwellime manaman oh e kin ketket rehra [pa·rou·siʹa].” Ni ahnsou emen lapalap en mehn Rom kan, Petronius nantiong en ahneki nanpwungmwahu rehn mehn Suhs akan, Josephus koasoiada me ‘Koht kasalehda me e ketier [pa·rou·siʹa] rehn Petronius, ni ahnsou e kahrehong keteu en keteudi. Josephus sohte doadoahngki lepin lokaia wet pa·rou·siʹa ong mehkot me pahn mihmihte ahnsoukiste. Ahpw kin kadoadoahkong lepin lokaia ong mehkot me pahn pousehla, mehnda ma aramas sohte kak kilang, ketier. (Eksodus 20:18-21; 25:22; Lipai 16:2; 2 Nanmwarki 6:15-17)—Pil kilang Antiquities of the Jews, Pwuhk 3, irelaud 5, parakrap 2 [80]; irelaud 8, parakrap 5 [203]; Pwuhk 9, irelaud 4, parakrap 3 [55]; Pwuhk 18, irelaud 8, parakrap 6 [284].
b Nan A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament, E. W. Bullinger kasansalehda lepin lokaia pa·rou·siʹa kin wehwehki ‘ketier; ketido me kin wehwehki me emen pahn mihmihte.’
c Ehu kadehde, pwehki e kin doadoahngki lepin lokaia ni lokaiahn Ipru “Mwahro,” pahn pak 19. Professor Howard ntingihdi: “Kapwuriamwei ehu en wadek Mwahr Sarawi nan pwuhken Kristian me emen mehn Suhs men me kin uhweng pelien lamalam en Kristian kin doadoahngkihla. Ma met ehu kawehweh sang nting en Krihk de Latin ong ni lokaiahn Ipru, eri emen pahn kilang lepin lokaia adonai [Kaun] kaidehn nting ehu ong mwar sarawi YHWH. . . . Ni sansal e sohte kak en kapataiong mwaro me uhdahn sarawi. Mehn kadehde kan me kasansalehda me Shem-Tob aleier kopy en pwuhken Madiu oh Mwar Sarawio mihmih loale, oh ele mwein e song en dehr ekihla Mwaro pwehn dehr pwukoahki en kihsang Mwar Sarawio.” New World Translation of the Holy Scriptures—With References kin doadoahngki Shem-Tob’s Matthew (J2) pwen utungada ong doadoahngki mwar sarawio nan Nting en Krihk en Kristian akan.
Iaduwen Komw Pahn Sapeng?
◻ Dahme kahrehda e kesempwal en tehk duwen wekpeseng ong iaduwen Paipel kan kin doadoahngkihla pwuhken Madiu 24:3?
◻ Ia wehwehn lepin lokaia wet pa·rou·siʹa, oh dahme kahrehda met kesempwal ong kitail?
◻ Ia wehwehpen ehu me mih nan pwuhken Madiu 24 ni lokaiahn Krihk oh lokaiahn Ipru?
◻ Ire kesempwal dah me pid ahnsou me kitail anahne ese ong wehwehkihla irelaud 24 nan pwuhken Madiu?